Turkiy xalqlarning kelib chiqishi va hozirgi zamon. O’zbek Xalqining etnogenezisi

Mavzu: Turkiy xalqlarning kelib chiqishi va hozirgi zamon.O’zbek Xalqining etnogenezisi

Reja:
1.Turkiy xalqlarning kelib chiqishi
2.Turkiy xalqlarning makoniga doir ba’zi mulohazalar
3.O’zbek xalqining etnogenezisi

Avvalo, biror xalqning kelib chiqishi haqida fikr yuritganda fanda o‘rnashib qolgan umumturkiy, umumeroniy, umumslavyan, umumariy, xind-yevropa umumiyligi, oltoy xalqlari umumiyligi (общетюркский, обще-иранский, алтайская общность) singari farazlar yashashga qanchalik haqli ekanini o‘ylab ko‘rish lozim. Bordi-yu, shu kabi umumlashma tasavvurlar fanda amal qilar ekan, genezis masalasida aniq xulosalar uchun yetarli asos yo‘qligi tufayli shartli ravishdagina ulardan foydalanish mumkindir. Zero, bizningcha, etnik jarayonlarda qachonlardir birdan bir, yagona yadro, umum birlik hech qachon bo‘lgan emas. Etnik birlik tuyg‘usi ko‘p ming yillik jarayon oqibatidir. Qadimiy negizning o‘zidayoq urug‘ va qabilalarning o‘zaro muloqoti, iqtisodiy-ijtimoiy manfaatlari, hududiy vosita orqali yaqinlasha borgan. Bu esa etnik mansublik tuyg‘usining bosh omilidir. Shu jarayon ko‘p hollarda yetakchi (dominant) etnik birlik, ya’ni iqtisodiy-ijtimoiy etnik guruh atrofiga unga tobe guruhlarni yig‘ish salohiyatiga ega bo‘lgan. Natijada etnik umumiylikning ijtimoiy asosi vujudga kela boshlagan.

