Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi

Tayanch so’z va iboralar: qo’shma gap, teng bog’lovchi,turkiy tillar,sintaktik aloqa, bog’lovchi, tobmunosabat, gibridizatsiya, transformatsiya, parataksis, gipotaksis, teng va tobe munosabat.
Avvalо shuni ta’kidlash lozimki,bitishuv sintaktik munosabatlarning eng qadimgi turlaridan biri sanaladi.⁶²Sodda gap turkiy tillar taraqqiyotining ilk bosqichiga aloqador.Qo’shma gaplarning tarixiy taraqqiyotida sodda gaplar asosiy rol o’ynaydi. Bu haqda umumturкiy yodgorliklar, alohidagi turkiy tillar yodgorliklari xabar beradi. Chunki ulardagi gap sodda gap ko’rinishida bo’lgan. Shunday gaplar doirasida nafaqat teng munosabat, hatto tobe munosabatlar ifodalangan.
Keyinchalik tilning taraqqiy etishi natijasida bir mantiqiy parataksis yoki gipotaksisning o’zi yetarli bo’lmay qoladi. Ularning shakliy o’zgarishi 2 xil yo’nalishda ketgan:⁶³
1) ikki tarixiy mustaqil gaplar transformatsiyasi. Bu transformatsiya ikki mustaqil ega bilan birga bir kesimdan iborat ekanligi bilan xarakterlanadi – verbum finitum. Gapdagi ikki ega shaxssiz fe’l shakliga aylanadi.Ushbu jarayon agglyunativ tuzilishga ega bo’lgan turkiy tillar sistemasining ta’siri ostida kechadi.
2) turkiy tillar strukturasidagi sodda gaplarning bir-biri bilan bog’lovchilar va bog’lovchi vazifasidagi so’zlar yordamida birikishi va qoshma gaplarga aylanishi hodisasi turkiy tillarga xos bo’lgan xususiyat. Bu holat Xind-Yevropa tillaridagi teng va tobe munosabatni eslatadi.
Turkiy tillar qurilishida bog’langan qo’shma gaplarning rivojlanishi uchun zaruriy sharoit, zamin bo’ldi. Lekin shu bilan birga bog’lovchilar yordamida tobelanish usuli turkiy tillar uchun yetakchi usul emas. Nega shunday? Ya’ni shuni aytish kerakki, bog’lovchisiz qo’shma gaplar aynan shu bog’lovchi yordamida tobelanish usuliga qarama-qarshi munosabatda bo’lgan.
Bog’lovchisiz birliklar tahlili shuni ko’rsatadiki, ularning shakllanishida bog’lovchilarning o’rnida bemalol almashinib qo’llanuvchi struktur belgilarning ahamiyati asosiy rol o’ynashini ko’rsatib beradi Ya’ni bog’lovchisiz, butunlik qismlarida joylashgan bo’laklar o’rtasida leksik jihatdan shartlanganlik, kesimlarning morfologik jihatdan shakllanganligi muhim omil sanaladi.Masalan, Bir ata do’guz o’glu baqar, do’guz o’g’lu bir atani baqlaya bilmaz.( azarb.) ya’ni: Bir ota to’qqiz o’g’ilni boqar, to’qqiz o’g’il bir otani boqolmas.
Tobe bog’lanishning shakllanishida unga raqobat sifatida bog’liqlik trans shakllar sintaktik kategoriyalar maydonga kelgan.Transshakllar va bog’langan gaplar orqali ifodalangan semantik munosabatga ilmiy jihatdan yondashib, tahlil qilinsa, shu narsa ayon bo’ladiki, bog’langan qo’shma gaplar rivojlanishining asosini ma’nodagi zidlik, shartlanganlik, natija va boshqalar tashkil etadi. Bu gaplarda ish-harakat vaqtinchalik munosabatga asoslanadi. Bunday munosabat ifodalanishida kontrastlikni ifodalash uchun bog’langan qoshma gaplardan foydalanilgan. Bunda yuklamalar orqali zidlash ma’nosi osongina ifodalangan. Bog’langan qo’shma gaplar asosini yuklamalar tashkil etgan.Masalan, boshqird tilida ergash gapdagi harakatning tarzini ifodalash uchun – ki , bog’lovchisi qo’llangan. Shul tiklem monglo itep uynap ebare ki, har ber ayiruyu dartlanep hayig’a bashlay.
- ki bog’lovchisi obyektli konstruksiyalarda keng qo’llangan. Aytilgan narsani saqlab qolish uchun qulay. Masalan, Uch kun evval deyip ki, ana, Bakiya mushavireya kediram, mexanizatorlarin mushavir esina.