Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi

-ba (-ma) ko`rsatkichi bilan yasalgan fe'llashgan sifatlar hozirgi turkiy tillarda harakat natijasini ifodalovchi ot ma'nosida qo`llanadi. Masalan, botma (o`zbek tili), sfma-jarlik (chuvash tili) bulma-xona (tatar,gag.tili), kespe-lapsha (qozoq tili) kabi.
-sh (k-) ) ko’rsatkichi bilan yasalgan fe'llashgan sifatlar harakat natijasini ifodalovchi ot va sifatdosh ma'nosida qo`llanilgan. Hozirgi turkiy tillarda uning qoldiqlari saqlanib qolgan: baty-botmoq, dushuk-tushgan (turk tili), bog`liq, buzuq, kesik (o`zbek tili), ulek-o`lgan, tishek, jabish (tatar tili), pizik-buzuk (chuvash tili) polek-bo`lak (xakas tili) kabi.
-ka, -ga ko’rsatkichi bilan yasalgan fe'llashgan sifatlar hozirgi turkiy tillard; I i sanoqli so`zlarda saqlangan: orge-urma (turk tili), govurg`a-qovurma (ozarbayjon tili), kapqa-darvoza (qirg`iz tili), tigki-tutqich (chuvash tili), kabi.
-kan, -ken, - an, -gen ko`rsatkichli fe'llashgan sifatlar: chalishkan-ishlayotgan, ko`ran (turk tili), gudurgan-kuturgan, yargan-jarlik (ozarbayjon til kabi.
-ksh, -kii -gin, -gin ko`rsatkichli fe'llashgan sifatlar: kachksh-qochqin (turk ) , cho`pkin-chopqir (chuvash tili), uchkun (turkman tili), durgun (ozarbajon tili). Bundan tashari, qadimgi turkiy tillarda fe'llashgan gaplarning -l -al: kiral (tatar), gural (turk) -sh, -im: yarsh (ozaroayjon), yarsh (tatar), jarish (qozoq), -mish: o`tmish (o`zbek), -in: yulin, to’yin (o`zbek, ozarbayjon), -an, -en:ote ; kechen (ozarbayjon), -tg, -it, -gg, -tyarto` (tatar), -tik, -dik:bildiq gurk), kalik (tatar), -ish : bukush (ozarbayjon), batish (qirg`iz) ko`rsatchiklari ham mavjud. Ular yordamida yasalgan fe'llashgan sifatdoshlar hozirgi turkiy tillarda sanoqli darajadadir.
Turkiy xalqlarning taraqqiyoti natijasida qadimgi fe'llashgan sifatlar hozir sifatdoshlarga aylana bordi. Natijada turkiy tillarda uch zamonni ko`rsatadigan sifatdosh formalari shakllandi.
1. O`tgan zaon sifatdosh shakli : -gan, -gen, -kan, -ken, -mish, qo’shimchalari ishlatiladi. U o’tgan zamon sifatdoshi shaklini yasovchi -g`an aff- si har bir turkiy tilning o`z fonetik qonuniyatiga qarab har xil fonetik shakllarda ishlatiladi. Faqat o`g`uz guruh tillarida va chuvash tilida -an, -yan, -ap, -yep shaklida qo`llaniladi. Bundan tashqari o`g`uz guruh tillarida -mish shakli ham ishlatiladi.
Masalan, kelgan (o`zbek), kelgen (qozoq tuva), yazgan (tatar), algan (qo`miq), barg`an (ltoy), pargan (shor), chatxan - yotgan (xakas), yazmish (ozarbayjon) kabi.
2. Hozirgi zamon sifatdoshi - b,(ib) affikslari bilan yasalgan ravishdoshlarga yotgan, turgan ko`makchi fe'llarini qo`shish bilan yasaladi.
Masalan: taralayotgan, yelib kelayotgan (o`zbek), almayvatkan, kelmayvatkan (uyg`ur), baratirgan, qiyatirgan (qoraqalpoq), ala torgan, o`qiy torgan (boshqird), aga torgan, jiberele torgan (tatar) kabi.
Bu misollardan ko`rinadiki, mazkur o`rinlarda -yotgan, -vatkan, - turgan kabi shakllarda kelgan yotmoq ko’makchi fe'li o`zining mustaqil leksik ma'nosini hamda ko`makchi fe'llik xususiyatini butunlay yo`qotib, hozirgi zamon ma'nosini ifodalovchi affiksga aylangan.
Hozirgi turkiy tillarda sifatdoshning hozirgi-kelasi zamon shakli ham mavjud. Bu shakl fe'l o`zaklariga -adigan, -ydigan, -edigan, -et1n, -YT1N affikslarini ko`shish bilan yasaladi. Bu shakllar hozirgi ozarbayjon, gagauz, turk, turkman, tuvin, hakas, chuvash gillarida kam ishlatiladi, boshqalarida max,suldor. Masalan, keladigan, kelmaydigan (o`zbek), kelid1gan, kelzdigan (uyg`ur), keleT1N, kelmeyt1n (qozoq), keletugin, kelmeytug`sh (qoraqalpok) kabi.
3. Kelasi zamon sifatdoshi fe'l o`zaklariga -ar, -ajar, -yajak, -gur, -g`ur, -gusi, -g`usi, -asi, -moqchi shakllarini ko`shish bilan yasaladi.
Masalan: alar, kelar, ishlar, olmoqchi (o`zbek), oqar, ishler, alar ko`rgur (uyg`ur), alar, keler, almaqshi (qozoq, qoraqalpoq) kabi.
Kelasi zamon shakli sifatida -(a) r affiksi asosiy fe'l shakllaridan biri bo`lib hisoblanadi (-r, -ar, -er, -ur, -nr, -ir) kabi. Boshqa shakllar esa, hamma turkiy tillarda bir tekis ishlatilmaydi.