Qadimgi turklar ko'plab zamonaviy turkiy xalqlarning ajdodlari, shu jumladan tatarlar. Turar-turka Ajoyib cho'l (Chemin kypchak) Evrosiyoning ketishi. Bu erda ular o'zlarining iqtisodiy faoliyatini olib borishdi, bu erlar o'z davlatlarini yaratdi. Buyuk dashtning atrofida joylashgan Volga-Ural mintaqasi uzoq vaqtdan beri chegaralar va turkiy qabilalar tomonidan aholiga ega. O'sha davrimizda, shuningdek, boshqa turkiy qabilalar, shuningdek, O'rta Osiyodan Gibnov deb nomlangan boshqa turkiy qabilalar ham bo'lgan. 4-asrda qurollar Qora dengiz mintaqasini egallab olishdi, keyin ular Markaziy Evropaga bostirib kirishdi. Ammo, vaqt o'tishi bilan qurol ittifoqining qabilalari qulab tushdi va ularning aksariyati Qora dengiz viloyatiga qaytib, boshqa mahalliy turklarga quyildi.
O'rta Osiyo turklari tomonidan yaratilgan turkiy Kaganat bilan qariyb ikki yuz yil o'tdi. Ushbu Kogonata xalqlari orasida manbalar yozish manbalarida tatarlarga ishora qilmoqdalar. Ta'kidlanishicha, bu juda ko'p turkiy odamlar. Zamonaviy Mo'g'uliston hududida joylashgan tatarlarning qabilalari uyushmasi 70 ming oilaviy edi. Arab tarixchisi o'zining ajoyib buyukligi va obro'si tufayli boshqa qabilalar ham bu nom ostida birlashdilar. Boshqa tarixchilar, shuningdek, Irtysh daryosining qirg'oqlarida joylashgan tatarlarda ham xabar berishdi. Tez-tez harbiy to'qnashuvlarda tatarlarning raqiblari odatda xitoy va mo'g'ullar bo'lib chiqdilar. Shubhasiz, tatarlar turklar edi va belgilangan ma'noda yaqin qarindoshlardir (shuningdek ma'lum darajada qarshunoslar ajdodlarga bog'liq bo'lishi mumkin).
Turkiy Kaganatning qulaganidan keyin Xazar Kaganat kuchga kirdi. Kaganatning mulki, "Azov va Qrim", "Azov va Qrim" ning pastki Vol hududiga egalik qilishdi. Kafarlar turkiy qabilalar va xalqlarni birlashtirish edi va "o'sha davrdagi ajoyib xalqlardan biri edi" (L. N. Gumilev). Bu holatda zo'ravonlik gullaydi. Masalan, G. G. Iatil, Volganing og'zida joylashgan, Volga, musulmon masjidlari, musulmonlar masjidlari, nasroniylarning xristianlari va yahudiylarining xristianlari xristianlari va xristianlari xristianlari va yahudiylari harakat qilishgan. Etti teng huquqli sudyalar ishladi: ikki musulmon, Yahudiya, Xristian va yagona butparastlar. Ularning har biri o'z zimmasiga yuklangan dinni u bilan birga bo'lishga imkon berishdi. Xazorsarlar ko'chmanchi chorvachilik, qishloq xo'jaligi va shaharlarda qishloq xo'jaligida ishlov berishdi. Kogonataning poytaxti nafaqat hunarmandchilik markazi, balki xalqaro savdo.
Xazariya kuchli davlat edi, ajablanarli emas, chunki Kaspiy dengizi Xazor deb nomlangan. Biroq, tashqi varovning harbiy harakatlari davlatni zaiflashtirdi. Arab xalifali qo'shinlarining hujumlari ayniqsa sezilarli edi, kiev malika Va Vizantiyaning dushman siyosati. Bularning barchasi Toiga birinchi asrning oxirida Xazoriya mustaqil davlat sifatida mavjud bo'lishni to'xtatgan. Xazar xalqining asosiy tarkibiy qismlaridan biri. O'tmishda ba'zi tarixchilar, skitaliklar, kamon va xazarlar bir xil odamlardir. Boshqalar esa bolgarlar ov qilishiga ishonishadi. Ular Kavkaz va Shimoliy Kavkaz qabilalari singari Kipchaki sifatida eslatib o'tilgan. Qanday bo'lmasin, bolgar turklari deyarli ikki ming yil davomida yozma manbalarni yozishlari bilan tanilgan. "Bolgar" so'zining talqinlari juda ko'p. Ulardan biriga ko'ra, 6uls - bu daryolar yoki baliq ovlash bilan bog'liq odamlar. "Bulgarlar" ning boshqa versiyalari uchun: "Ko'pgina elementlardan iborat", "Bunari, isyonchilar", "donishmandlar, isyonchilar", "donishmandlar, mutadomlar", "Azov mintaqasida" Azov viloyatida poytaxt - r. Fandagoriya, Tama orolida. Shimoliy Kavkaz va Kaspiy va Azov dengizlari orasidagi jo'shqinlikning bir qismi bu davlatga tegishli edi. Men bir marta I. Kavkaz tog'lari Bolgar tog'lari zanjiri deb nomlangan. Xiazovskaya Bolgariya tinch aholi bo'lgan va ko'pincha turkiy Kaganat va Xazoriyaga bog'liq. Davlat Kubrat-Xon bortida katta gullab-yashnagan, u Bolgar va boshqa turkiy qabilalarni birlashtirgan.

Bu Xon o'z vatanlariga tinch hayotni ta'minlashda ajoyib yutuqlarga erishgan donishmand edi. Uning hukmronligi davrida Bolgariya shaharlari o'sgan. Davlat Geografik qo'shnilar bilan xalqaro miqyosda tan olindi.

