Turkman tilining leksik xususiyatlari

II bob. Turkman tilida so‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari
2.2 Turkman tilida o‘z va o‘zlashgan qatlam
Yangi soʻzlar, yangi ma’noli so‘zlar, qadimgi so‘zlar, o‘zlashtirilgan so‘zlar va ularning o‘zlashtirilishi yo‘llari Har qanday xalqning tili bo‘lsa-da, unda qo‘llaniladigan so‘zlar, ya’ni o‘sha tilning lug‘at tarkibi faqat o‘z so‘zlaridan iborat emas, balki mavjud. Boshqa tillardan o‘zlashtirilgan so‘zlar ham ko‘p. Bunday so‘zlar turkman adabiy tili lug‘aviy tarkibining ma’lum qismini tashkil qiladi. Bu soʻzlarning turkman tiliga oʻtishi turkman xalqi hayotida, turli taraqqiyot va oʻzgarishlar davrlarida sodir boʻlgan tarixiy voqealar, boshqa xalqlar bilan siyosiy, iqtisodiy, madaniy aloqalari, ularning taʼsiri bilan chambarchas bogʻliq. Xalq tilidagi o‘sha munosabatlar o‘zlashtirilgan so‘zlar me’yorlarga ko‘ra moslashib, til lug‘atida keng qo‘llaniladigan leksik birliklardir.
Turkman tilida boshqa tillardan qabul qilingan va turkman tilining adabiy me’yorlariga moslashgan va tilning lug‘at tarkibida muntazam qo‘llanilgan leksik birliklar o‘zlashtirilgan so‘zlar deyiladi. Ular boshqa tillar orqali ham o‘tgan. Rus tili orqali Yevropa tillari. Ingliz tilini o‘rganishga e’tibor kuchaygan hozirgi kunda antifriz, bankomat, diwersifikatsiya, interaktiw, multimedia, netbuk, noutbuk, sms kabi ba’zi so‘zlar ingliz tilidan Turkman tiliga o‘tgan.
Turkman tili ham tovush tizimi, ham grammatik tuzilishi jihatidan o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, o‘ziga xos adabiy me’yorlarga ega. Boshqa tillardan o‘zlashtirilgan so‘zlar turkman tilining adabiy me’yorlariga moslashtirilib, har tomonlama o‘zlashtiriladi. Turkman tilida ularni o‘zlashtirishning quyidagi shakllari uchraydi:
1. grafikli o‘zlashtirish (grafiki özleşdiriliş). Bu o‘zlashtirishda olingan so‘zlar turkman tilining grafik me’yorlariga moslashtirilib, shunga mos ravishda yoziladi. Masalan, arab grafikasidagi arab, fors so‘zlari shunga mos ravishda turkman alifbosida yoziladi. Yangi turkman milliy alifbosi qabul qilinganda ham rus yozuvida (kirill) ayrim harflar bilan ifodalangan tovushlar turkman yozuvidagi boshqa harflar bilan berilgan. Masalan, rus tilidagi “Ц” harfi “S”, “Щ” harfi esa “ShSh” qo‘sh harfi bilan ifodalanadi. Ovozsiz ъ, ь harflari hamda qoʻsh ovozli я, е, ё, ю harflari olib tashlandi. Rus tilidan olingan so‘zlar turkman alifbosi bo‘yicha turkman grafikasida yoziladi.
2. Fonetik o‘zlashtirish (Fonetik özleşdiriliş) O‘zlashgan so‘zlarning tovushlari turkman tilining orfografik me’yoriga moslashgan holda aytiladi. Masalan, turkman tilida arab va fors tillaridan o‘tgan so‘zlardagi “h” tovushi ko‘pincha “g” tovushiga (bäht – bagt, rohsät – rugsat), “f” tovushi o‘rniga “p” tovushi qo‘llaniladi (zolf – zülp, färzänt – perzent) va hokazolar.
