Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi

10 - modul: Turkiy tillarda olmosh so’z turkumi.
Reja:
1.Turkiy tillarda olmosh so‘z turkumining ifodalanishi.
2. Olmosh so‘z turkumining ma’no turlari.
3. Olmoshlarning sintaktik xususiyatlari.
Tayanch so’z va iboralar: olmosh, deyksiz, bobotil, jest, nutq, kishilik, ko’rsatish ,o’zlik, belgilash, bo’lishsizlik, sintaktik xususiyat, so’roq, nutqiy vaziyat, turkiy bobotil.
Ot, sifat, son, ravish o’rnida qo’llanib,ularga ishora qiluvchi va ularning vazifasini bajaruvchi so’z turkumi olmoshdir.Olmoshlar narsani,uning belgisi va miqdorini anglatmaydi,balki ularni ko’rsatib,ularga ishora qilish uchun xizmat qiladi.³⁷
Har qanday nutq deyksissiz mavjud bo‘la olmaydi. Deyksissiz nutq tinglovchi yoki suhbatdosh uchun ozgina tushinarli yoki umuman tushunarsiz bo‘ladi. Shuning uchun ham olmosh qadimdan so‘z turkumlarining biri sifatida farqlanadi. Turkiy bobotilda ham hozirgi turkiy tillardagi olmosh turlari mavjud bo‘lganligini uchratishimiz mumkin.
1. Ko‘rsatish olmoshlari – bu olmosh turkiy tillarda, jahondagi ko‘pgina tillarda so‘zlovchining voqelikdagi predmetlarga bo‘lgan munosabatini ko‘rsatish uchun xizmat qiladi. Nutq jarayonida predmetlarning joylashish o‘rnini ko‘rsatishda 3 asosiy guruhga bo‘liinadi: ³⁸
a) yakin; b) so‘zlovchidan qandaydir uzoqroq; s) juda uzoq.
Bu holatni ifodalash uchun turkiy bobotilda alohida olmoshlar qo‘llanilgan.
Turkiy bobotilda yaqin predmetlarni ko‘rsatish uchun bu olmosh qo‘llangan. Qadimiy shakli pu bo‘lgan. Masalan: shor, (po) tuva (bo), qozoq (bl), chuvash –ku (etot).
Shu olmoshi ko‘pchilik turkologlar aniq narsani ko‘rsatuvchi shu olmoshi osh so‘zini nutqiy vaziyat yoki jest deb belgilaydi. Sherbak shu olmoshini umuman inkor etadi. Eski o‘zb.tili oshul, qirg‘ ushu (l); oshol; qozoq- os; osh qirg‘ –ushul
Ol bu olmosh ikki tarkibli bo‘lib, 1chi 0 maxsus olmosh asosi hamda deyktik kuchaytiruvchi – L
Quyidagi turlarga bo‘linadi: a) ol (qad tukriy, qozoq, no‘g‘oy, qoraqalpoq, tuva xakas, yoqut, shor.) b) ul (tatar, boshqird), v) u (uyg‘ur) o (azarb, turk); d) chuvash vl
Ko‘rsatish olmoshlari quyidagicha turlanadi.
Bu

1. 
   bosh kel – bu,
   

2. qaratq - bunun
3. tushum - bunu
4. jo‘nalish - buna
5. o‘rin kelishigi - bunda
6. chiqish kelishigi – bundan
Turkiy tillarda so‘z boshidagi b → m almashishi uchraydi.
Shu Ol
1. shu 1. ol
2. shunan 2. onun
3. shunu 3. onu
4. shuna 4. ona
5. shunda 5. onda
6. shundan 6. ondan
Shuningdek te / ti asosdan yasalgan olmosh ham farqlanadi. Ms: qirg‘izcha –te, turk –de shu, gagauz te bu tegi: tatar – tigi, altoy tigi, qirg‘ tigi (l).
Aniq narsani ko‘rsatuvchi: mana, ana, ine so‘zlari ham uchraydi.
Turkiy tillarda ko‘pchilik olmoshlar sifat va ravish asosdan yasalgan. Ms: minday (tat) bulay (ko‘lik) shulay anday v.x.
2. Kishilik olmoshlari – dastlabki sistemasi quyidagicha turlarga bo‘linadi.
1. me (n), bi (i), mi (n) 1. ba (n), ma (n) d.v.chislo
2. se (n), si (n) 2. sa (n) biz
3. e (n), i (n) 3. an siz, iz