Turkiy davlatlar tashkiloti 2021-yilgacha sobiq Turkiy kengash

Turkiy davlatlar tashkiloti
(2021-yilgacha sobiq Turkiy kengash) — turkiyzabon davlatlardan tashkil topgan xalqaro tashkilot. Tashkilotning asosiy maqsadi aʼzo davlatlarning har tomonlama doʻstlik va hamkorlikni rivojlanirishiga qaratilgan.
Ushbu tashkilotga 2009-yil 3-oktabrda Ozarbayjonning Naxichevan shahrida asos solingan.

Havo rangda - aʼzo davlatlar, och havo rangda - Kuzatuvchi davlatlar.
1992-yilda ilk bor “Turkiyzabon davlatlar sammitiʻʻ boʻlib oʻtdi. 2009-yilning 3-oktabr kuni Ozarbayjonning Naxchivon shahrida Ozarbayjon, Qozogʻiston, Qirgʻiziston va Turkiya oʻrtasida “Naxichevan kelishuvi” imzolandi va “Turkiy kengash” xalqaro tashkilotiga asos solindi. Tashkilot kotibiyati bosh binosi Turkiyaning Istanbul shahrida joylashishi aniqlab olindi^[2].
Ushbu tashkilotga asos solinishdan avval, 1992-yilda Qozogʻistonning oʻsha paytdagi poytaxti Olmaotada “Birlashgan turkiylar tili va sanʼati maʼmuriyati”ga asos solingan edi. 1998-yilda esa Ozarbayjonning Boku shahrida “Turkiyzabon davlatlar parlamentlik assambleyasi” tashkil etildi.
Tashkilot gerbi

Qozog'iston prezidenti Qosim-Jomart Tokaev turkiy davlatlar Tashkilotining 9-sammitida ishtirok etish uchun Samarqandga bordi. Shuni ta'kidlash kerakki, turkiy davlatlar davlat rahbarlarining kongresslari 30 yildan ortiq vaqtdan beri o'tkazib kelinmoqda. Birinchi sammit 1992-yilda Anqarada bo'lib o'tdi. 17 yil o'tgach, Ozarbayjon Naxichevanidagi forumda ishtirokchi davlatlar turkiy kengash tuzdilar. Turkiy davlatlarni tashkil etish doirasidagi hamkorlik ijobiy tomondan o'zini namoyon qildi: sheriklar savdo, iqtisodiy, ilmiy, madaniy, transport-logistika va turizm sohalarida doimiy ravishda o'zaro aloqada bo'lishadi. Turkiy xalqlarning umumiy tarixiy ildizlari samarali hamkorlikda muhim rol o'ynaydi. 11-noyabr kuni turkiy davlatlar tashkiloti sammitining asosiy tadbiri – forumning yuqori martabali mehmonlari ishtirok etgan yig'ilish bo'lib o'tdi. Prezident Tokaev sammit ishtirokchilariga murojaat qilib, tashkilotning roli ortib borayotganini ta'kidladi. Prezident Qozog'iston TURKSOY, turk akademiyasi, TurkPA kabi tashkilotlar tashkil etilishining boshida turganini esladi. Davlat rahbarining so'zlariga ko'ra, ushbu va boshqa tashkilotlar qardosh turkiy xalqlarning yaqinlashishiga yordam bergan. Bundan tashqari, Qozog'iston "turkiy dunyoning istiqbollari-2040"deb nomlangan hujjatni ishlab chiqishni boshladi. Ushbu loyihani joriy sammitda amalga oshirish uchun turkiy davlatlarni tashkil etish strategiyasi qabul qilindi. Qozog'iston Respublikasi Prezidentining so'zlariga ko'ra, ushbu hujjatning qabul qilinishi turkiy davlatlar o'rtasidagi hamkorlikni mustahkamlashga yordam beradi, shuningdek mintaqaviy barqarorlikni ta'minlaydi. Tokaev turkiy mamlakatlarni maksimal darajada konsolidatsiya, birdamlik va global tahdidlarga birgalikda qarshi turishga chaqirdi.¹ Qozog'iston Respublikasi Prezidentining aytishicha, o'tgan 15 yil ichida mamlakat transport va logistika sanoatini rivojlantirishga 35 milliard dollar sarmoya kiritgan. Bundan tashqari, transport, tranzit va logistika sohalarini yanada mustahkamlash maqsadida kelgusi yillarda 20 milliard dollarlik investitsiyalar jalb etilishi rejalashtirilgan. Qosim-Jomart Tokaev o'z nutqi davomida sherik mamlakatlarga poytaxtning Astana Hub texnoparki negizida ishlashi mumkin bo'lgan umumiy raqamlashtirish markazini yaratishni taklif qildi. Prezidentning fikricha, IT mutaxassislari va turkiy mamlakatlar olimlari tomonidan taklif etilayotgan ishlanmalarni rivojlantirish zarur. Yangi markaz transport, savdo, logistika kabi sohalarni modernizatsiya qilishda, shuningdek raqamli xavfsizlikni ta'minlashda muhim rol o'ynashi mumkin. Kelgusi yilda “Qozog’iston ikkinchi Turk universiadasini qabul qiladi”,-dedi Qosim-Jomart Tokaev keyingi nutqida. Bundan