3. Morfologik o‘zlashtirish (Morfologik özleşdiriliş) O‘zlashtirilgan so‘zlar turkman tiliga xos grammatik ma’nolarga ega bo‘ladi. Qaysi so‘z turkumiga mansub bo‘lmasin, grammatik turkumlarning qo‘shimchalarini qabul qilib o‘zgaradi. Morfologik o‘zlashtirish jarayonida olingan so‘zlarning grammatik tuzilishi ham turkman tiliga moslashgan. Masalan, fors tilidagi hers-e donýa (harsydünýä), erz-e hal (arzy-hal), terk-e donýa (terkidünýä), çerh-e feläk (çarhy-pelek) kabi so‘zlar grammatik tuzilmalar hisoblanadi. Turkman tilida bunday grammatik tuzilish boʻlmagani uchun ular qoʻshma soʻzlar (harsydünýä, terkidünýä) yoki turkcha (arzy-hal, çarhy-pelek)) soʻzlar sifatida qaraladi. Xuddi shunday, çarşak, çapraz, saňsar kabi hosila so‘zlar fors tilida qo‘shma so‘zlar (çar+şah, çep+rast, saň+sar) hisoblansa-da, turkman tilida sodda so‘zlar sifatida ishlatiladi.
4. Semantik o‘zlashtirish (Semantik özleşdiriliş) Bu jarayonda o‘zlashtirilgan so‘zlar turkman tilida o‘ziga xos semantik me’yorga ega bo‘lib, o‘z ma’nosida qo‘llanadi. Bunda asl tildagi oldingi ko‘plik so‘zi o‘zining ayrim ma’nolarini yo‘qotib, tor ma’noda qo‘llanishi mumkin. Masalan:
1. Fors tilidagi güzer so‘zi 1) o‘tish; 2) o‘tib ketmoq, o‘tib ketmoq; 3) yashash, vaqt o'tkazish; 4) ko‘cha, kvartal kabi ma’nolarga ega bo‘lsa-da, turkman tilida faqat “oqayotgan daryo, o‘rmonning ochiq joyi, o‘tish joyi, truba” ma’nosida qo‘llangan.
2. Derdeser so‘zi forscha 1) bosh; 2) musibat, iztirob, to‘siq ma’nolarini bildiradi. Turkman tilida bu soʻz faqat tashvish, xavotir, xoʻrsinish, qaygʻu maʼnolarini bildiradi.
3.Partiya soʻzi rus tilida besh maʼnoga ega boʻlib, siyosiy, geologik, musiqali, shaxmat kabi maʼnolarda qoʻllaniladi. Turkman tilida bu soʻz siyosiy (demokratik partiya) va musiqiy (Zohre bazmini oʻynash) atamalarining maʼnolarini oʻz ichiga oladi va shu maʼnolarda qoʻllanadi.
4. “ mähnet” soʻzi arab tilida faqat “azob, mehnat, mashaqqat” maʼnolarini bildiradi. Bu turkman tilidagi so‘z “1) juda katta, ulkan, dayav (mehnat) va 2) mashaqqatli mehnat, mashaqqat, iztirob (Birewge beripdirgaýgy-gammähnet (Magtymguly) ma’nolarida qo‘llanib, ko‘p ma’noli so‘z hisoblanadi.
5. Fors tilida Gümra faqat “adashgan, adashgan, yo‘ldan adashgan” ma’nosida qo‘llanib, birmacha hisoblanadi.Turkman tiliga o‘tsak, bu so‘z “1) yig‘lamay, jim o‘tiruvchi (Gezen – derýa, oturan – gümra) va 2) biror narsa ustida “mashgʻul, oʻz ishi bilan band” (Har kim oʻz ishi bilan band edi)” maʼnolarini bildirgan va koʻp maʼnoli soʻzga aylangan.
Turkman tilida nafaqat o‘zlashtirilgan so‘zlar, balki bir qancha so‘z yasovchi qo‘shimchalar ham bor. Masalan, arab va fors tillaridan bi-, nä-(na), bet-, (bed-), şa-, hoş-, kör-, kem-, şor-, -ana, -ban (-wan), -kär, -gär, -zar, -anda (-ende, -baz, -bent, -dan, -ystan, -(istan), -y, -i, -dar, -keş, -paraz, -şynas, -hana, -nama kabi qo`shimchalar qo`llagan so`zlar o`tgan.