Kubrat-Xonning o'limidan so'ng, davlatning holati yomonlashib, Xazariyaning Bolgariyadagi siyosiy va harbiy bosimi oshdi. Bunday sharoitda Bolgariyalarning muhim massalarini boshqa qirralarda joylashtirishning bir nechta holatlari yuz berdi. Tsarevichning asaruhi boshchiligidagi bir guruh g'arbiy tomonga ko'chib o'tdi va Dune qirg'oqlariga o'girildi. Kubrat kubasi o'g'li tomonidan boshqariladigan katta guruhning Volga viloyatiga yo'l oldi.
Azov viloyatida qolgan bolgarlar o'zlarini Nijnevolji Saksin bolzin bolgarlar va boshqa turklar bilan topdilar. Biroq, bu ularni olib kelmadi abadiy dunyo. VII asrning 20-qismida Xazoriya arablar hujum qildi, ularda Azovning yirik bolgar shahri tortib olindi va yoqib yuborildi. O'n yil o'tgach, arablar safarlarini takrorladilar, bu safar ular Bolgariya va Kuban daryosining yonida Bolgarov, Esebelov va aslida, buggar tomonidan ajratilgan Bolgariyadagi erlarni talon-taroj qilishdi ). Bularning barchasi Bolgariya aholisining "Volga" dagi qabilalarga yana bir katta kampaniyasini keltirib chiqardi. Keyinchalik, Xazoriyaning mag'lubiyati, shuningdek, burmaning o'rtacha va yuqori qismini qayta joylashishning boshqa holatlari bilan birga (o'sha vaqtni anglab, oq daryoni boshlagan holda, grafikaning bir qismini va keyinchalik Volga.
Shunday qilib, Bolgarni Volga-Furur mintaqasiga ommaviy va kichik ko'chirish mavjud edi. Ko'chmas mulkni tanlash juda tushunarli. Bu erda bir necha asrlar ilgari yashagan va ularning avlodlari boshqa turkiy qabilalar va boshqa turkiy qabilalar yashayotganlarida yashar edilar. Shu nuqtai nazardan, bu joylarda ayrim turkiy qabilalar uchun tarixiy vatanlar ajdodlari bo'lgan. O'rta va pastki mintaqadagi turkiy xalqlar Kuczes va priaziya qarindoshlari bilan doimiy yaqin munosabatlarni qo'llab-quvvatladilar; Rivojlangan ko'chmanchi iqtisodiyot bir necha bor turli turkiy qabilalarni aralashtirishga olib keldi. Shuning uchun. Volga mintaqasida bolgariy elementini kuchaytirish juda oddiy hodisa edi.

2. Turkiy xalqlarning etnogenezi tushunchasi xronologik, hududiy va ayrim etnoslarga bo‘linish dinamikasi nuqtai nazaridan bugun yaxlit ilmiy muammo holatidan kengroq ma’no kasb etmoqda. Binobarin, turkiy xalqlar tarixiy ildizlari tutash o‘nlab etnik tarmoqlardan tashkil topganki, ularning har biri alohida etnogenetik masalani tashkil qiladi. Lekin shunga qaramay muammoning qadimiy asoslari haqida gap ketganda, ilk mushtarak davrni chuqurroq tadqiq etish zarurati dolzarbligicha qolmoqda.

Turkiy xalqlar etnogenezini yuqoridagi kabi Oltoy birligi davriga bog‘lash Xitoy manbalarida turk-turkyut-tukyu kabi atalgan etnik konsolidatsiya xodisasining makonini Xitoyga nisbatan shimoli-g‘arbda joylashgan Oltoy tog‘lari etagi bilan aloqador ko‘rsatilishidan tug‘ilgan. Bunday qarash turkiy xalqlarning qadimiy asl makonlari haqidagi tasavvurni juda tor qilib ko‘rsatadi. Gap shundaki, qadimgi Xitoy Oltoydagi tarixiy vaziyatlar bilan yaqinroq tanish bo‘lgan. Shu bilan barobar miloddan avvalgi I ming yillikdayoq O‘rta Osiyo, Volga bo‘yi, Don Kuban, havzalari, Shimoliy Kavkaz, Janubiy rus cho‘llari – to Dunaygacha ulkan xududlarda kechgan etnik jarayonlardan bexabar edi. Xatto turklar – turkyutlar, tu-kyu atamalari bilan Xitoy milodiy V asrdagina tanishgan va va ularni o‘zi uchun shimoldan havf solib turuvchi kuch sifatida qaragan.

Shunday qilib, Xitoy manbalari Ashina urug‘ining Oltoy etaklarida paydo bo‘lishi bilan bog‘liq holda turk-tukyu atamasini birinchi marta V asrda tilga oladi. Bu haqda A.Malikov Ashina urug‘i Oltoyga kelmasidan burun o‘zini turk deb atamas edi, deb ta’kidlaydi. Shundan xulosa qilib, turk atamasi Ashina paydo bo‘lishidan avvalroq Oltoyda mavjud bo‘lgan, deyish mumkin. Bu atama Ashina urug‘i tomonidan o‘zlashtirilgan. Demak, Oltoy mintaqasida V asrdan avval turkiy muhit hukmron bo‘lgan.

