Türkmenistanyň Bilim ministrligi

Malazgirt Söweşi 
Beýik Seljukly döwleti gurulmança başlaýan we Togrul 
begiň döwründe dowam eden Anadola ýörişler Soltan Alp 
Arslanyň döwründe öz miwesini beripdir. 1071-nji ýylyň 26-njy 
awgustynda Seljukly goşuny we Wizantiýa goşunu arasynda 
bolup geçen söweş türkmenleriň taryhy ýeňşi bilen 
tamamlanýar. Bu söweşiň netijesinde Anadolynyň gapylary 
Seljuklylara doly açylýar. Malazgirt söweşinden soňra Anadola 
giden türkmenler öňkilerden tapawutlylykda ol ýerlerde ýurt 
tutunypdyrlar.
Malazgirt söweşinde Wizantiýanyň hökümdary Roman 
Diogen bir musulman türkmen hökümdaryna ýesir düşdi. Bu 
bagt türkmenleriň beýik soltany Alp Arslana nesip etdi. Soltan 
Alp Arslan ýesir hökümdaryň dogruçyllygy üçin ony 
bagyşlapdyr we yzyna paytagtyna iberipdir. Ýöne Diogeniň 
Wizantiýanyň täze hökümdary tarapyndan öldürilmegi 
netijesinde Soltan Alp Arslan şazadalaryna, serkerdelerine we 
türkmen halkyna Anadolynyň hemme ýerine ýaýramaklaryny 
buýrupdyr. 
Soltan Alp Arslanyň buýrugyny ýerine getiren 
türkmenler 
gysga 
wagtyň 
içinde 
Ortaýer 
deňziniň 
kenarýakalaryna çenli barypdyrlar. Malazgirt söweşinde ýeňilen 
Wizantiýa goşuny gaýdyp türkmenleriň garşysyna çykyp 
bilmändir. Şeýlelikde Anadolynyň türkmenleşmesi durmuşa 
geçipdir. 

---

268 
Anadoly Seljukly Döwleti 
Anadoly Seljukly döwletiniň ilkinji hökümdary Seljugyň 
agtygy Kutalmyşyň ogly Süleýmanşadyr. Ol Marmara deňzine 
tarap hereket edip 1075-nji ýylda Stambulyň gapdalyndaky 
Izniki eýeledi we bu ýeri Anadoly Seljukly döwletiniň 
paýtagtyna öwürmek bilen öz döwletiniň düýbüni tutdy. 
Ýarym asyrdan gowrak dowam eden göreşden soňra 
Süleýman şa tarapyndan düýbi tutulan Anadoly Seljukly 
döwleti, häzirki Türkiýe topraklaryndaky ilkinji türkmen 
döwletidir. 
Süleýman şanyň 1086-njy ýylda ölüminden soňra 
Anadoly Seljukly döwleti 1086-1092-nji ýyllar arasynda 
hökümdarsyz galypdyr. 1092-nji ýylda Süleýman şanyň ogly 
Gylyç Arslan soltanlygyny yglan edýär. 
Soltan Gylyç Arslan özüniň hökümdarlygynda haçlylar 
garşy uly göreş alyp barypdyr. XI asyryň soňlarynda Watikanyň 
baştutanlygynda Günbatar Ýewropada, Hezreti Isanyň dogan 
şäheri bolan Ierusalimi musulmanlardan ―arassalamak‖ üçin 
herekete geçmek pikiri orta çykdy. Bu maksat bilen Papa Urban 
II-niň tagallalary bilen Stambula gelen 600 müň adamlyk haçly 
goşuny, Wizantiýa imparatory Aleksios tarapyndan 1096-njy 
ýylda Anadoly tarapyna geçirildi. Seljuklylar bu agyr haçly 
goşunyny Izmit ýakynlarynda ýeňlişe sezewar etdiler. 
Haçlylaryň uly bir bölegi öldürüldi, sag galanlar bolsa Stambula 
gaçdylar. 
1097-nji ýylda täzeden herekete geçen haçly goşuny 
Anadoly Seljukly döwletiniň paýtagty Izniki gabadylar. 
Netijede Seljuklylar Iznikden çekilmäge mejbur boldylar. 
Şeýlelikde Anadoly Seljukly döwleti Marmara kenarýakalryny 
taşlap Anadolynyň ortalaryna çekildiler. Soltan Gylyç Arslan 
paýtagt Iznikiň Wizantiýa tarapyndan eýelenmegi netijesinde 
Konýany öz döwletiniň paýtagty diýip yglan etdi. Bu ýerde 

