Türkmenistanyň Bilim ministrligi

Osmanly türkmen döwleti birinji jahan urşy ýyllarynda 
XX asyryň başlarynda Ýewropada döwletleriň arasynda 
bloklaşmalar başlapdy we 1914-nji ýyla gelinende Awstriýa-
Wengriýanyň mirasdüşeri François Ferdinandyň we ayalynyň 
Saraýbosna zyýaraty wagtynda bir serbiýaly tarapyndan 
öldürülmegi bilen Birinji jahan urşy başlandy.
Osmanly döwleti Ýewropadaky iň soňky topraklaryny 
hem ýitireninden soňra özüne soýuzdaş gözledi. Ýöne hiç bir 
döwlet Osmanly döwleti bilen hereket etmek islemeýärdi. 
Osmanly döwletiniň soýuzdaşlyklara kabul edilmeýişiniň esas 
sebäbi, uruş turan ýagdaýynda Osmanly döwletinden paý alyp 
bilmek üçindir. Şeýle hem Angliýa we Fransiýa ýaly döwletler 
Osmanly döwletini agyr ýük diýip hasap edipdirler. Bütin bu 
meseleler Osmanly hökümedini Germaniýa ýakynlaşdyrypdyr. 
1914-nji ýylyň 2-nji awgustynda Germaniýa Osmanly 
döwletini özüniň soýuzdaşy diýip kabul edipdir. Ýöne Osmanly 
döwleti Germaniýa bilen edilen ylalaşygyň goranyş maksatly 
ylalaşykdygyny beýan edipdirler. 
Osmanly hökümedi ylalaşygyň goranyş maksatlydygyny 
aýtsa-da 1914-nji yylyň 3-nji awgustynda Goben we Breslaw 
atly harby gämilerini Stambula iberipdir. Halkara şertnamalara 
görä bu gämileriň 24 sagadyň içinde Türkiýeden çykmasy 
gereklidi. Ýöne Osmanly hökümedi bu gämileri satyn 
alandygyny yglan etdi. 
Germaniýa Osmanly döwletini näme üçin söweşe 
sokmak isleýärdi? Perişan ýagdaýdaky Osmanly döwleti 

---

292 
Germaniya nähili kömek berip bilerdi? Germaniýanyň Osmanly 
döwletini söweşe sokmak isleginiň iň esasy sebäbi, Osmanly 
soltanynyň Halyflyk statusyny ulanyp dünýädeki musulmanlary 
öz tarapyna çekmekdi. Ýöne bu hasaplama biraz yalňyşrakdy. 
Sebäbi Osmanly döwleti Soltan Abdülhamyt II-den soňra 
Yslamjylyk ideologiýasyny taşlap, Türkçülik ideologiýasyny 
alyp barýardy. Şeýle-de dünýädäki musulmanlar söweşe 
çagyrylýar, ýöne Osmanly döwletiniň birinji soýuzdaşy 
musulman 
däldi. 
Galyberse-de 
Osmanly 
döwletiniň 
garşysyndaky 
döwletleriň 
goşunlarynda-da 
Afrikadaky 
koloniýalaryndan getirilen musulmanlar bardy. Ýagny 
Germaniýanyň hasaby tutmandy. 
Germaniýanyň we Awstriýanyň basgylary netijesinde 
1914-nji ýylyň 27-nji sentýabrynda gämiler Garadeňize 
çykdylar we 29-njy oktýabrda Russiýanyň Siwastopol, Odessa 
we Noworossiýsk portlaryny we şäherlerini topa tutupdyr. 
Şeýlelikde Osmanly döwleti söweşe girdi. 
Osmanly döwleti Birinji jahan urşunda birnäçe frontda 
söweşdi. Bu frontlaryň hemmesi hem möhümdir, ýöne içlerinde 
biriniň türk taryhynda tutýan orny başgadyr. Çanakgala söweşi 
Birinji jahan urşynyň içinde taryhy ähmiýeti örän uly bolan 
ýeňişdir.