tashqari, prezident sammitga a'zo davlatlar universitetlarining umumiy tarmog'ini tashkil etish taklifini ilgari surdi. Uning so'zlariga ko'ra, bu talabalar tomonidan turli turkiy tillarni o'rganish va xalqlarimiz madaniyati va tarixi to'g'risida bilim olishga yordam beradi. Hozirgi dunyo kun tartibiga kelsak, ushbu mavzu bo'yicha Qozog'iston Respublikasi prezidenti davlatning asosiy pozitsiyasini bildirdi. Bu Birlashgan Millatlar tashkilotining nizomiga rioya qilish va dunyoning barcha mamlakatlarining hududiy yaxlitligini saqlashdan iborat. Tokaevning so'zlariga ko'ra, ushbu tamoyil Qozog'istonning asosiy manfaatlariga to'liq mos keladi. Ta'kidlash joizki, joriy davlat sammiti davomida tashkilotlar qo'shma deklaratsiya va umumiy investitsiya fondini tashkil etish to'g'risidagi hujjatni qabul qildilar. O'zbekiston rais mamlakat bo'ldi va qirg'izistonlik Kubanichbek Omuraliev bosh kotib lavozimiga saylandi. Undan oldin bu lavozimni to'rt yil davomida qozog’istonlik Bag'dod Amreev egallab kelgan.
“Ma’no” o’zbek analitik maktabi direktori Baxtiyor Ergashevga “Qozog'iston o'zining tashqi siyosiy kontseptsiyasida mintaqaviy etakchilikka bo'lgan da'volarini e'lon qiladi, ammo O'zbekiston mintaqada etakchiga aylanishi mumkin. O'zbekiston bunga erisha oladimi?” deya savol berildi.² Uning fikri: Ko'plab mutaxassislar 90-yillarda deyarli O'zbekiston va Qozog'iston o'rtasidagi urushni, birinchi navbatda chegarani delimitatsiya va demarkatsiya masalalari bo'yicha bashorat qilishgan. Ammo urush yo'q edi. Ikki tomon savolga juda xotirjam, pragmatik tarzda murojaat qilishdi. Chegara masalalari hal qilib bo’lingan. Ikki mamlakatning siyosiy rahbariyati uzoq vaqtdan beri hamkorlik masalalarida pragmatik ekanligini isbotladi. Aksincha, men ikki mamlakat o'rtasida savdo-iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy-gumanitar hamkorlik kuchayib borayotganini ko'rmoqdaman. Eng muhimi, O'zbekiston va Qozog'iston iqtisodiyotlari bir-biriga nisbatan raqobatbardosh emas. O'zbekiston va Qozog'iston ishlab chiqaruvchilari raqobatlashadigan biron bir soha yo'q. Shunday qilib, yetakchilik haqidagi bu gaplarning barchasi befoyda.
Turkiy davlatlarning harbiy-siyosiy ittifoqini shakllantirishni istisno qilib bo'lmaydi, u turkiy davlatlarni tashkil etish atrofida shakllana boshlaydi. Ammo bu yerda Turkiya va Ozarbayjon bilan bir qatorda ko'p narsa turkiy davlat hududidagi eng yirik Qozog'iston pozitsiyasiga bog'liq bo'ladi, deydi axborot - tahlil portali mualliflari Caliber.az, nur-Sultonning Turkiya yoki Rossiyaning asosiy harbiy-siyosiy ittifoqchisi sifatida mumkin bo'lgan tanlovini ko'rib chiqdi.³ Mualliflarning ta'kidlashicha, Qozog'iston tabiiy resurslarga boy 19 million aholiga ega bo'lgan ulkan davlatdir. Yaqinda bu mamlakat G'arbiy Qozog'istondagi ish tashlashlar va Olmaota va Chimkentdagi qo'zg'olon bilan tahdid qilingan Qosim-Jomart Tokaev hukumatini himoya qilish uchun rus qo'shinlarini taklif qildi. Biroq, tez orada Qozog'iston Respublikasi rasmiylari Rossiya federatsiyasi va boshqa KXShT davlatlaridan qurolli kuchlarni olib chiqishni so'rashdi. Ammo mualliflarning fikriga ko'ra, ular turk qo'shinlarini emas, balki rus qo'shinlarini chaqirganliklari diqqatga sazovordir. Turkiyada bu qaror Moskva Anqara oldidan bir qadam oldinga qadam qo'ygani ruhida qizg'in bahs-munozaralar va matbuot sharhlarini keltirib chiqardi. Ba'zi sharhlovchilarning ta'kidlashicha, Turkiya turkiy davlatlar tashkilotini to'laqonli harbiy-siyosiy ittifoqqa aylantirish uchun harakat qilishi kerak. Bugungi kunda Qozog'istonning pozitsiyasi o'zgarmoqda. "Qozog'iston Rossiyaga AQSh va Yevropa Ittifoqi mamlakatlari tomonidan unga qarshi qo'yilgan sanktsiyalarni chetlab o'tishga yordam bermaydi", deb yozgan mualliflar Qozog'iston Prezidenti ma'muriyati rahbarining birinchi o'rinbosari Timur Sulaymonovning Euractiv portaliga bergan intervyusida.