Turkiy etnik jarayonlarni Ashinaning yuksalishi bilan bog‘liq tasavvur etish noto‘g‘ri xulosalarga sabab bo‘ladi. Bunday qarash minglab chaqirim g‘arbga tomon davomiy turkiy etnik jarayonlarni, shu jumladan, O‘rta Osiyodagi qadimiy turkiy substratni e’tiborga olmaslikka olib keladi. Natijada, turkiy xalqlarni yashab turgan o‘z makoniga sharqdan kirib kelgan qilib ko‘rsatish uchun asos yaratishga urinib kelingan.

Turk atamasining ma’nosiga doir turli farazlar, talqinlar, etimologik izlanishlar ma’lum. Ular orasida turk atamasini Avestaninig «tur» lari bilan bog‘liq – K qo‘shimchasini ko‘plik qo‘shimchasi deb tushuntirish alohida ajralib turadi. Masalan, D.Ye. Yeremeyev, A.N. Kononovning fikrini rivojlantirib, turk so‘zini tyur-k deb ikkiga bo‘ladi. –K qo‘shimchasini esa –g‘un, -kun qo‘shimchalaridan qisqargan, deydi. Ammo bu fikrga qo‘shilish qiyin. Chunki –g‘un, -kun shakllaridan – k –ga qisqarishni tarixiy-fonetik tushuntirish qiyin. Bizningcha turk so‘zini chindan ham tur+k qismlariga ajratish mumkin.

Lekin morfematik jihatdan tur= o‘zak qismi aslida negiz bo‘lib tu= o‘zagidan – r+k qo‘shilib hosil bo‘lgan sifatdosh shaklidir. Bu so‘z lug‘aviy ma’noda «turuvchi» bo‘lib, o‘ziga ishonchli, kuchli, qudratli kabi talqiniy ma’nolar yoyilmasiga asosdir. Fikrimizni tu- o‘zagidan fe’l negizlari yasalish qatori – tu-t, tu-z, tu-y, tu-g‘ so‘zlari bilan izohlash mumkin.

Shu munosabat bilan turk so‘zini izohlash uchun keltirilgan boshqa fikrlarga ham to‘xtab o‘tish joizdir. Masalan, A.N.Kononov turk so‘zini to‘r so‘zi bilan bog‘lab «hurmatga sazovorlar uchun yuqoridagi o‘rin», «o‘choq oldidagi hurmatga loyiq joy», «qonun, qoida, odat» kabi talqin qiladi. Bu fikrni D.Aytmuratov qo‘llab quvvatlagan. I.V.Rak esa, turk so‘zini xind-yevropa til umumiyligi bilan bog‘lab yovvoyi «xo‘kiz-tur» orqali izohlaydi. V.P. Yaylenko Yenisey ketlari tilida turk so‘zi «toza, pokiza» deb tushuntiradi. Bu kabi talqinlarda ilmiy asoslanganlikdan ko‘ra faraziy yondashuv ta’siri ko‘proq ko‘rinadi.

3. Tarix fanidagi mavjud ilmiy ishlanmaga ko‘ra, har bir xalqning kelib chiqish tarixi ikki bosqichdan iborat bo‘ladi. Birinchi bosqich – etnogenez, ikkinchi bosqich – etnik tarixdan iborat. Xalq tarixining etnogenez qismi uning elat, xalq bo‘lib shakllanguniga qadar bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Xalq etnogenezi juda uzoq davom etadigan tarixiy va etnomadaniy jarayon. Uning ibtidosi qabila va qabila ittifoqidan boshlanadi. Qachonkim, aynan o‘rganilayotgan xalqning etnogenezi yakunlangach, uning etnik tarixi boshlanadi. Etnik tarix ham juda uzoq davom etadigan tarixiy va etnomadaniy jarayon bo‘lib, etnik tarix o‘z rivojining ma’lum nuqtasiga yetgach, uning millat bo‘lib shakllanish jarayoni boshlanadi. Mana shu ilmiy – metodologik asosdan kelib chiqqan holda xalqlarning etnogenezi va etnik tarixi o‘rganiladi.
Taniqli sharqshunos olim, prof. A.Yu. Yakubovskiy 1941 yilda Toshkentda chop etgan «O‘zbek xalqining yuzaga kelishi masalasi haqida» nomli risolasida ana shu ilmiy prinsipdan kelib chiqib, o‘zbek etnogenezi Turk xoqonligidan boshlanadi, – degan edi[4]. Mana shu xulosa asosida O‘zbekiston tarixining dastlabki nashrlari chop etildi. Fanda bu fikr o‘z o‘rnini topdi. Lekin, qadimgi Xorazmda keng ko‘lamgi arxeologik va etnografik tadqiqotlar olib borgan va O‘zbekiston tarixini yaratishda beqiyos ilmiy izlanishlar o‘tkazgan zabardast olim S.P.Tolstov o‘zbek xalqi etnogenezining boshlanishi Qang‘ davlati doirasida sodir bo‘ldi, «Qang‘ davlatining tarkibida va u egallab turgan mintaqalarda o‘zbek xalqining ilk ajdodlari yashagan, bularning etnik tarkibi va tili bir xilda bo‘lmagan» degan g‘oyani ko‘tarib chiqdi[5]. S.P. Tolstov o‘rtaga tashlagan bu g‘oya O‘zbekiston hududlarida olib borilgan keng ko‘lamli arxeologik va antropologik materiallarda o‘z isbotini to‘lik topgan[6].