Rus tilidan Turkman tiliga o‘tgan so‘zlar.
Rus tilidan turkman tiliga soʻzlarning oʻzlashtirilishi asosan 1930-yillarga toʻgʻri keladi. Turkmanistonning sobiq SSSR tarkibida respublika boʻlib tashkil topishi (1924) bilan turkman xalqi hayotida siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy oʻzgarishlar roʻy berdi va bu oʻzgarishlar tilda ham oʻz aksini topishiga toʻgʻri keldi. Natijada sanoat, qishloq xo‘jaligi, savdo, tibbiyot, fan va texnikaning turli sohalarida paydo bo‘lgan tushunchalarni ifodalay oladigan yangi so‘zlarni yaratish zarurati tug‘ildi. Bunday so‘zlarning aksariyati, albatta, eng avvalo, turkman tilining ichki resurslari yordamida yaratilgan so‘zlardir. Masalan: geňeş (sowet), tugra (gerb), uçar (samolýot)va hokazo. Lekin hamma narsani turkman tilida, turkman so‘zlari orqali ifodalab bo‘lmaydi. Shu sababdan turkman tili asta-sekin rus tilidan so‘z o‘zlashtirishga o‘rganib bordi. Dastlabki yillarda, ya’ni 30-yillargacha rus tilidan so‘zlar turkman tilining fonetik qonuniyatlari asosida aytilib, yozila boshlandi. Masalan: tylgyrap, pämilýä, pebral, Mesgew
O'zlashtirilgan so'zlarning bu yozuvi hozir ham saqlanib qolgan, asosan suhbat orqali o'tgan ayrim so'zlarda. Masalan: bedre, kemput, köpük, kürüşge, tans, äpişge, penjek, çemedan, paýtun, sema-war, çäýnek kabilar. Ammo bu holat bir so‘zning turlicha talaffuz qilinishiga va uning asosida turlicha yozilishiga olib keladi va imloda muammo tug‘diradi. Shu bois rus tilidan kiruvchi so‘zlarning yozilishini tartibga solish va umuman turkman adabiy tili terminologiyasini tartibga solish maqsadida 1936-yil 18-mayda Turkmanistonning I-tilshunoslik qurultoyi, oktabrda esa II-tilshunoslik qurultoyi bo‘lib o‘tdi. 1954 yil va maxsus qarorlar qabul qilindi. Shunga ko‘ra, rus tilidan so‘zlarni olib, to‘g‘ri yozishda quyidagi qoidalarga amal qilish lozim:
1. Rus tilidan tayanch sozlarni oʻzgartirishsiz, rus orfografiyasiga asoslanib yozish kerak. Masalan: kino, telefon, telewizor, direktor, rektor, traktor, institut, uniwersitet va hokazo.
2. Ba'zi qo'shimchalarga ham ruxsat beriladi. Masalan: materialist, idealist, imperializm, demokratizm, filolog, filologiýav a boshqalar
3. Iloji bo‘lsa, ayrim qo‘shimchalar turkman tilidagi qo‘shimchalar bilan almashtirilishi kerak. Masalan: futbolçy, agentlik, konsullyk, redaktirleme, analizlemek kabilar
4. Машина, фабрика, газета so‘zlarida oxirgi “a” tushirilib, maşyn, fabrik, gazet tarzida yoziladi.
5. Ikki o‘xshash bo‘lishsizlik bilan tugagan so‘zlar o‘xshash bo‘lishsizliklardan biri tushirib yoziladi. Masalan: балл – bal, грамм – gram, киловатт – kilowat, компресс – kompres, прогресс – progre va hokazo
6. Rus tilidagi sifatlar turkman tiliga oʻtganda ularning sifatdosh qoʻshimchasi (ный; -ский) olib tashlanadi va nisbiy sifatdosh yasaladi. Misol: актуальный вопрос – actual, meseleотносительное прилагательное – otnositel sypatаграрное, хозяйство – agrar hojalyk va hokazo.
