Türkmenistanyň Bilim ministrligi

Çanakgala söweşi
Angliýa we Fransiýa entek Birinji jahan urşunyň 
başlarynda Stambuly we bogazlary eýelap, Osmanly döwletini 
söweşiň daşyna itmek we soýuzdaşlary Russiýa kömek ibermek 
üçin Çanakgalada bir front açmaga karar beripdirler. Bu 
düşünjäni durmuşa geçirmek üçin Angliýanyň we Fransiýanyň 
söweş gämileri bogazlara tarap herekete geçdiler. 
Duşman soýuzdaşlaryň esasy hüjümi 1915-nji ýylyň 18-
nji martynda boldy. Emma duşman gämileri Türkler tarapyndan 

---

293 
Çanakgala bogazynda durzuryldy. Suw ýoly bilen geçip 
bilmejegini aňan iňlisler we fransuzlar pyýada goşunlaryny 
Geliboly 
ýarymadasyna 
iberdiler. 
Mustafa 
Kemalyň 
baştutanlygyndaky türk esgerleri duşman bilen toprakda-da 
dişini dyrnagyna dakyp söweşdi we 1916-njy ýylyň 8-9-njy 
ýanwarynda iňlisler we fransuzlar Çanakgala frontyndaky 
esgerlerini dolulygyna yzyna çekdiler. 
Bu söweşiň netijesinde 200 müň töweregi türk ynsany 
şehit bolupdyr. Iňlisleriň we fransuzlaryň ýitgileri hem 250 müň 
töweregidir. Şeýle hem bu söweşiň türkleriň taryhy ýeňşi bilen 
tamamlanmagy netijesinde, Birinji jahan urşunyň uzamagyna 
sebäp bolupdyr. 
Mondros şertnamasy 
1918-nji ýylyň 30-njy oktýabrynda Mondros şertnamasy 
bilen Osmnly döwleti Birinji jahan urşundan çekilipdir. 25 
maddalyk bu şertnamanyň esasanam 7-nji we 24-nji maddalary 
Osmanly döwletiniň garaşsyzlygyna zeper beren maddalardyr. 
Muňa görä soýuzdaş döwletler, Osmanly döwletinde haýsy hem 
bolsa özlerine garşy bir howp salyjy ýagdaý ýüze çykan 
halatynda bu sebiti basyp almaklyk hakyna eýedirler. Şeýle hem 
Osmanly döwletiniň alty welaýatynda ýagny, Erzurum, Wan, 
Harput, Siwas, Bitlis we Diýarbakyrda mesele ýüze çykan 
halatynda bu sebitleri basyp almaga hukuk gazandylar. 
Osmanly döwleti Birinji jahan urşunda 2 850 000 kişini 
söweşe çagyrypdyr, olardan 2 290 000-üni dürli sebäplerden 
(şehit, hassa, tussag we şm.) ýitiripdir.