S.P.Tolstov g‘oyasining keng ko‘lamli ilmiy isboti akademik K.Shoniyozov asarlarida keltirilgan[7]. Shuningdek, K. Shoniyozov S.P.Tolstov fikr-mulohazalariga ba’zi bir aniqliklar kiritib, «Qang‘ davlati o‘ramida murakkab etnik jarayon yuz bergan. Ammo bu jarayon o‘zbek ajdodlariga xos etnogenetik jarayon edi. Shu jarayon tufayli Qang‘ davlati ichida miloddan oldingi II – milodiy I asrlar davomida mutlaqo yangi, turkiy tilli xalq – qang‘ar elati vujudga keladi. Bu elat eron tilli xalqlar bilan turkiy tilli qabilalarning aralashib, qorishib borishi natijasida tashkil topdi», – degan xulosaga keladi[8].

Ta’kidlash joizki, XX asrning 70-80 yillarida O‘rta Osiyo respublikalari hududlarida, Qozog‘iston dashtlari, Tog‘li Oltoy va Janubiy Sibirda katta masshtabda arxeologik va antropologik tadqiqotlar olib borildi. Mutaxasis olimlar qo‘lida boy faktik materiallar to‘plandi. Biroq, bu hududlarning qadimda yashagan aholisining tili masalasida chiqarilgan xulosalar ob’yektivlik, tarixiylik va xolislik tamoyillaridan ancha uzoq edi. Chunki, Sovet tarixshunosligi eronparast lingivistlar ta’sirida (ular Sovet davri tarixi va tilshunosligida nufuzli mavkega ega edilar) Qora dengizning sharqiy sohillaridan to Boykalgacha cho‘zilgan cho‘llarda qadimda eron zabon aholi yashagan, bu geografik kenglikning faqat Tog‘li Oltoy qismidagina turkiylar yashardi, degan noto‘g‘ri tasavvur fanda o‘rnashib qolgan edi[9]. Bunday tasavvur hozir ham nafaqat Rossiya olimlari, balki O‘rta Osiyo, jumladan O‘zbekistonlik arxeolog va tarixchilar orasida ham xukmronlik qiladi.

Sovet davrida to‘plangan arxeologik va antropologik materiallarni qayta ko‘rib chiqish, ular tahliliga xolislik asosida yangicha yondashish, mustaqillik bergan g‘oyaviy erkinlikdan foydalangan holda o‘tgan asrning 90-yillaridan boshlab, o‘zbek xalqi etnogenezining boshlang‘ich nuqtasi rosa ming yilga qadimiylashtirildi. O‘zbek xalqi tarixi 3 ming yildan kam emas deyildi. O‘zbeklarning ikki xil tilda so‘zlashuvchi ilk ajdodlarining nafaqat iqtisodiy va madaniy, balki etnik jihatdan ham bir-birlariga yaqinlashish, aralashish, qorishish jarayoni so‘nggi bronza davridan boshlandi, – degan xulosaga kelindi[10]. Bunday o‘ta mas’uliyatli xulosaga kelishimizda Xitoy yozma manbalari katta rol o‘ynadi.