Turkiy tillar taraqqiyotining umumiy tavsifi

chigil, qarluq, uyg ‘ur, tuxsi, yag ‘mo kabi xalq va qabilalar tillaridan iborat
edi. Qolgan tillarni ikkinchi guruhga kiritdi.
Mahmud Koshg‘ariy qabilalar hayoti va tilini tarixiy asosda yoritdi.
Keyingi davrlarda mavqeyi nisbatan pasaygan qarluqlar, tangutlar,
basmil va boshqa qabilalar tili ham devonda keng izohlangan. Asarda
keltirilgan qabilalar leksikasi haqidagi ma’lumotlar tarixiy jihatdan
muhim ahamiyatga egadir. Mahmud Koshg‘ariy ayrim shevalargagina
Т.: Уцитувчи, 1989.-C. 228.
24 Абдурасуюв Ё. Туркий тиллариинг киёсий-пш/’им/й грамматикаси.-Т.: Фан.
2009.'-Б. 8
15
xos bo‘lgan til hodisalarini ham, ko'pchilik qabilalarning umumlashgan
til xususiyatlarini ham izchil ravishda yoritdi. Bu ma'lumotlar 0 ‘rta
Osiyo xalqlari tillarining, jumladan, o'/bek tilining shakllanishida asos
bo‘lgan qabilalarni aniqlashda muhim material bo‘lib xizmat qiladi.
“Devon”da qabilalar tilida so‘z yasalishi masalasi ham yoritildi.
Mahmud Koshga‘ariy til faktlari asosida qabilalarning bir-biriga bo'lgan
munosabatini ko‘rsatdi, qabilalarning bir-birlari bilan qo‘ shi lishi
natijasida yuzaga kelgan boshlang‘ich xalq tili namunalarini o ‘sha
davrdagi iqtisodiy, ijtimoiy sharoitlar asosida yoritib berdi. 0 ‘zbeklar,
qozoqlar, qirg‘izlar, turkmanlar, uyg‘urlar, tatar va boshqa xalqlarning
qadimgi sodda tillari namunalarini mukammal izobladi. Bu xalqlar
devon materiallari asosida o'zlarining tillari qaysi qabila tili asosida
shakllanganini aniqlash imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Mahmud Koshg'ariy
o ‘z davriga xos til xaritasini ham yaratdi.’5
Mahmud Zamahshariyning “Muqaddimat ul-adab”, Abu Hayyonning
“Ad-durrat -ul mudi’ye fi-l-lug‘atit-turkiy”, "Kitob ul-idrok li-lison
ul-atrok”, Faxriddin Muhammad ibn Mustafoning “Qavoyid ul-lisani
turk”, Jamoliddin Ibn Muxannaning “Xiliat ul-inson va xalibat ul-lison”,
Jamoliddin at-Turkiyning “Kitobi ul-lug‘ot al-mushtoq fi-l-lug‘ati at-turk
val-qipchoq”, muallifi noma’lum “Kitob-i-majmu-u-tarjimonturki va ajamiy
va mo'g'uliy''. “Kitob-at-tuhfat-uz-zakiyatu fi-l-lug‘at-it-turkiy” asai'larida
ham turkiy tillar grammatikasi, leksikasiga doir ma’lumotlar berilgan.
XV asr olamida ulug; mutafakkir shoir, madaniyat va davlat arbobi
Alisher Navoiyning mashaqqatli mehnati, izlanishlari hamda Husayn
Boyqaroning homiyligi tufayli turkiy tillar orasida o ‘zbek tilining
mavqeyi ko‘tarilgan edi. Alisher Navoiy “Muhokamat ul-lug'atayn”
asarida turkiy tilning keng imkoniyatlarini nazariy jihatdan asoslab berdi.
Turkiy tillar tasnifi bir qator mezonlarga asosan amalga oshirilgan.
N.A.Baskakov turkiy bobo tilni ikki guruhga ajratgan: g‘arbiy turkiy