---

269 
Soltan Gylyç Arslanyň ýolbaşçylygyndaky Seljukly goşunlary 
1101-nji ýylda Siriýa tarapyna gidip barýan haçlylary agyr bir 
ýeňlişe sezewar etdi. Soltan Gylyç Arslanyň bu ýeňşi haçlylaryň 
Siriýa taraplaryna hereketleriniň öňüni alypdyr. Seljukly soltany 
Anadolynyň dürli ýerlerinde haçlylara garşy mertlerçe söweşip 
olaryň basybalyjylykly hereketiniň öňüni aldy. Soltan Gylyç 
Arslan on bäş ýyllyk hökümdarlygynda bir tarapdan Wizantiýa, 
beýleki tarapdan haçlylara garşy kyn şertlerde göreşipdir. 
Soltan Gylyç Arslanyň agtygy Soltan Gylyç Arslan II-niň 
döwründe (1155-1192) Malazgirt söweşinden soňra Wizantiýa 
garşy ikinji uly ýeňiş gazanyldy. 1176-njy ýylyň sentýabr 
aýynda Mýrakefalon jülgesinde bolup geçen söweşde Wizantiýa 
goşuny uly bir zarba alypdyr. Taryhy ýeňlişe sezewar bolan 
Wizantiýa söweş jerimesi hökmünde Seljukly döwletine 100 
müň altyn tölemäge mejbur bolupdyr. Bu ýenişden soňra 
Anadolyny täzeden eýelemek isleýän Wizantiýa Seljuklylara 
garşy goranyşda bolupdyr we şeýlelik bilen üstünlik Anadoly 
Seljukly döwletiniň eline geçipdir. Taryhy ýeňişden soňra 
Soltan Gylyç Arslan II bütin musulman hökümdarlara 
fetihnama iberipdir.
Anadoly Seljukly döwletiniň taryhynda Aladdin 
Keýkubadyň döwri (1220-1237) galkynyş döwri diýlip 
atlanydyrylýar. Taryhy çeşmelerde ―Beýik Soltan‖ diýlip 
atlandyrylan Aladdin Keýkubatyň 17 ýyllyk hökümdarlygynda 
Anadoluda syýasy we harby üstünlikler gazanmak bilen bir 
hatarda, döwletiň ykdysadyýet we medeniýet taýdan 
galkynmagyna uly hyzmat edipdir. Ol halkara söwda ýollarynyň 
asudalygyny goramak bilen bu söwdanyň has hem kämilleşmegi 
üçin kerwensaraýlar gurdurypdyr. Ylym, medeniyet we sungat 
adamlaryny golastynda saklan Aladdin Keýkubat, mongol 
çozuşlaryndan gaçan türküstanly we eýranly alymlary, 
şahyrlary, sungat adamlaryny Anadoluda ýerleşdirip, olara 

---

270 
hemaýat edipdir. Şeýle-de Seljukly şäherlerinde köp sanly 
galalar, metjitler, medreseler, köprüler, hassahanalar gurduryp 
halkyna uly bir mirasy ýadygärlik goýupdyr. 
Aladdin Keýkubadyň ölümünden soňra onuň ogly 
Gyýaseddin Keýhüsrewiň döwründe (1237-1246) Anadoly 
Seljukly uly bir betbadtçylyga sezewar boldy. Gyýaseddin 
Keýhüsrewiň tejribesiz, başarnyksyz we döwlet işlerini 
ýöretmek ukybynyň bolmaýyşy döwletiň çökmegine sebäp 
bolan wakalara sezewar etdi. Bu wakalaryň içinde iň agyry 
mongollar bilen bolup geçen Kösedag söweşidir. Günbatara 
tarap gelýän mongollar 1242-nji ýylda Anadoly topraklaryna 
gadamlaryny basdylar.
Gyýaseddin Keýhüsrew 80 müň adamlyk goşun ýygnap 
Siwasa geldi. Ýanyndaky tejribeli serkerdeler mongollara 
Siwasda garaşaly diýseler hem öz diýenini tutup duran Seljukly 
soltany Kösedaga tarap hereket etdi. Ýolda ýadan Seljukly 
goşunyndan 20 müň kişi, soltanyň buýrugy bilen mongollaryň 
üstüne çozdy. Mongollar gaçan bolup, gysga wagtyň içinde 
yzlaryna dolandylar we Seljukly goşunyny derbi-dagyn etdiler. 
Seljukly goşuny aljyrap näme etjegini bilmän durka, Soltan 
Gyýaseddin Keýhüsrew aglap, Tokat we Ankaranyň üstünden 
Antalýa gaçdy. Başsyz galan Seljukly goşunymongollar bilen 
söweşmän dagady we uly bir ýeňlişe sezewar boldy. 
Şeylelikde 80 müň adamlyk uly bir Seljukly goşuny, 
soltanyň gorkaklygy we ukypsyzlygy, tejribeli döwlet 
adamlaryna, serkedelere ähmiýet bermezligi we taktiki 
ýalňyşlyklar sebäbi bilen türkmen taryhynyň hiçbir döwründe 
duş gelinmeýän ýagdaýda çykgynsyz ýagdaýa düşdi. Bu 
ýagdaýa mongollaryň özleri hem hayran galypdyr, hat-da olar 
munyň bir söweş hilesi bolup biljegini pikir edipdirler, ýöne 
hakykat derrew orta çykypdyr. Mongollar Anadolyda uly bir 
ýykgynçylyk edipdirler, köp sanly olja ýygnapdyrlar. 

---

271 
Soltan Gyýaseddin Keýhüsrewden soňra Anadoly 
Seljukly döwletinde çöküş döwri başlapdyr. Anadoly Seljukly 
döwleti Gylyç Arslan V-niň döwründe, has takygy 1318-nji 
ýylda ýykyldy.