7. Rus tilidagi sifatdosh shakli -ческий; -чный o‘rniga Turkman tilida “k” qo‘shilib, nisbiy sifat hosil qiladi. Masalan: демократический – demokratik, педагогический – pedagogik, античный – antik, геологический – geologik. Bunday so`zlar -ik (akademik, fizik) qo`shimchasi bilan kasb-hunarga aloqador ot bo`lsa, sifatlovchi yasashda oxiriga "-i" tovushi qo`shiladi. ularni o‘sha otlardan farqlash. Masalan: математический – matematik (at), matematiki (sypat)химический – himik (at), himiki (sypat)технический – tehnik (at), tehniki (sypat).
2.2 Turkman tilida omonim, sinonim, antonim, paronimlarning ifodalanishi
Leksik-grammatik xususiyatlariga koʻra bir soʻz turkumiga mansub, oʻxshash va oʻxshash maʼnoga ega boʻlgan, lekin koʻpincha maʼnosi, uslubiy vazifasi yoki Sinonimlarni xarakterlovchi asosiy xususiyat ularning ma’nolarining o‘xshashligidir. Shunga ko‘ra umumiy ma’noga ega bo‘lgan leksik sinonimlar semantik hodisa hisoblanadi. Qoʻllanish xususiyatlari jihatidan farq qiladigan soʻz va iboralar sinonimlar deyiladi. Ma’no jihatdan yaqin va o‘xshash so‘zlar sinonim qator hosil qiladi. Bu qator turli daraja va ma’no shakllariga ega bo‘lgan bir necha so‘z va iboralardan iborat bo‘lishi mumkin. Seriyalardan biri umumiy qo‘llanishdagi, tipik, uslubiy urg‘uga ega bo‘lmagan so‘z bo‘lib, u sinonimik qatorning dominant – bosh so‘zi hisoblanadi. Masalan: at, bedew, ýylky, gylýal, ýaby so‘zlarining sinonimik tarkibidagi bosh so‘z bo‘lib, ular umumiy ma’noni bildiradi, ular “minish yoki ish uchun ishlatiladigan yirik bir tuyoqli uy hayvoni”. Boshqacha aytganda, ayg‘ir barcha turdagi nasldor otlar, ishchi qoramol otlar va bir yillik otlarning umumiy nomidir.
Sinonimlar semantik jihatdan umumiy, oʻxshash maʼnoga ega boʻlsa-da, maʼnosi, uslubiy ohangi, ifodalash qobiliyati yoki qoʻllanish doirasi jihatidan bir-biridan farq qiladi, bir-biri bilan turli semantik munosabatlarga ega. Ma’nosiga ko‘ra sinonimlar quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
1. To‘liq (mutlaq) sinonimlar
2. Tugallanmagan (ideografik) sinonimlar
3. Stilistik sinonimlar
1. Toʻliq (mutlaq) sinonimlar Ularning maʼnolari juda yaqin, uslubiy belgilari oʻxshash boʻlishi baʼzi sinonimlarning gapda bir-birining oʻrnida ishlatilishi, birining oʻrnini egallashiga imkon beradi. ).Bunday so'zlar to‘liq sinonimlar deyiladi. Masalan: To‘liq sinonimlar tilda kam uchraydi.
Masalan: gowy, ýagşy, oňat; gurt, böri, möjek. Gowy (ýagşy, oňat) adama sylag etseň ýa aýdar, ýa gaýdar (Nakyl). Gurtdan (möjekden, börüden) gorkan köpek saklar (Nakyl).

2. 
   Toʻliq boʻlmagan (ideografik) sinonimlar Toʻliq boʻlmagan sinonimlar umumiy maʼnoga ega boʻlsa-da, maʼnosi, qamrovi va qamrovi jihatidan farqlanadi va har biri oʻziga xos xususiyatlarga ega. Masalan, kelle, baş so‘zlari odam yoki hayvonning tana a’zosi sifatida umumiy ma’noga ega. Bu so'zlar o'xshash ma'noda shaxsni anglatadi va ikkalasi ham faol ishlatiladi.