Rossiyaning "Vedomosti" gazetasining xabar berishicha, Sulaymonov shunday dedi: Qozog'iston uchun Yevropa sheriklariga mamlakat sanktsiyalarni chetlab o'tish masalasida Rossiyaning vositasiga aylanmasligini namoyish etish muhimdir. "Biz sanktsiyalarga rioya qilamiz. Biz Rossiya, Belarus va boshqa davlatlar bilan iqtisodiy ittifoqning bir qismi bo'lsak ham, biz xalqaro hamjamiyatning bir qismimiz. Shuning uchun biz oxirgi marta AQSh va Evropa Ittifoqining ikkinchi darajali sanktsiyalari Qozog'istonga qo'llanilishini istaymiz", dedi u. Bu yerda yana bir jihat bor – iqtisodiy, deydi material muallifi. "Rossiya tobora kuchayib borayotgan sanktsiyalar ostida Qozog'iston kompaniyalari uchun muammoli joy bo'lishi mumkin. To'g'ri, yana Sulaymonovga murojaat qilib, mualliflar Qozog'iston Rossiya bilan savdo qilishni, mamlakatga sarmoya kiritishni va unga investitsiyalarni jalb qilishni davom ettirishini ta'kidlashadi. Ammo hatto Birlashgan millatlar tashkilotidan kelib chiqmaydigan sanktsiyalarga rioya qilmasligini aytadigan XXR ham Rossiya bilan savdoni kamaytiradi va AQSh va Yevropa Ittifoqining sanktsiyalariga tushib qolishidan qo'rqib, unga investitsiyalarni to'xtatadi. "Ammo so'nggi voqealar nuqtai nazaridan siyosiy mulohazalar birinchi o'rinda turishi mumkin. Qozog'iston, albatta, Rossiya bilan aloqalarni uzmaydi. Ehtimol, u Turkiya bilan aloqalarni asta - sekin mustahkamlab, mo’tadil siyosatni namoyish etadi", deb xulosa qilishdi mualliflar.
“Harbiy blok siyosiy tashkilotdan alohida mavjud bo'lishi mumkin. Mamlakatlarning tashqi siyosat sohasidagi pozitsiyalari bir xil bo'lganligi sababli, xavfsizlik sohasida ularning nuqtai nazari bir-biriga mos kelishi kerak deb taxmin qilish mantiqan to'g'ri keladi. Bundan tashqari, ushbu qoida hozirgi siyosiy kun tartibini harbiy kun tartibidan alohida muhokama qilishga imkon beradi, bu esa turkiy mamlakatlarga ko'proq moslashuvchanlikni beradi. Bundan tashqari, ularning ba'zilari KXShTda, boshqalari NATOda, boshqalari bloklardan tashqarida. Agar biz OTG qanoti ostida harbiy ittifoq tuzishning ustuvorligi haqida gapiradigan bo'lsak, unda bunday takliflar hozircha aytilmaydi. Agar biz bunday harbiy blokni yaratish va unga turkiy mamlakatlarni kiritish haqida gapiradigan bo'lsak, unda bir nechta variant mavjud. Yoki bir vaqtning o'zida bir nechta davlatlar bunday qarorni e'lon qilishadi. Buning oldidan siyosiy darajadagi munozaralar bo'lib o'tadi, bu esa ajablantiradigan ta'sirga olib kelmaydi. Ikkinchi variant-ikki yoki uchta davlat harbiy ittifoq tuzadi, keyinchalik u boshqa turkiy davlatlar hisobiga kengayadi. “ Politolog Zamir Karajanov