   

Masalan: Adam başy daşdan gaty (Nakyl). Başyny egeniň başy alynmaz (Nakyl). Kellede akyl bolmasa, jan azapda (Nakyl). Kelle bolsa, selle tapylar (Nakyl)da uchraydi. Lekin ular qoʻllanish doirasi va maʼnoni izohlash qobiliyati jihatidan bir-biridan farq qiladi. Bosh so'zi bosh so‘zidan ko'proq ma’noni anglatadi. Masalan, turkman tilining izohli lug‘atida (2016) kelle so‘zi to‘rtta, baş o‘zi esa o‘n bir ma’nodan iborat. Zero, o‘simliklar uchun faqat bosh so‘zi ishlatiladi, kelle so‘zi esa hayvonlar nomlari bilan faol qo‘llaniladi.Masalan: bug‘doy unib chiqa boshladi.
3. Stilistik sinonimlar. Bir xil ma’noli sinonimik qatorga mansub so‘zlardan uslubiy ohang jihatidan farq qiluvchi so‘zlarning stilistik sinonimlari deyiladi.
Bir sinonimik qatordagi so‘zlarning ma’nosi va tushunchasi bir xil bo‘lsa-da, stilistik sinonimlar obraz va ta’sirchanlik ta’siriga ega. Shunga ko'ra, ular ma'lum bir uslubga xosdir – she’riy, rasmiy yoki so‘zlashuv. Masalan, odam umumiy qo‘llanishdagi me’yor so‘z bo‘lsa, uning sinonimi insoniy yuksak uslub, ya’ni badiiy uslubni bildiradi va u kishi so‘zining stilistik sinonimi hisoblanadi. Stilistik sinonimlar ko‘pincha badiiy asarlarda qandaydir badiiy vosita sifatida stilistik xizmatni bajarish uchun ishlatiladi. Qochish – umumiy qo‘llanishdagi so‘z. Unga sinonim bo‘lgan sarkazm so‘zi ham xuddi shu harakatni bildiradi, lekin bu so‘zning ma’nosi kinoya tuyg‘usi bilan ifodalanadi. Shunga ko‘ra u oddiy nutqqa mansub hisoblanadi. Stilistik sinonimlar standart sinonimlardan umumiy qo‘llanish doirasiga ko‘ra (nahar (adaty), owkat (dial), iýmek (adaty), symyşlamak(ýönekeý gepl.), mar(könel.), agyz (adaty), dahan (könel) qo‘llanishiga ko‘ra farqlanadi.
Omonimlar bir xil leksik-semantik turkumga mansub ko‘plik so‘zlaridan, sinonim va antonimlardan quyidagi belgilari bilan farqlanadi.1. U ikki yoki undan ortiq soʻzlardan tuzilgan boʻlib, tovushi oʻxshash. Shunga ko‘ra, bu so‘zlarning yozilishi yoki talaffuzi ham o‘xshashdir.2. Bu so'zlar turli ma'nolarga ega. 3. Ularning maʼnolari oʻrtasida hech qanday bogʻliqlik yoʻq.Demak, omonimlar — yozilishi yoki talaffuzi bir xil boʻlgan, maʼnolari oʻrtasida hech qanday bogʻliqlik boʻlmagan, turli maʼnoli soʻzlardir. Misol: burç I – ösümlik. Ajy burç; burç II – çüňk, künç. Jaýyň burçy. Omonim atamasi yunoncha so'z (homos - bir xil, homo - ism) bo'lib, o'xshash nomlarni anglatadi.
Omonim sozlarning yasalishida ishtirok etgan sozlarning leksik-grammatik xususiyatiga, semantik munosabatlariga va tilda paydo bolish tarziga qarab turli xil turlarga ega boladi.

1. 
   Leksik omonimlar tovush jihatidan oʻxshash, lekin maʼno jihatdan hech qanday aloqasi boʻlmagan leksik birliklardir. Masalan: