Turli jas hám dárejege iye futbolshílardsí tayarlawda shíNÍGÍwlardí shólkemlestiriw qásiyetlerin úyreniw

I-BAP. FUTBOLSHÍLARDÍŃ FIZIKALIQ QÁBILETLERIN RAWAJLANDIRIW

Mámleketimiz Prezidentiniń 2017-jıl 7-fevral daǵı PF-4947- sanlı Pármanı “2017-2021-jıllarda Ózbekstan Respublikasın rawajlandırıwdıń besew ústin turatuǵın baǵdarı boyınsha Háreketler strategiyasining” besew baǵdarı - Social tarawdı rawajlandırıwdıń ústin turatuǵın baǵdarlarınıń 4-hám 5-bántlerinde “Sport tarawların rawajlandırıw”, “balalar hám jaslar ortasında saw turmıs tárizin qáliplestiriw, olardı dene tárbiyası hám sportqa keń qosıw”, “sport menen ǵalabalıq tárzde shuǵıllanıwǵa tartıw, jańa balalar sportı obiektlerin qurıw, barların rekonstrukciya qılıw” belgilep qoyılǵan. PF-5368-san 2018-jıl 5-mart daǵı “Dene tárbiyası hám sport salasında mámleket basqarıwı sistemasın tupten jetilistiriw ilajları tuwrısında”gi Pármanı, 2018-jıl 20 -sentyabrde onıń atqarıwı hám de bul iskerlikke tiyisli basqa normativ-huqıqıy hújjetlerde wazıypalar belgilep berilgen. Bul bolsa óz gezeginde sport shólkemleri iskerliginde strategiyalıq joybarlaw modellerin qóllaw aktual ekenligin kórsetedi.²
Sonı atap kórsetiw kerekki, ǵárezsizlik sebepli jáhánǵa júz tutqan Ózbekstanimizda sporttı rawajlandırıw tiykarında bárkámal áwladtı saw tárbiyalaw hám tarawdaǵı máselelerin ilimiy izertlewge itibar kúshaydi. Bul biykarǵa emes, álbette. Jáhán jámiyetshiliginen ózine múnásip orın iyelewge umtılıp atırǵan mámleketimiz ushın taraqqiy etken sırt eller menen sheriklik, awızbirshilikte óziniń ullı keleshegin qurıp atırǵan xalqımız ushın sport salasında jetik sportshılardı tárbiyalaw hám olardı tárbiyalaytuǵın qánigelerdi tayarlaw máselesi jetekshi orınǵa shıqtı.
Sol sebepten tálim tizmini zaman talapları dárejesinde hám erisilgen tájiriybeler tiykarında rawajlandırıw arqalı ósip kiyatırǵan jetkinshekti jámiyet turmısında aktiv qatnas etetuǵın hár tárepleme
saw, jetik hám joqarı ruwxıylıqlı kámal insanlar etip tárbiyalaw mámleketimizdiń ústin turatuǵın baǵdarlarınan esaplanadı.
Futbol menen shuǵıllanıwlar kúsh, tezlik, shıdamlılıq, mayısqaqlıq hám shaqqanlıq sıyaqlı fizikalıq sapaların rawajlanıwına múmkinshilik jaratadı. Futbol jetkinshekti intellektual hám shıdamlılıqlik tárbiyalawda úlken áhmiyetke iye qural bolıp tabıladı. Futbol shınıǵıwları hám jarısların tuwrı shólkemlestiriw ıntızamlılıq, shólkemlestiriwshilik, intiluvchanlik, ǵayratlılıq, kewillilik, ıskerlik hám to4 g'ri qarar qabıllaw sıyaqlı sapalardı tárbiyalawda unamlı tásir etedi. Bulardıń barlıǵın inabatqa alıp metodikalıq qóllanbada ǵárezsiz tálim sisteması, leksiya stul hám ámeliyat shınıǵıwlarınan shólkemlesken, atap aytqanda metodikalıq wazıypalardı individual tárzde ózbetinshe islewdi de óz ishine aladı. Usı metodikalıq qóllanba joqarı tálim mákemelerinde fizikalıq mádeniyat teoriyası bólimindegi futbolǵa tiyisli talaplar tiykarında jazılǵan, ámeliyat shınıǵıwlar sonıń gápinen, álbette bulardıń barlıǵı DTSga uyqas túrde tayarlanǵan. Usı metodikalıq qóllanbanıń jazıwdan maqset - studentlerge futbol teoriyası tiykarların hám ámeliyatın úyretiw bolıp tabıladı. Ol jaǵdayda futbol tariyxı, futbol shınıǵıwlarınan sawlıq ushın paydalı tárepler mazmunı shólkemlestiriw máseleleri haqqında tariyp etiledi. Usı metodikalıq qóllanbanı tayarlawda derek retinde futbol teoriyası boyınsha jazılǵan ádebiyatlardan paydalanildi, atap aytqanda, fizikalıq mádeniyat hám futbol salasın jetekshi ilimpazlarınıń jumısları úyrenilgen halda analiz etildi.
Zamanagóy futboldı rawajlanıwı ushın neler qılıw kerek? Terme jámáátlerimizni ulıwma xatti - háreketleri shıǵıwları saylanǵan oyınlarda sonı kórsetmokdaki, bizni oyınshılarimiz tayarlıq dárejesi, texnikalıq-taktik uqıpı Evropa, Aziya, Afrika, Lotin Amerikası dárejesinden ádewir orqada qalǵanlıǵın kóriwimiz múmkin. Futbolchilarni sheberligin qollap, jańa oyın principleri, fizikalıq hám psixologiyalıq sapaların jáne de asırıw kerek.
Kóplegen ilimpazlardıń [8, 13,, 21, 30, 39, 42, 60, 61, 70] izertlew nátiyjelerine qaraganimizda oqıw -shınıǵıwların ótkeriliwin islep shıǵıw hám fizikalıq sapaların jas futbolshılarda tayarlawda operativlik sapasın anıq júkleme kompanentlari astında tárbiyalaw áhmiyetli bolıp tabıladı.
Házirgi zaman futbolınıń rawajlanıwda oyın usılları rawajlanıwlasıp, futbolshılardıń háreketleri jetiliskenashib barıp atır.
Jáhán futbol qánigeleriniń atap ótiwishe, házirgi zaman futbolınıń rawajlanıwı óz ishine júdá kóp táreplerin óz ishine aladı : bul táreplerden
- hár bir futbolshı oyındıń aqırıǵa shekem bar kúshi menen gúres aparıwı ;
- futbolshılardıń maydan boylap, joqarı tezlikte top menen hám topsız háreketlenisleri;
- texnikalıq-taktik háreketlerdi operativlik menen orınlawları.
Oyın dawamında toptı komandalasına anıqlıq menen uzatıwı, dárwazaǵa zarbalarni tuwrı jóneltirishni hám basqa texnikalıq usıllardı bexato orınlawları kerek bolıp tabıladı.
Ózbekstan futbolı bir neshe jıllar ishinde jáhánda hám Aziyada óz orınlarınǵa iye boldı. Xalıq aralıq futbol komiteti, futbol federastiyalar awqamı, Aziya futbol konfederastiyasining bizge salıstırǵanda unamlı pikirleri asdı.
Házirgi zaman futbolı hár bir futbolchidan top menen tuwrı muomilada bolıwdı, toptı óz jámáátdoshlariga anıq uzatıwdı, dárwazaǵa tuwrı zarbalar yunaltirishni hújimde, ximoyada hám pútkil oyın dawamında anıqlıq menen háreket etiwlerin talap etpekte. Sebebi uǵımsız bir háreket de jámááttiń uyımlastırılǵan hújimlerin tamamlanmay, nátiyjesiz juwmaq tabıwı, ximoyada bolsa óz dárwazasına gol alıp keliwi menen juwmaqlanıwı múmkin [41, 54, 66, 73].
Hár bir futbol jámááti maydanda texnikalıq-taktik, fizikalıq háreketlerdi bexato orınlawları bul qarsılas jámááttiń ústinen bolǵan jeńiske yakinlashishi bolıp tabıladı.
Kóbinese tárbiyashılar, futbol jámáátleriniń maydanda qarsılasti oyın uqıpına, kúshli, kúshsiz jámáátlerine qaray taktik sistemalardı qóllasadı. Jáhán chempionatlarida etkakchi jámáátler: Braziliya, Italiya, Franstiya, Germaniya, Argentina sıyaqlı terme komandalardıń óz oyın taktikasi, usılları arqalı neshe márte jáhán kuboklarini qolǵa kirgiziwmoqdalar. Bunday tabıslarǵa erisiwde, terme komanda futbolchilarining texnikalıq-taktik háreketlerin tereń ózlestirip, bexato orınlawları bolıp tabıladı, dep atap ótiwmokda bir qansha qánigeler ]26, 42, 52].
Tárbiyashılardı atap ótiwishe 17-18 chi jáhán chempionatlarida Braziliya, Argentina, Germaniya sıyaqlı terme komandalardıń bir oyında 700 danege shekem texnikalıq-taktik háreketlerin orınlawǵan jáne bul háreketlerden 61 - 63 % nátiyjeli orınlanǵan [50, 52].
Ilimpazlardıń atap ótiwishe Franstiyada ótkerilgen jáhán chempionatında, franstuz futbolchilarining fizikalıq, texnikalıq-taktik tayınlıǵı jetilisken dárejede bolǵanlıǵı hár bir futbolshınıń hújimde, ximoyada awızbirshilik menen aktiv oyın kórsetkenligi hám chempionat dawamında operativ oyınları menen basqa terme jámáátler menen ajralıp turǵanlıǵın tán alıw etiwgen [57, 58].
Bir qansha qánigeler óz izertlewlerinde, futbolshılardıń individual texnikalıq-taktik háreketlerin úyreniwgen hám maydan daǵı futbolshılardıń individual texnikalıq-taktik háreketleri maydan daǵı ampulalariga qaray hár-qıylı bolıwın tán alıw etiwgen [19, 43, 55].
Biz individual háreket degende, futbolshınıń jámáátdoshlarisiz maydan daǵı top menen yamasa topsız bolǵan jalǵız háreketlerin túsinemiz.
Koshbaxtiev [44], N. M. Lyukshinov [51]larning atap ótiwlerinshe joqarı dárejedegi individual uqıpǵa iye bolǵan oyınshılar jámáátlik oyın kórsete aladılar. Olar maydanda óz ampluasida qatnasıw etip qalmastan maydandıń hár bir chizigida háreketlana aladılar, degen pikirlerdi bildiriwgen.
Túrli jas futbolshılardıń operativlik sapasın rawajlandırıw teoriyası usıl hám usılları házirgi asrga kelip ádebiyatlar analizi sonı kórsetedi, operativlik sapaların asırıw ushın kóplegen izertlew jumısları, ilimiy izertlewler hám ámeliyatlar, hár-qıylı usıl hám usıllar hámme sport túrleri ushın isletilinip úyrenilinip chiqilmokda.
Házirgi zaman futbolında oyın usılları rawajlanıwlasıp, futbolshılardıń oyın háreketleri joqarı dárejede jetilistiriwip barıp atır. Futbol daǵı jańa hám nátiyjeli usıllardıń payda bolıwı, futbolshılardıń háreketleri joqarı dárejede bolıwın talap etpekte. Hár bir futbolshı bir oyın dawamında komandasınıń utıwı ushın kóplegen háreketlerdi orınlasadı [31, 32].
Bizge sol zatlar ekenin aytıw kerek, futbolshılardıń maydan daǵı tiykarǵı háreketlerine: júriw, juwırıw, top menen júriw, top menen juwırıw, sekrewler, topǵa zarba beriw top menen aldab ótiw, top uzatıw, toptı toqtatıw, toptı qaptal sızıqtan taslaw, járiyma topın orınlaw, múyeshdan toptı tebiw, fintlar, podkad taslaw, toptı anıq móljelǵa etkazish, qarsılas menen top ushın gúresiw hám basqa bir qansha háreketler kiredi. Bunnan kórinip turıptı, olda, futbol qánigeleri óz izertlew jumıslarında futbolshılardıń joqarıda aytıp ótken háreketlerin úyreniwgen hám olar ushın kerek bolǵan usıl hám usıllardı islep shıǵıwǵan [31, 38, 60].
Ózbekstan terme komandasınıń iri milletlerara jarıslarda qatnasıw analizi hám de ilimiy izertlewler sonı aytıp otediki, jarıs waqtında nátiyjelililikke ete almaytuǵın tiykarǵı sapalardan biri futbolchilarimizning fizikalıq tayınlıǵınıń hám operativlik tayınlıǵınıń tómenligi bolıp tabıladı [34, 45, 59].
Ilimiy izertlewlerge qosılǵan halda 17 jasqa tolǵan futbolshılarda operativlik sapası joqarı kvalifikastion sportshı dárejesine etip barǵan boladı. Keyinirek onıń sapaları sezilerli dárejede ózgeredi. Bunday process sebeplerinen biri nerv koordinastiya baylanısları hám nerv tuqima apparatı qáliplesiwiniń toqtap qalıwı bolıp tabıladı. Taǵı bir tárepden bolsa stilistik faktorlardı tásiri boladı. Bunda shınıǵıwlar dawamında operativlik sapasına yunaltirilganlik etarli dárejede emesligi hám shınıǵıw natiyjeliligin asırıp atırǵanda qollanılatuǵın usıl hám usıllar ápiwayı, birdeyde ekenligi sebep bolıp kelmokda[45, 59].
V. V. Kuznestovning [48] atap ótiwishe, operativlik sapasın asırıw ushın arnawlı usıl hám usıllardan kelip chiqkan halda sportshılarda nerv koordinastiya baylanısların tárbiyalaw joqarı nátiyjelerge erisiw bolıp tabıladı.
Futboldıń teoriyası hám ámeliyatında jas futbolshılarda birdey fizikalıq sapalardı qáliplestiriwde Al-Xilol[10] bir oyında 15 operativlik sapasın kuzatgan. Bulardan bir neshesi operativlikti rawajlandırıwǵa tuwrı keledi. biraq jas hám maman futbolshılardıń oyın natiyjeliligi bir-biri menen salıstırıp kóriliwi dıqqat orayına aylanıp atır [1-keste].
Ilimpazlardıń atap ótiwishe jas futbolshılar maman futbolshılarǵa qaraǵanda belgilengen waqıt ishinde kóbirek usıllardı atqarar eken. 1-kestede kórinip turǵanı sıyaqlı, kórsetkishler ortasındaǵı parq kútá úlken. biraq házirgi zaman futbolında bolsa bunday úlken parq bolıwı múmkin emes.

1-keste.
Hár-qıylı jaslı futbolshılardıń oyın daǵı háreketler kórsetkishleri [Al-Xilol]

Háreketler nomi Oyın daǵı xatti -háreketler sanı Oyın daǵı aralıqlar
Sport ustalari túrli jaslar Sport ustalari túrli jaslar
1. Tez juwırıwlar [rivok] 245 378 3500 5020
2. Tez toqtap qalıw menen tawsılatuǵın juwırıwlar 145 405 2050 4455
3. Yunalishni ózgertirip juwırıwlar 120 230 2440 4296
4. Top alıp júriwler 109 190 1440 2165
5. Ayaqlar menen zarbalar 321 475 5888 7728
6. Bas menen zarbalar 39 85 471 885
7. Járiyma hám erkin toplar 24 29 436 597
8. Múyesh toplari 6 12 194 332
9. Dárwaza janından top oyınǵa kirgiziwler 15 28 339 749
10. Top tuxtatishlar 144 264
11. Túrtkiler 33 155
12. Tuknashuvlar 103 70
13. Top atıwlar 21 18
14. Sekrewlar 69 35
15. Yikilishlar 34 78
V. D. Kudryavstev [47] izertlewinde sonı aytıp otediki, 11-14 jaslı futbolshılarda fizikalıq tárepler operativlik, kúshlilik sapaları hám de texnikalıq-taktik ósiwleri derlik birdey boladı. biraq júdá tez sapalardıń ósiwi 12-14 jasda kuzatilar eken.
I. M. Asovichning [16] atap ótiwishe 11-19 jaslı futbolshılar -dıń operativlik sapasın ósiriw dinamikası tómendegi rawajlanıwlarǵa baylanıslı boladı :
A. hár-qıylı jas daǵı sportshılardıń operativlik sapasınıń ósiwi hám ózgeriwi birdey emes bolıp tabıladı. Operativlik sapasınıń joqarı ósiw dárejesi 14-16 jaslı futbolshılarda kuzatilar eken;
B. 11-13 jaslı hám 17-18 jaslı futbolshılardıń ósiw tendenstiyasi hám stabilizastiyasining málim bir rawajlanıwı áhmiyetke iye boladı ;
V. Operativlik sapasınıń qanshellilik ósińkiligin 18 jastan ótken futbolshılarda sistemalı sport shınıǵıwlarında baqlaw múmkin;
V. G. Makarenko [53] fizikalıq sapalardı artıwın etaplarga bolıp shıqtı :
1. Operativlik. 10 jastan 15 jasqa shekem
2. Shıdamkorlik. 10 jastan 16 jasqa shekem hám 18 jastan joqarılarǵa
3. Operativlik kúsh sapaları. 11 jastan 16 jasqa shekem, dep belgiledi.
D. v. Chulibaevning [70] atap ótiwishe, futbolshılarda operativlik sapasın asırıw dinamikası tómendegishe xarakterlenedi:
A. nátiyjelerdiń ósiwine qaray, 15-30 metrge startdan shıǵıwın bahalaw ;
B. tayarlıq procesin aqırında 60 metrge juwırıw nátiyjesin málim bir asırıw ;
v.jarıs processinde 60 metrge juwırıwdıń joqarı tezligin uzın fazalarda uslay biliw;
G.jarıs procesiniń tawısıwına vertikal sekrewlerdiń joqarı nátiyjesinden da asırıwǵa háreket etiw;
v. N. Mınadan [71] sonı aytıp otediki, operativlikti asırıw ushın tómendegi shınıǵıwlardan paydalanılsa maqsetke muvofik bolıp tabıladı: yugurayotgan waqıtlarda toptı ayaq menen alıp júriw, yugurayotganda top menen shınıǵıwlar orınlaw, bunnan tashkari toptı hár-qıylı alıp júriwler, aldab utishlar, top uzatıwlar, dárwazaǵa toptı tebiw usılları kiredi. Bir shınıǵıwdı atqarılıwı ushın ortasha 5-7 sekund waqıt beriledi. Juwırıw oraligi 35 metr boladı. Alım sonı aytıp otediki, bul shınıǵıwlar orınlaw aralıǵın hám waqtın bóliwlay biliw shınıǵıwdıń kóp mártelab orınlawına baylanıslı. Bul shınıǵıwlar futbolshılardıń qábiletiniń ósiwine hám funkstional fizikalıq sapaların asıwına alıp keledi.
Zamanagóy futboldı rawajlanıwı ushın futbolshılardıń fizikalıq tayarlıqları joqarı dárejede bolıwı kerek dep aytıp otedi Antonio Kordoso. Bul tayarlıqtıń zárúr táreplerinen biri operativlik hám operativlik sapası bolıp tabıladı.
Túrli jas futbolshılarda bul sapalardı tárbiyalaw oǵırı kerekli process bolıp tabıladı. Alım sonı aytıp otediki, jas futbolshılar málim bir muǵdarda tezlilik hám kúshlilik hám operativlik sapası menen basqa sport túri menen shuǵıllanap atırǵan sportshılardan orqada. Bul sapalardı tárbiyalaw bolsa 11-12 jastan baslap orınlı bolıp tabıladı.
G. L. Drandrovning [35] atap ótiwishe, 11-12 jaslı futbolshılarda operativlik sapasın asırıw olardıń nerv sistemalarına tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı.
B. A. vyatkin hám v. A. Salnikovlarning atap ótiwishe, kúshli nerv sistemasına iye bolǵan sportshılardı tárbiyalaw processinde sportshınıń organizmine psixologiyalıq tásirinler, dıqqattı asırıw hám optimal usıllardan paydalanıw kiredi.
Jıllıq shınıǵıwlar rejesin dúziw hám shınıǵıwlar dawamında sport sheberligin rawajlandırıw.
Ádebiyatlar analizine qaray kórgenimizde jıllıq shınıǵıwlardı jas futbolshılar ushın islep shıǵılǵan programmalarınıń áhmiyeti kútá úlken. Jıllıq shınıǵıwlar oqıw programmalarınan kelip shıqqan halda arnawlı shınıǵıwlar BO'SM lari ushın islep shıǵılǵan [60, 68]. Oqıw programmalarında shınıǵıw gruppaları hám sport sheberligin asırıwshılar ushın kórsetpeler uz sawlelengen. Oqıw programmalarında teoriyalıq oqıw materialları, fizikalıq tayarlıqlar, taktik tayarlıqlar, texnikalıq tayarlıqlar sportshılarǵa beriletuǵın júklemelerdiń máwsimiy bólingenligi, joqarı gruppalarǵa ótiw ushın berilgen normativlikler bólek atqarılatuǵın arnawlı shınıǵıwlar hár-qıylı jasdaǵılar ushın shınıǵıwlardıń jıllıq bólistirilisleri kórsetilgen.
Bulardan tısqarı taǵı bir qansha ilimpazlarımız jıllıq shınıǵıwlardı islep shıǵıwǵan. Olar bul jollar menen jıllıq shınıǵıwlardı tuwrı bólingenligi hám de oqıw shınıǵıw gruppaları hám sport sheberligin asırıwshılar ushın, tárbiyashılar ushın kerekli qóllanbalardı jaratıwıp atır.
K. S. Baranbaev [21] uz jumısında 11-12 jaslı futbolchilarni oqıw shınıǵıwları processinde kúsh sapaların asırıw hám sport uqıpların rawajlandırıwların analiz etdi.
Alım óz jumısında jıllıq shınıǵıwlarǵa hám oyınlarǵa ketetuǵın waqtın sport mektepleri ushın islep shıqtı.
Kóplegen ilimpazlardıń [10, 21, 61, 69] atap ótiwishe 11-12 jaslı futbolshılar ushın hám arnawlı balalar hám óspirimler futbol mektepleri ushın, shınıǵıw ushın belgilengen saatlar málim muǵdarda futboldıń teoriyası hám stilistikaına tuwrı kelmeydi.
Ya. A. Salemning atap ótiwishe, jıllıq shınıǵıw programmasında dúzilgen oqıw -shınıǵıw gruppaları ushın arnawlı shınıǵıwlar ayına 75% ten 93 % ge shekem top menen atqarılatuǵın shınıǵıwlar bolıp tabıladı. Bunday shınıǵıwlar bárháma da operativlik sapasın asırıw ushın arnawlı usıllar bola almaydı.
Ilimiy izertlewlerde júdá kóp jumıslar oqıw -shınıǵıw procesiniń máseleleri hám jas futbolshılardıń tipologik hám mediko - biologiyalıq kórsetkishleri menen boglanib kelmokda.
G. L. Drandrov [35] dıń atap ótiwishe, shınıǵıw natiyjeliligin asırıw ushın jas futbolshılardıń nerv sistemasınıń kúshine qaray shınıǵıw muǵdarın bolıw hám joybarlaw kerek.
V. V.Kovalyovaning[46] atap ótiwishe shınıǵıw júklemeleri natiyjeliligin asırıw ushın sportshılardıń jasına qaray differenstial jantasıw kerek boladı. Bunda shınıǵıw qóllanbaların sportshılardıń jasına qaray, fizikalıq jónelgenligine qaray júklemelerdi bolıw kerek. Shuǵıllanatuǵın denesiniń funkstional múmkinshiliklerine qaray olar 3 gruppaǵa bólingen: tómen nátiyjeli, orta nátiyjeli hám joqarı nátiyjeli.
Jıllıq shınıǵıwlardı joybarlaw bul tárbiyashılar ushın quramalı wazıypalardan biri bolıp tabıladı. Bul process ózine júdá kóp dıqqat hám itibardı óz ishine aladı. Sebebi joybarlaw shınıǵıw waqıtların tuwrı belgilew hám bolıw, joqarı nátiyjelerdi asırıw hám nátiyjeli nátiyjelerdi keltirip shıǵarıwdı belgileydi [9, 49, 62, 63].
Sırt el qánigeleri hám jurtımız ilimpazlarınıń izertlewlerin ulıwmalastırıw sonı kórsetedi, tayarlıqtıń baslanǵısh dáwirindegi oqıw -shınıǵıwları jumısları tómendegi prinstiplar tiykarında [9, 28, 35, 45, 59] alıp barılıwı kerek boladı :
-oqıw -trenirovka shınıǵıwlarınan tısqarı waqıtta balalardı tek oynab úyreneyolmayotgan yamasa bolmasa qopal qáteler etip úyreneip atırǵan texnikalıq priyomlar hám taktik háreketler menen shugullantirish kerek. Oyında kem ushraytuǵın jaǵdaylardı, birok áhmiyetli biomexaniqa tiykarın quraytuǵın háreketlerdi bólek uyretiledi;
-texnikalıq hám taktik tayarlıqlar boyınsha oqıw materialların basqıshpa-basqısh emes, bálki spiralsimon urgatish kerek;
Bunda álbette tómendegi wazıypalar qoyılıwı kerek:
A. Futbolchilarning texnikalıq hám taktik háreketlerin hár túrliligi haqqında keń kólemde túsinik beriw;
B. Eń áhmiyetli texnikalıq hám taktik háreketlerdi uqıp hám ilmiy tájriybe dárejesine kóteriw;
v. Túrli jas futbolchilarni tayarlawdı dáslepki basqıshında oyın, oqıw -shınıǵıwlarınıń nátiyjeli quralları hám utıw ilmini balalıqtan úyretiwler bolıp tabıladı;
Kópshilik ilimpazlardıń pikrine qaraǵanda [8, 9, 30, 36, 56] jas futbolshılardıń háreket aktivligin asırıwda hám olardı hár tárepleme tayarlawda tómendegilerdi ámelge asırıw zárúr:
- oyın waqtın kemeytiw.
- oynalatuǵın ochkolar sanın asırıw, kúnine bir nesheden oyın ótkeriw.
- komanda daǵı oyınshılar sanın kemeytiw.
- oyın maydanın kemeytiw.
- qarsılaslerdi tez-tez almastırıp turıw.
- jarıslardı blist - turnir formasında ótkeriw.
Bunday shınıǵıwlardı jas futbolshılarǵa nátiyjesi oyın jaǵdaylarında kerek bolatuǵın standart bolmaǵan jaǵday daǵı arnawlı shınıǵıwlardı úlken kólemde úyreniwge alıp keledi.
Balalar hám óspirimler [11] futbolı teoriyası hám ámeliyatında usınıs atırǵan mikrostikllar barlıq dáwirlerde sáykes keletuǵın jıllıq joba ushın universal bolıp tabıladı. biraq bunda tayarlıq túrleri ushın qural hám waqtın salıstırıwlaw procenti ózgeredi tek. 5-6 arnawlı klasslar oqıwshıları ushın ulıwma fizikalıq tayarlıq dáwirindegi waqıt 25% ga teń bolsa, texnikalıq tayarlıqqa 25%, taktik tayarlıqqa bolsa 20% tuwrı keledi.
2-keste
Shınıǵıw dáwirdiń basqıshlar boyınsha qurallardıń procentiy qatnası
Tayarlaw bólimleri Tayarlaw dáwiri
Ulıwma bilim beriw basqıshı Arnawlı tayarlaw basqıshı
1. Fizikalıq tayarlıq 55 35
2. Texnikalıq tayarlıq 35 40
3. Taktik tayarlıq 25 50
Futbol qánigeleri S. A. Savin, N. M. Lyukshinovlar shınıǵıwlar dáwirin joybarlaw waqtında qurallardıń tómendegi qatnasına móljel alıwdı usınıs etediler:
Qurallardıń áne sonday bólistiriliwi, ulıwma alǵanda, futbolshılardıń sport forması tikleniwi dáwiri tuwrısındaǵı ámeliyatshılardıń oyda sawlelendiriwine uyqas túsedi.
2-kestede kórsetilgen [9, 51, 64] rakamlar shártli bolıp tabıladı hám sol sebepli jáne de anıq joybarlawǵa tayarlanıw júklemeleriniń qadaǵalawı tiykarǵı koidalariga ámel etiw zárúr.
Bul shınıǵıwlardıń fizikalıq júklemelerin joybarlaw waqtında itibarǵa alıw kerek. Ásirese quramalı texnikalıq taktik shınıǵıwlardan paydalanıw menen ótkeriletuǵın oqıw -tayorgarlik shınıǵıwların joybarlaw waqtında anıq bolıwı kerek.
Bunday kórsetkishlerden tashkari tárbiyashınıń ózin de jobası bolıwı kerek.
K. Grendler, X. Palke, X. Xemmolar [35] dıń atap ótiwlerinshe, maqsetli, hújdanli tárbiyashılar jıllıq shınıǵıwlar menen chekinip qalmastan, uzi ushın aylıq rejami yamasa qandayda maqset tárepke dúzilgen jobalar bolıwı kerek.
Ádebiyatlar analizi sonı kórsetedi, futbolshılardıń uqıplıgiga hám qábiletlerine hár tárepleme anıq baha beriliwi futbolshı kelesheginiń nátiyjeli bolıwına, sport sheberliginiń rawajlanıwlasıwına jarıslarda jaqsı qatnasıwına, jas futbolshılardıń sport uqıpların jáne de asırıwlarına, shınıǵıw procesiniń stilistik tárepten qanshellilik tuwrı dúziliwine baylanıslı boladı.

1. 1. Túrli jas futbolshılar jarıs iskerliginiń dúzilisi

Futbolshılar tayınlıǵınıń tiykarǵı kriteryası jarıs iskerligi bolıp, ol oyın nátiyjesi hám tárbiyashınıń ekspert bahası menen bir qatarda operativ jumıs kólemi, sonıń menen birge, texnikalıq-taktik háreketler muǵdarı hám anıqlıǵı menen xarakterlenedi. Oyınshılardıń jarıs iskerligi tuwrısındaǵı informaciya tiykarında tárbiyashı jámáát tayınlıǵınıń ámeldegi rejesine tiyisli ózgertiwler kiritedi.
Jarıs iskerligin atap kórsetiw mámleketimiiz hám sırt el sportshılarınıń hár bir arnawlı bir oyınında oyınshılardıń iskerlik-lari haqqında júdá kóp materiallar jıynawǵa múmkinshilik berdi. biraq jas futbolshılarda bul izertlewler epizodikalıq ózgeshelikke iye boldı, sonıń áqibetinde usı mashqala derlik úyrenilmaganicha qalıp atır.
Mısalı, A. V. Petuxov maman hám de 11-12 jaslı futbol -chilar jarıs iskerligin salıstırıwlar eken, texnikalıq-taktik háreketlerdiń kóplegen muǵdarlıq -sapa ólshemleri boyınsha sheber futbolshılar isenimli ústinlikke iye ekenliklerin anıqladi.
Texnikalıq-taktik háreketlerdi orınlaw isenimliligi maman futbolshılarda - 70%, jaslarda - 52%. Bul jas futbolshılar texnikalıq-taktik tayarlıq dárejesin tómen dep bahalawǵa tiykar boladı. Bunda balalar -óspirimler futbolı rawajlanıwına tosıq bolıp atırǵan ob'ektiv hám sub'ektiv ózgeshelikli shárt-shárayatlardıń pútkil bir kompleksi ajıratıp kórsetiledi.
Alınǵan nátiyjeler jas futbolshılardıń sport nátiyjelerine eriwuvida fizikalıq tayarlıq hám fizikalıq rawajlanıwdı quraytuǵın sapalar jetekshi áhmiyetke iye ekenliginen, texnikalıq-taktik múmkinshilikler bolsa sport nátiyjesine hal etiwshi tásir kórsete almasligidan dárek beredi.
Jarıslar ótkeriwdiń kórip shıǵılǵan shártleri jas futbolshılardıń múmkinshiliklerine tolıq juwap bermeydi. Bunday sharayatta oyınlar qattı operativlik-kúsh qásiyetlerine iye bolıp, olarda uzaq aralıqqa adressiz uzatıwlar hám jekpe-jek kóreshlar kóbeyip ketedi, bul erte etilgen, yaǵnıy texnikalıq-taktik tárepten yutqizsa da jaqsılaw fizikalıq rawajlanıw esabına ústinlikke iye bolǵan ul balalardan paydalanıwdı talap etedi.
Jarıs ótkeriw shártlerine kiritilgen tahrirlardan keyin jekpe-jek gúresler muǵdarınıń 18, 7 usılǵa shekem isenimli azayıwı júz berdi. Uzaq aralıqqa uzatıwlar muǵdarı anaǵurlım kemeydi, qısqa hám orta aralıqqa uzatıwlar sanı bolsa arttı. Aldab ótiw hám de toptı alıp qoyıw sıyaqlı texnikalıq-taktik háreketlerdiń 1, 5 eseden artıqroqqa keskin kóbeyiwi bólek kúshli oyınshılar ma`nisi asıwına alıp keledi hám de olardan oyında ónimli paydalanıwdı názerde tutadı, bul bolsa sport nátiyjesinde de sawlelenedi. SHu jol menen golli jaǵdaylar muǵdarı 82, 5% ga asadı.
Funksional jaǵdaydı anıqlaw, fizikalıq sapalar hám texnikalıq tayarlıqtı rawajlandırıw maqsetinde 15-17 jaslı futbolshılar ústinde izertlewler ótkerildi.
Jarıs iskerligi analiziniń kórsetiwishe, (TSHFBDIMI) Tashkent qala futbol boyınsha Mámleket qánigelestirilgen mektep internati 15-17 jaslı futbolshıları bir oyında ortasha 478-526 texnikalıq-taktik háreketti ámelge asıra -dilar, qáteler bolsa 34-36%. Eger qısqa uzatıwlar esapqa alinbasa, ol halda 312-372 texnikalıq-taktik háreket hám 39 -40% qáte, yaǵnıy jas futbolshılar qısqa uzatıwlardı kóbirek qollaydilar.
Bul jasda oyında texnikalıq-usıllardı kóbirek qóllaw ózgesheligi belgilengenler etiledi:
- qorǵawshılar - qısqa hám orta aralıqqa top uzatıwlar, toptı alıp qoyıw, bas menen oynaw, toptı jol ústinde tutıp qalıw, uzaq aralıqqa uzatıwlardı eń joqarı - 47-51% qáteler menen, toptı alıp qoyıwdı - 33-35%, bas menen oynawdı - 34-47%, aldab ótiwdi - 31-39% qáte menen orınlawı anıqlandi;
- yarım qorǵawshılar - qısqa, orta, uzaq aralıqqa top uzatıwlar, toptı alıp júriw hám qarsılasti aldab ótiw, uzaq aralıqqa uzatıwlardı orınlaw waqtında qáteler payızınıń eń joqarı dárejesi - 47-48%, aldab ótiwde - 36 -37%, bas menen oynawda -36 -40%, dárwazaǵa zarba beriwde - 47-51% menen orınlawı anıqlandi;
- hújimshiler - qısqa hám orta aralıqqa top uzatıwlar, dárwazaǵa zarba beriw, uzaq aralıqqa top uzatıwlardı orınlawda qáteler procenti - 46 -47%, dárwazaǵa zarba beriwde - 53-66%, toptı alıp qoyıwda - 34-41%. Toptı alıp júriw hám aldab ótiwden kemrek paydalanıwları málim boldı.
Oyınshılardıń jarıstaǵı texnikalıq háreketlerin izertlew bul quramalı sharayatta jas futbolshılar túrli texnikalıq usıllardı anıq hám tez atqara almasliklarini kórsetdi. Bul jas futbolshılardıń shınıǵıw hám jarıs iskerligi arasındaǵı saykes emeslik nátiyjesi bolıp tabıladı.
Maman hám jas futbolshılardıń top menen atqarılatuǵın bólek taktik háreketlerin analiz etiw nátiyjesinde tiykarǵı taktik háreket - top uzatıw maman qorǵawshılarǵa qaraǵanda jaslarda kemrek kólemdi iyelewi málim boldı. Qanat qorǵaw -chilarida qısqa uzatıwlar joqarı maman qorǵawshılarnikiga qaraǵanda 21, 6% ga, oraylıq qorǵawshılarda bolsa 28, 6% ga kemrek.
túrli jas futbolshılar orta hám uzaq aralıqqa top uzatıwlardan paydalanadılar. Sonı atap kórsetiw múmkin, olar bunday uzatıwlardı hújim baslaw zonasında adressiz toptı alıp qoyıw sıyaqlında negizsiz qollaydilar. Toptı alıp qoyıp hújimdi dawam ettiriw birdey salıstırma kólemge iye (12, 6%). YArim qorǵawshılarda top uzatıwdıń usıllar rezervindegi salıstırma kólemi eń joqarı bolıp tabıladı.
Túrli jas yarım qorǵawshılar uzaq (16, 5% ga) hám orta aralıqqa top uzatıwlardı maman futbolshılarǵa qaraǵanda kóbirek, qısqa uzatıwlardı bolsa, kerisinshe, kemrek (20, 2% ga) qollaydilar. Toptı alıp qoyıp hújimdi dawam ettiriwde maman futbolshı - yarım qorǵawshılar talay aktiv, sebebi olar toptı alıp qoyıwdı hújim háreketlerin dawam ettiriw zonasında ámelge asıradılar. Raxipti aldab ótiwdi jas futbolshılar - yarım qorǵawshılar maman sportshılarǵa salıstırǵanda kóbirek qollaydilar. Atap ótiw zárúrki, jas futbolshılar hújim háreketlerin dawam ettiriw zonasında qarsılasti aldab ótiwden tez-tez hám kóbinese negizsiz paydalanadılar.
Túrli ilmiy tájriybege iye bolǵan komandalardıń hújimshileri kóbirek top uzatıwlardı qollaydilar: jaslarda ol taktik háreketler ulıwma muǵdarınıń 60, 5 ten 71, 7 ge shekem payızın, joqarı maman oyınshılarda bolsa 73-77, 9% ini quraydı. Raxipti aldab ótiwdi jas qanat hújimshileri úlken jaslılarǵa salıstırǵanda talay kóp qollaydilar, oray hújimshilerinde onıń salıstırma kólemi úlkenlernikidek (18, 7%).
Taktik háreketlerden paydalanıwdıń maqsetke muwapıqlıǵı hám de salıstırma kólemi tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı analiz qılıw nátiyjesinde oqıw materialın jetilistiriw hám aqılǵa say qóllaw maqsetinde olardıń mazmunı anıqlandi:
1) hújimdi baslaw hám rawajlandırıw zonasında qısqa, orta, uzaq aralıqqa uzatıwlar hám de qorǵawshılar hám yarım qorǵawshı -lardan toptı alıp qoyıp, hújimdi dawam ettiriw;
2) hújimdi rawajlandırıw hám juwmaqlaw zonasında yarım qorǵawshılar hám hújimshiler aldında qarsılasti aldab ótiw;
3) hújimdi rawajlandırıw hám de juwmaqlaw zonasında hújimdi juwmaqlap, dárwazaǵa zarba beriw hám yarım qorǵawshılar hám hújimshiler aldında top uzatıw.
Sport oyınlarında aqılǵa say basqarıwshı háreketlerdi shólkemlestiriw ushın daslep iskerliginiń belgileytuǵın túrin - bul jaǵdayda jarıslashuv túrin analiz etip alıw zárúr.
Izertlew dawamında sportshılardıń ápiwayı sharayattaǵı hám de sezimiy hám psixik zorıǵıw dárejesi artqan waqıttaǵı iskerligi natiyjeliligi boyınsha qolǵa kiritilgen maǵlıwmatlardı salıstırıw -lágende, jas futbolshılar iskerligine isenimlilik talaplarına muwapıq etarlicha qalıs ataq beriw múmkin.
Sportshılardıń jarıs iskerligi kórsetkishleri ma`nisi ekstremal sharayatlarda talay pasayadi. Bul, bárinen burın, texnikalıq-taktik háreketlerdi orınlaw anıqlıǵına tiyisli. Bunday sharayatta ulıwma anıqlıq, hújim hám qorǵaw háreketleri anıqlıǵı kórset-kichlari pasayadi (R<0, 01), oyınshılardıń jámáát natiyjeliligi koefficiyentine qosqan bólek úlesi azayadı, sonıń menen birge, ǵayrattı ámelge asırıw natiyjeliligi de pasayadi.
Ekstremal sharayatlarda jas futbolshılardıń oyın aktivligi kórsetkishi talay tómen boladı (R<0, 05) hám de túrli texnikalıq-taktik háreketlerdiń ulıwma kólemindegi qatnası ózgeredi. Qorǵaw baǵdarı daǵı háreketler muǵdarı artıp, hújim háreketleri azayadı.
Shama qılıw múmkin, jámáát áyne oyın aktivligi hám atqarılatuǵın háreketler anıqlıǵı tomenlegenligi sebepli jeńiliwge ushraydı. Ekstremal sharayatlarda hújim baǵdarı daǵı harkatlarga bólek talaplar qóyıladı.
Túrli jas futbolshılardıń jarıs xızmetlerin korrelyasion analizdi qollaǵan halda úyreniw jaslar futbolınıń natiyjeliligi hám isenimliligi quramın anıqlawǵa múmkinshilik berdi.
1. Túrli jas futbolshılar iskerligi natiyjeliligi joqarı hújim aktivligi hám de hújim hám qorǵaw háreketleriniń anıqlıǵın uyqaslastırıw arqalı támiyinlenedi. Iskerliginiń eń zárúrli qásiyetleri ulıwma anıqlıq, ǵayrat, qorǵaw aktivligi kórset-kichlari esaplanadi. Olar járdeminde arnawlı bir jaslar jámáátleriniń natiyjeliligi dárejesine salıstırıwiy ataq beriw, sonıń menen birge, bólek oyınshılardıń jámáát iskerligi natiyjeliligine qosqan úlesin bahalaw múmkin.
2. Jarıs iskerligi isenimliligi: hújim háreketleri joqarı dárejedegi aktivligi hám de anıqlıǵı, qorǵaw aktivliginiń eń maqul túsetuǵın dárejedegi ańlatpaliligi, qorǵaw háreketla-rining anıqlıǵı járdeminde támiyinlenedi. Ekstremal sharayatlar -dagi iskerlikti shólkemlestiriwde aljasıqlar hám ǵayrat kórset-kichlari zárúr áhmiyetke iye.
3. Túrli jas futbolshılar jarıs iskerligi hám jeke ózgeshelik-lari analizi anıqlıqtıń hár qıylıları menen xarakteristikalanıwshı úsh gruppanı parıqlap kórsetiwge múmkinshilik beredi: nátiyjeli, isenimsiz, nátiyjesiz-isenimsiz. Tayarlıqtıń anıqlanǵan túrlerin atap kórsetiw oyınshılar texnikalıq-taktik tayınlıǵın individual -lashtirishga kómeklesedi.
Túrli jas futbolshılar tayınlıǵı sistemasınıń eń zárúrli elementlerinen biri kompleksli qadaǵalaw bolıp tabıladı.
Pedagogikalıq gúzetiw maǵlıwmatların úyreniw nátiyjesinde ayan boldıqı, kishi jaslı mektep oqıwshıları shólkemlesken toplı oyınlar bir waqıtta qatnasıw etiwshıler muǵdarı kem bolǵan sharayatta, kishi oyın maydanshalarında ótkeriledi. Bir waqıtta qatnasıw etiwshıler sanı eki kisiden on kisigeshe bolıwı múmkin. Olardıń sanına qaray maydanshalardıń ólshemi (m): 10 x5; 10 x10 ; 15 x15; 20 x15; 30 x20 ; 40 x30 ni quraydı.
Jazilıwına qaraǵanda, ul balalar tómendegi texnikalıq usıllardı eń kóp qollaydilar: toptı ayaq uchi, ayaq maydanı menen alıp júriw; ayaqtıń uchi hám ayaq maydanınıń ishinde bolǵanı menen háreketsiz yamasa dumalab ketip atırǵan topǵa zarba beriw; toptı tewip yamasa aldınǵa úlken qádem tastap alıp qoyıw.
Áyne waqıtta úlken jaslı futbolshılar arasında eń kóp tarqalǵan ayaq kaftining sırtqı tárepi menen zarba beriw bul jasda derlik qollanilmasligiga itibar etildi.
Kishi jas daǵı mektep oqıwshıları jas qásiyetlerinen kelip shıǵıp :
- belgilengen ólshemli futbol maydanında umum qabıl etilgen quramda óz-ara oyınlardı ótkermaslik;
- úyretiwdi ayaq uchi hám maydanında toptı tuwrı sızıq boylap alıp júriwden baslaw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
Oyınshılardıń texnikalıq-taktik háreketlerin jazıp barıw nátiyjelerin statistikalıq tárepten islengen tárbiyashı taǵı da isenimli maǵlıwmatlardı qolǵa kiritedi. Toptı iyelegen oyınshılardıń háreketlerin atap kórsetiw mámleketimiz hám sırt el sportshılarınıń texnikalıq-taktik háreketleri haqqında júdá keń material toplawǵa múmkinshilik berdi. Áyne waqıtta jas futbolshılar, atap aytqanda, maman komandalardıń bawırlas rezervlari (16 -18 jas ) tuwrısında derlik hesh qanday informaciya joq.
2016 jılda Balalar hám óspirimler futbol mektep internati oqıwshıları birinshiligi tartıslarında qatnasıwshılar 80 minutlıq oyın dawamında top menen ortasha 440 -500 háreket atqarganlarini anıqlawǵa erisildi.
E. K. Skomoroxovning pikrine qaraǵanda, rásmiy xalıq aralıq jarıslarda top menen 500 háreket orınlawdı texnikalıq-taktik háreketler modeliniń tómen shegarası dep esaplaw múmkin. Bunda texnikalıq-taktik háreketler hám oyın nátiyjesi arasında arnawlı bir baylanıslılıq bar ekenligi kózge taslanadı.
Bul jas daǵı futbolshılar texnikalıq-taktik háreketleriniń analizi olar uzaq aralıqqa uzatıwlardı, toptı alıp qoyıw hám jol ústinde tutıp qalıw, bas menen oynaw hám dárwazaǵa zarba beriw sıyaqlı usıllardı orınlawda kóbirek qáte etiwlerinen dárek beredi.
Joqarı maman futbolshılarda da bul kórsetkishler soǵan uqsas, lekin olarda qáteler talay kem. 2016 jıldaǵı futbol boyınsha Buxara qala birinshiligi jarısında Futbol mektep internati oqıwshıları uzaq aralıqqa top uzatıwlarda jol qoyǵan qáteleri ortasha kórsetkishi - 63%. Uzaq aralıqqa top uzatıwlardı qóllawdıń 2 ayriqsha ózgesheligi bar:
- birinshiden, uzaq aralıqqa top uzatıwlardı hújim sızıǵına tezirek etkazmoqchi bolǵan qorǵawshılar hámmeden kóp qollaydilar. biraq olardıń top uzatıwları, ádetde, uzınına atqarılıp, qarsılas tárepinen tutıp qalınadı ;
- ekinshiden, bunday uzatıwlarda top júdá joqarı traektoriya boylap uchadi, zárúr zonaǵa etip barǵanda bolsa, qarsılastiń qorǵaw sızıǵı qayta tashkillanib, hújim astındaǵı dárwaza qasında qáwipli aymaqlardı jabıwǵa ulguradi.
Toptı alıp júriw hám aldab ótiw waqtında jas futbolshılardıń qáteleri kórsetkishleri shama menen joqarı maman oyınshılarnikidek, lekin jaslarda toptı alıp júriwde bul kórsetkishler tebranib turadı.
Toptı alıp qoyıwda jaslardıń qáteleri ma`nisi - 50%, toptı jol ústinde tutıp qalıwda - 45%. Evropaning jetekshi jámáátlerinde bul usıllar talay nátiyjeli atqarıladı.
Bas menen oynaw hám dárwazaǵa zarba beriw (ásirese, jekpe-jek gúreslerde) mámleketimiz futbolshıları dástúriy túrde sırt elliklerge qaptal beretuǵın usıllar bolıp tabıladı.
Sonday etip, jas futbolshılar hám joqarı maman jámáát-larning oyınshıları texnikalıq-taktik háreketlerindegi anıqlıq kórsetkishlerin salıstırıwlawda unamsız “miyrasxoriylik” kózge taslanadı : balalıq dáwirinde kóp qáteler menen orınlanǵan usıllar maman sportshılardıń oyınında da jarıs iskerligi tabıslı bolıwın sheklewshi strukturalıq bólekliginshe qaladı.
Túrli jas futbolshılar texnikalıq-taktik háreketleri dúzilisin ózgertiw bir qatar ayrıqshalıqlarǵa iye. Mısalı, qısqa uzatıwlar muǵdarı daǵı ózgeris ásirese sezilerli. Eger toptı ortasha aralıqqa uzatıw texnikalıq-taktik háreketler ulıwma muǵdarınıń 4-6% ini, uzaq aralıqqa uzatıwlar 9 -14% ini tashkil etse, qısqa uzatıwlar muǵdarı 21% ten 43% ge shekem bolǵan aralıqta oynaydı. Evropaning eń jaqsı terme jámáátlerinde qısqa uzatıwlar barlıq texnikalıq-taktik háreketlerdiń 18-28% ini, orta aralıqqa uzatıwlar 13-18% ni, uzaq aralıqqa uzatıwlar 8-11% ni quraydı.
túrli jas futbolshılarda toptı alıp júriw, aldab ótiw, toptı alıp qoyıw, jol ústinde tutıp qalıw, joqarıda jekpe-jek gúresiw sıyaqlı usıllar dinamikasında ortasha variantlılıq belgilengenler etiledi. Biraq hár bir jámáát ushın usı texnikalıq-taktik háreketlerdiń eń maqul túsetuǵın (optimal ) qatnası ámeldegi bolıp, ol jámáát múmkinshilikleriniń ámelge asırılıwı hám de zárúr nátiyjege jetiwin támiyinleydi.
túrli jas futbolshılardıń koordinatsion qábiletleri, shaqqanlıǵı oyındıń texnikalıq elementlerin tabıslı iyelewge tiykarlanatuǵın tiykar bolıp tabıladı. Zamanagóy futbol sharayatında toptı operativlik menen alıp júriw hám qarsılasti aldab ótiwdi orınlaw waqtında bul sapalardıń áhmiyeti ayqın kórinetuǵın boladı.
9 -17 jaslı futbolshılardıń oyında toptı alıp júriw hám aldab ótiwlerin baqlaw texnikalıq-taktik háreketler kórsetkishleriniń muǵdarlıq hám sapa qásiyetlerindegi jas dinamikasın júzege shıǵardı.
túrli jas futbolshılarda 9 dan 17 jasqa deyingi dáwirde bir oyın dawamında toptı alıp júriwler muǵdarı derlik eki ese artadı (44, 14, 8 den 80, 25, 9 ǵa shekem; R<0, 001) bunda onıń natiyjeliligi de talay ósedi. Qáteler muǵdarınıń bolsa shegaraları talay keń bolıp, bul basqa izertlewlerden alınǵan maǵlıwmatlarǵa qarsı emes. túrli jas futbolshılarda oyın sıyaqlında qarsılasti aldab ótiw 9 dan 13 jasqa shekem artıp barıp, keyin talay azayadı. Bunda 11-13 jaslı futbolshılar kóbinese bir emes, bálki izbe-iz eki-úsh qarsılasti aldab ótiwge kirisiwediler.
Aldab ótiw natiyjeliliginiń eń joqarı kórsetkishleri 14-15 jaslı futbolshılarda jazıp qoyıldı. 16 jaslı futbolshılarda da bir hám eki qarsılasti aldab ótiwde bul usıl natiyjeliliginiń etarlicha joqarı kórsetkishleri anıqlandi. Alınǵan maǵlıwmat -lardan kelip shıǵıp, sonday juwmaq qılıw múmkin: toptı alıp júriw hám aldab ótiw usılınıń topǵa iyelik qılıw texnikası daǵı talay joqarı dárejesine erisiwdi jas futbolshılardan tayarlıqtıń dáslepki basqıshlaridayoq talap qılıw zárúr.
Ilgerilew ótkerilgen izertlewler nátiyjeleriniń analizinen kelip shıǵadıki, bir oyın daǵı texnikalıq-taktik háreketlerdiń ulıwma muǵdarı tek 8-9 jaslı hám 14-15 jaslı futbolshılarda statistikalıq tárepten isenimli parıq etedi (R<0, 01).
Bunda jarıs iskerliginiń bólek strukturalıq bólimleri boyınsha muǵdarlıq kórsetkishler jastan jasqa saldamlı ózgerislerge ushraydı. Bunday elementlerge uzaq aralıqqa uzatıwlar hám o'qdek g'izillatib uzatıwlar, toptı alıp júriw hám aldab ótiw (joqarıda aytıp ótkeni sıyaqlı, azayıp barıw tártibinde), toptı jol ústinde tutıp qalıw, bas menen oynaw kiredi.
Oyın elementlerinen dárwazaǵa zarba beriw elementi ústinde bólek toqtap qalıw kerek. túrli jas futbolshılardıń kórip shıǵılıp atırǵan barlıq jas gruppalarında usı texnikalıq priyom jarıs iskerliginde texnikalıq-taktik háreketler ulıwma muǵdarınıń ko'pi menen 5% ini quraydı. Bul oqıw -shınıǵıw processinde dárwazaǵa zarba beriwge ol shekem áhmiyet bermasa da boladı, degeni emes. SHuni esta saqlaw kerek, jarıs iskerligi sistemasın soǵan uqsas tárzde qurıw joqarı maman futbolshılarǵa de tán.
Jarıs iskerligi qásiyetlerin úyreniw jas futbolshılar tayınlıǵınıń derlik úyrenilmagan táreplerin anıqlaw imkaniyatın beredi. Bul tarawdaǵı jańa maǵlıwmatlar jas sportshılardı tayarlaw procesin optimallastırıw hám de mámleket terme jámáátine maman rezerv tárbiyalap beriw ushın múmkinshilik jaratadı.

1. 2. Sport mektepleriva qániygelestirilgen sport mektepleri ushın futbol boyınsha jumıs programmalarınıń mazmunı

Sport mektepleriva Qániygelestirilgen sport mekteplerida 1 hám 2 jıl tálim alıp atırǵan oqıw -shınıǵıw gruppaları ushın dúzilgen sabaqlar programmasın hám de Sport mektepleriva Qániygelestirilgen sport mekteplerining oqıw -shınıǵıw gruppaları hám sporttı jetilistiriw gruppaları ushın sabaq programmasın házirgi waqıtta ámel qılıp atırǵan mámleket programmaları dep esaplaw múmkin. Bul programmalarda tiykarınan 70-jıllarda balalar -óspirimler futbolı salasında ámelge asırılǵan izertlewlerdiń nátiyjeleri usılıy tárepten tiykarlanǵan halda óz sawleleniwin tapqan.
Biraq ámeliyattıń házirgi zaman degi talapları sol kunge shekem sheshimin tapmaǵan bir qatar máselelerdi islep shıǵıw zárúr ekenligin kórsetedi, bul, bizińshe, jas futbolshılardıń oqıw -shınıǵıw procesi natiyjeliligin jáne de asırıwǵa járdem beriwi kerek.
Texnikalıq tayarlıq boyınsha, ásirese, úyretiwdiń dáslepki basqıshlarında programmalıq material mazmunın jetilistiriw sonday táreplerden biri bolıp tabıladı.
Usı programmalardıń tiykarǵı waziypası dáslepki tayarlıq, oqıw -shınıǵıw hám sport jetilistiriw gruppalarında jas futbolchilarni usılıy támiyinlewden ibarat.
Sonday etip, jas futbolshılardıń kóp jıllıq tayınlıǵı processindegi ulıwmalastırılǵan wazıypalar :
1. Den sawlıqtı bekkemlew, tuwrı fizikalıq rawajlanıw hám hár tárepleme fizikalıq tayarlıqqa tásir kórsetiw.
2. Operativlik, shaqqanlıq, mayısqaqlıq, tezlik-kúsh sapaların rawajlandırıw.
3. Oyın texnikası hám taktikasi tiykarların úyretiw.
4. Oyın sharayatlarına úyretiw.
5. MMT kompleksi normalarına tayarlanıw hám olardı orınlaw.
6. Uyreniwshilerge futbol shınıǵıwlarına qatań iziqishni sıńırıw.
Oqıwshılarǵa úyretiw processinde texnikalıq-taktik háreketlerdiń túrme-túr túrlerin tabıslı ózlestiriw, kóp jıllıq tayarlıq procesiniń keyingi basqıshlarında arnawlı fizikalıq tayarlıqtıń joqarı dárejesine erisiw ushın shárt-shárayatlar jaratıladı.
Sport mekteplerio'quv programmasında jas futbolshılardıń oqıw jılları boyınsha texnikalıq tayınlıǵınıń odaǵı basqa bólimlerge qatnası ózgerislerin analiz qılıw nátiyjeleri qızıǵıwshılıq oyatadı.
Mısalı, 8-9 jasda texnikalıq tayarlıqqa ulıwma saatlar muǵdarınıń 40%, 9 -10 jasda - 43%, 10 -11 jasda - 40%, 11-12 jasda - 37%, 12-13 jasda - 35%, 13-14 jasda - 30%, 14-15 jasda - 29% ajratıladı.
Áyne waqıtta, dáslepki tayarlıq basqıshında eki jıllıq úyretiw dawamında jas futbolshılar shınıǵıwlarında, biziń pikirimizcha, tikkeley toptı uzaq waqıt baqlaw : toptı qabıllaw, onı alıp júriw, aldaw haarkatlari menen baylanıslı texnikalıq usıllardı iyelew ushın júdá kem múddet ajratıladı.
Sonday etip, sabaqlar programması daǵı texnikalıq tayarlıq mazmunınıń analizi topǵa ayaq menen zarba beriwge úyretiw ushın ajıratılǵan saatlardıń salıstırma kólemi saldamlı ekenligin kórsetedi.
Birinshi oqıw jılında tiykarǵı texnikalıq priyomlarga úyretiwdiń dástúriy izbe-izligi tómendegi kóriniske iye boladı :
- háreketleniw texnikası ; topǵa ayaq menen zarba beriw; topǵa bas menen zarba beriw; toptı toqtatıw ; toptı alıp júriw; aldaw háreketleri (fintlar); toptı alıp qoyıw ; toptı autdan qol menen taslaw.
Oqıw programmasına muwapıq 8-10 jaslı futbolchilarni oyın texnikasına dáslepki úyretiw olardı eń ápiwayı oyın iskerligin tabıslı aparıw hám de balalarda futbolǵa turaqlı qızıǵıwshılıqtıń qáliplesiwine kómeklesiw imkaniyatın beretuǵın texnikalıq usıllardıń tiykarǵı gruppaları menen tanıstırıw principi tiykarında qurılısı kerek.
3-Keste
Birinshi hám ekinshi oqıw jılı ushın tiykarǵı texnikalıq usıllar dúzilisi
№ Texnikalıq usıllar túrli jas (jıl )
8-9 9 -10
Oqıw saatlar % Oqıw saatlar %
1. Topǵa ayaq menen zarba beriw. 48, 5 28, 8 38, 8 21, 5
2. Toptı alıp júriw. 15, 7 9, 3 15, 7 8, 7
3. Aldaw háreketleri (fintlar) 11, 8 7 15, 4 8, 5
4. Toptı toqtatıw 17, 8 10, 6 17, 1 9, 5
5. Topǵa bas menen zarba beriw. 18, 8 10, 8 19, 1 10, 6
6. Toptı tastap beriw. 6, 4 3, 8 8, 1 4, 5
7. Toptı alıp qoyıw. 8, 1 4, 8 14, 3 7, 9
8. Dárwazabonning oyın texnikası.- - 4, 6 2, 6
9. Basqalar. 40, 9 24, 9 46, 9 26, 2
Sonday etip, programma gruppaları hám sport rawajlanıwashtirish gruppalarındaǵı oqıw -shınıǵıw jumısları mazmunın bólek shınıǵıwlarǵa shekem izbe-iz tárzde detallashtiradi.
Oqıw -shınıǵıw gruppaları oqıwshıların tayarlaw wazıypaları ulıwma hám arnawlı fizikalıq tayarlıq dárejesin futbolshılar ushın eń zárúrli háreket sapaların ústin turatuǵın tárzde jetilistiriw menen asıra barıwdı ; futboldıń zamanagóy texnikasın tereń ózlestiriw jáne onı oyında nátiyjeli qóllawdı ; jámáátli taktik háreketlerdi ózlestiriwdi; hár bir oqıwshına oyın daǵı wazıypasın belgilewdi; jarıslashuv tájiriybesin asıra barıwdı názerde tutadı.
Sport jetilistiriw gruppaları oqıwshıların tayarlaw wazıypaları ulıwma hám, ásirese, arnawlı fizikalıq tayarlıq dárejesin jáne de asırıwdı ; oyınshınıń bólek qásiyetleri hám oyın daǵı belgilengen wazıypasınan kelip shıǵıp, texnikalıq-taktik sheberligin asırıwdı ; jaǵıp qalǵan texnikalıq usıllardı jetilistiriw hám olardan oyın processinde nátiyjeli paydalanıw mamanlıǵın tárbiyalawdı ; ruwxıy -shıdamlılıqlik sapalardı, jarıslashuv tájiriybesi hám bólek tayarlıqtı jetilistiriwdi názerde tutadı.
Texnikalıq tayarlıqtıń teoriyalıq hasası tómendegiler bolıp tabıladı:
1) topǵa iyelik qılıwdıń joqarı texnikası -sport sheberliginiń hasası ;
2) topǵa iyelik qılıw bólek texnikasınıń sapa kórsetkishleri orınlawdıń aqılǵa say hám operativligi, arnawlı bir oyın sharayatlarında qóllaw natiyjeliligi.
Tayarlıq dúzilisin quraytuǵın tiykarǵı elementler barlıq jas gruppaları ushın ózgermeytuǵın bolıp, dáslepki úyretiwge sáykes keledi.
Sport mektep aldında turǵan wazıypalardı tarqatıp alıwdıń zárúr shárti oqıw materialın sapalı joybarlaw esaplanadı. Ol kóp jıllıq tayarlıq procesiniń mazmunın belgilewge, iskerliginiń tiykarǵı baǵdarların, shınıǵıwdıń nátiyjeli qural hám usılların tańlawǵa múmkinshilik beredi.

Bap boyınsha juwmaq

Házirgi zaman futbolınıń ilimiy stilistik teoriyalıq ádebiyatları júdá kóp bilim hám kórsetpelerdi jaratıp bermekte. Bul bilimler arqalı oqıw -shınıǵıw waqtında jas sportshılardıń fizikalıq sapaların tuwrı rawajlandırıwda nátiyjeli járdem bermekte. Sonday sonda da islep shıǵılǵan qóllanbalardan futbol tárbiyashıları kem paydalanıwmokda.
Ádebiyatlar analizin úyrengenimizde hám shınıǵıwlar procesi sonı kórsetedi, hámme de sport mekteplerinde operativlik sapasın rawajlandırıwǵa kóp áhmiyet berilmayapti.
Biz kóbirek itibardı jas futbolshılarda operativlikti, shaqqanlıqtı, shıdamkorlikni, psixologiyalıq tayarlıqtı, texnikalıq hám taktik tayarlıqtı hám taǵı bir qansha sapalardı rawajlandırıwǵa qaratıwımız kerek. Sondaǵana Ózbekstan futbolınıń gullep jasnawına az sonda da óz ulesmizni qosqan bo'lar edik.

2-Bap. túrli jas futbolshılardıń jıllıq shınıǵıw dáwirindegi oqıw - shınıǵıw processleriniń kólemi hám quramı

2. 1. Jıllıq shınıǵıwlar dáwirindegi oqıw -shınıǵıw jumısları analizi
Bilgenimizdey, arnawlı balalar hám óspirimler sport mekteplerinde oqıw -shınıǵıw processleri arnawlı islep shıǵılǵan hám tasdiyqlanǵan programma tiykarında shınıǵıw processleri alıp barıladı. túrli jas futbolshılardıń jıllıq shınıǵıw dáwirindegi oqıw -shınıǵıw processleriniń kólemi hám quramın úyreniw maqsetinde 2 qıylı jaslı gruppalardıń 11 hám 12 jaslı futbolshılardıń oqıw -shınıǵıw processlerin analiz etdik.
2. 1. 1. Jıllıq shınıǵıw dáwirindegi oqıw -shınıǵıw jumıslarınıń jas futbolshılardıń tayınlıǵı daǵı analizi
Jıllıq shınıǵıwlar dáwirindegi oqıw-shınıǵıwlar jumıslarınıń analiz nátiyjelerine kóre 260 ta oqıw -shınıǵıw sabaqları tashkil etildi hám kalendar boyınsha 430 saattı quradı. Aylıq esapta oqıw -shınıǵıw júklemelerin ortasha 35, 8 saattı quradı. biraq bul saatlar tuwrı bólistirilmadi. Eger 2016 jıldıń noyabr hám dekabr aylarında oqıw -shınıǵıwlar saatı 37-38 saattı tashkil etse, 2017 jıldıń yanvar hám fevral aylarına kelip júkleme 33-34 saatqa túsip ketti. Keyin bolsa ayına taǵı kóterilip hám taǵı ortasha 35-37 saattı quradı. 2017 jıldıń sentyabr, oktyabr, noyabr, hám dekabr aylarında júklemeler taǵı tuwrı bólistirilmegen.
Sonı atap ótiw kerek, Buxara qala futbol internatlari tárbiyashıları uz jumıslarında BO'SM lar ushın islep shıǵılǵan programmalarǵa júdá zárúrli túrde jaqınlasadı. Ol jaǵdayda top menen islengen shınıǵıwlardıń waqıt muǵdarı hám topsız orınlanǵan shınıǵıwlardıń waqıt muǵdarları 1 jıllıq oqıw -shınıǵıw procesine tuwrı bólistirilgen.
Izertlew nátiyjesinde sol zat málim boldıqı, futbolshılardıń oqıw -shınıǵıw processlerinde top menen atqarǵan shınıǵıwları kólemi 87 % ten 93 % gachani quradı. Topsız orınlanǵan shınıǵıwlar muǵdarı bolsa 7 % ten 12 % ge shekem bolǵan waqtın quradı.
Analiz nátiyjelerine kóre 7 ay dawamında ótkerilgen oqıw -shınıǵıw processlerinde tómendegiler de anıqlandi. Oqıw -shınıǵıw jumıslarında úlken kólem degi shınıǵıwlar ulıwma shıdamkorlikni tárbiyalawǵa yunaltirilgan. Shınıǵıwlardıń ulıwma kólemi bolsa 179 saattı quradı [45, 3 %]. Sonı atap ótiw kerek, úlken kólem degi oqıw -shınıǵıw jumısları ulıwma shıdamkorlikni tárbiyalawǵa qaratılǵan, metodika kózqarasınan alıp qaralganda bul jumıs onsha da tuwrı emes. Avtorlardıń atap ótiwishe, jas futbolshılarǵa shınıǵıwlar processinde úlken kólemde shınıǵıwlardı, fizikalıq sapalardı tárbiyalawǵa, shaqqanlıqtı, mayısqaqlıqtı, operativlik sapaların tárbiyalawǵa qaratılıwı kerek. Ulıwma shıdamkorlikni tárbiyalaw bolsa 12-13 jastan 15-16 jasqa deyingi dáwirlerdi óz ishine aladı. Bul processda operativlik hám shıdamkorlikni tárbiyalawǵa 23, 7 saat [64%] waqtın ajratdi.
Shaqqanlıq hám mayısqaqlıqqa ajıratılǵan shınıǵıw muǵdarı 22, 3%, kúsh múmkinshiliklerine bolsa 6, 8 % shınıǵıw muǵdarına waqıt ajıratıldı.
Juwırıw tezligin tárbiyalawǵa bolsa 46, 2 saat waqıt ajıratıldı. Bul bolsa hár bir shınıǵıwda 10, 7 minuta waqıt bolıp esaplanadı. Bul degeni bul basqıshda operativlik sapalarına tárbiyashılar júdá kem waqıt ajıratıwǵan.
Operativlik sapasın tárbiyalawǵa 31, 9 saat waqıt ajıratılǵan. Bul bolsa ortasha 8, 2 % oqıw -shınıǵıwlar procesi waqtın quraydı. Sonı da atap ótiw kerek, operativlik hám operativlik sapasın tárbiyalawǵa da derlik birdey waqıt ajıratılǵan.
Izertlewler nátiyjesinde operativlik jumısları kólemi sonı kórsetedi, jarıs dáwirinde futbolshılar tárepinen orınlanǵan ulıwma tez juwırıwlar sanı derlik birdey. 3 kesteden kórinip turıptı, olda, oyınlar boyınsha ulıwma aralıq 4840 metr, top menen tez juwırıwlar bolsa 1860 metr, bul bolsa 38, 4% topsız tezlik 2890 metr [61, 6%] bul dálil bolsa oqıw -shınıǵıw processinde operativlik sapasın tárbiyalaw ushın nomaxsus bolǵan shınıǵıwlardı qóllaw qanshellilik kerek bolıwın tastıyıqlaydı.

4- keste
Joralıq hám kalendar ushırasıwlardaǵı jas futbolshılar tárepinen orınlanǵan operativlik kórsetkishleri

Aralıq
[m] Top menen Topsız Jámi
Tez juwırıwlar sanı Ulıwma ulcham Oyın ushın ortasha ulcham Tez juwırıwlar sanı
Ulıwma ulcham Oyın ushın ortasha ulcham Tez juwırıwlar sanı
Ulıwma ulcham Oyın ushın ortasha ulcham
Jami 231 1860 372 2890 603 4840
Ortasha 5, 25 42, 3 8, 45 67, 7 13, 7 110

II. BAP. FUTBOLShÍLARDÍ TAYINLIǴIN JILLIQ AYLANBA OQIW -SHINIǴIW JUMISLARINIŃ ANALIZI

Túrli jas futbolshılardıń oqıw-shınıǵıw procesi kólemi hám quramın salıstırıp kóriw maqsetinde analiz ótkerildi. Oqıw -shınıǵıwlar kólemi hám jarıs dáwirleri ushın 522 saat waqıt ajıratıldı. Shınıǵıwlar programmasına ulıwma shınıǵıwlar hám arnawlı fizikalıq tayarlıqlar kirgen: texnikalerdi úyreniw hám oyın taktikasi, texnikalıq hám fizikalıq tayarlıqtıń qadaǵalaw sınaqları kiritilgen.
Shınıǵıw hám oyınlar ushın ulıwma 268 kunni quradı. (5 keste) Sonı atap ótiw kerek, sport mektepleri ushın programmada jámi 594 saat waqıt belgilengen. Úlken kólem degi oqıw -shınıǵıw sabaqları (aylıq 75 % ten 93% ge shekem ) top menen atqarılatuǵın arnawlı shınıǵıwlarǵa kiredi. biraq bul arnawlı hám nomaxsus shınıǵıw usılları bárháma da ilimpazlardıń kózqarasınan jas futbolshılarda operativlik hám operativlik sapasın tárbiyalaw daǵı tuwrı yul dep kórsetilmaydi.
Analizler nátiyjesi sonı da kórsetedi, operativlik hám operativlik - sapaların tárbiyalaw usılları da kóp muǵdarda emes, kerisinshe shegaralanǵan.
Sonı atap ótiw kerek, operativlik hám operativlik sapasın tárbiyalawǵa etaklovchi kichiq waqıt kólemi shınıǵıwlarda qollanılatuǵın usıllardıń etarli bolmaǵan natiyjeliliginen dárek beredi. Tárbiyashılardıń atap ótiwlerinshe, jas futbolshılardıń shınıǵıwları processinde «Zarba metodi»ni qóllaw nátiyjelililikti asırıwǵa tuwrı yul bolıp tabıladı. biraq oqıw -shınıǵıw procesi analizi bul metodtı oǵırı tuwrı dep shıǵarmadi. Usınıń menen birge oqıw -shınıǵıw procesi analizi sonı kórsetdiki, sporttıń teoriyalıq metodikalıq qollanbası hám jas futbolshılardıń ámeliy tayınlıǵı ortasında sezilerli dárejedegi farqni kórsetedi.
5-keste
11-12 jaslı futbolshılardıń oqıw shınıǵıwlar processinde fizikalıq sapaların tárbiyalawǵa ketkazgan waqıt [minut] kórsetkishleri.
Tayarlıq bulimlari
Sentyabr Oktyabr Noyabr Dekabr Yanvar Fevral Mart Aprel May Minut UMJ ketkazilgan waqıt %
waqıt. Usınıs etilgen programma boyınsha 2250 2250 2250 2250 2250 2250 2250 2250 2250 26730
Shınıǵıwva oyınlardıń ulıwma waqıtı 2340 1800 2160 1980 1890 2070 450 3150 1980 23490
Oyınlar waqıtı 540 360 630 360 450 540 90 810 360 5580
Oqıw -shınıǵıw sabaqlarınıń waqıtı 1800 1440 1530 1620 1440 1530 360 2340 1620 17910 100
Ulıwma hám ralash shıdamkorlik 980 790 700 750 850 800 280 1300 950 9350 52, 2
Operativ shıdamkorlik 80 90 80 90 70 120 - 200 150 1160 6, 5
Kúsh, shaqqanlıq, mayısqaqlıq 350 300 370 300 180 250 50 300 200 2910 16, 2
Operativlik 250 100 150 200 210 180 30 350 200 2200 12, 3

2. 1. Hár túrlı oqıw -shınıǵıwlar sabaǵında tezlikti asırıwdıń dinamikalıq kólemi

Bilgenimizdey, hár túrlı oqıw -shınıǵıwları sabaqlarında ámeldegi tezliklerdiń shayqalıwı júdáyam áhmiyetli bolıp tabıladı. Sonday kilib, shınıǵıwlarda minimal ámeldegi tezlik aralıǵı kólemi 55 m, maksimal aralıǵı kólemi - 230 m.ga tuwrı keledi.
Bul aldınam bar oqıw -shınıǵıw sabaqlarınıń aylanba tayınlıǵı menen anıqlanadı. Barlıq shınıǵıwlar dawamında futbolshılar tárepinen atqarılatuǵın ulıwma ámeldegi tezlikler aralıǵı kólemi bir az joqarı. Ámeldegi tezlik aralıqları kólemi joybarlastırılǵanda tárbiyashılar tiykarınan ekshembi kúni ótkeriletuǵın oyınlardı ótkermaydilar.
Futbolshılar tárepinen atqarılatuǵın eki háptelik aylanba shınıǵıwlardıń ámeldegi tezlik aralıǵı kóleminiń dinamikası kórsetilgen. Futbolshılar oyın dawamında ortasha aralıq 155 hám 145 m orınlawǵan. Ertangi kúni, yaǵnıy dúyshembi kúni tárbiyashılar shınıǵıwlar aparıwǵanda ámeldegi tezlik aralıǵı kólemi minimal bolǵan (55-70 m átirapında ). Shiyshenbi hám Byshenbe kúni tezlikke juwırıw aralıǵı 190 metrden 230 metrler átirapında tebrangan. Kórinip turıptı, olda tárbiyashılar shınıǵıwlar dawamında shınıǵıwlardı quramalılashtirishni anıqlap aladılar, tezlikke jóneltirilgen shınıǵıwlar júdáyam nátiyjeli dep esaplaydilar, bunnan kórinip turıptı, olda, oyın háreketi hám shınıǵıw sabaqları dawamında ámeldegi tezlik aralıqları kólemi onsha joqarı emes.
11 - 12 jaslı futbolshılar eki hápte dawamında atqaratuǵın shınıǵıwlar aylanbasınıń ámeldegi tezlik aralıq kólemi, oqıw -shınıǵıw jumısların analiz kilganda tómendegi nátiyje anıqlandi. Eki hápte shınıǵıwlar aylanbası dawamında texnikalıq-taktik shınıǵıwları hám texnikanı asırıw shınıǵıwlarınıń eń kóp bolǵan aralıǵı kóleminde operativ juwırıw 5 hám 10 metr aralıqqa orınlanǵanda, bul kúnga tuwrı kelmokda. Oqıw - shınıǵıwlar waqtında futbolshılar tárepinen orınlanǵan ulıwma operativ juwırıw muǵdarı 5 m 45, 5% ni tashkil kildi, 10 metr aralıqqa operativ juwırıw bolsa -32, 8% quraydı.
Sonı anıqlaw múmkin oyın waqtında futbolshılar 5 m aralıqqa operativ juwırıwları 60% átirapında boladı, 10 metrlida -24, 7%, 15 metrlida -10%. Barlıǵı sonı kórsetedi shınıǵıw waqtındaǵı háreketler jarısqa ótkende operativlikler kólemi ózgeredi.
2. 4. túrli jas futbolshılardıń tezlik hám operativlik sapasınıń tárbiyalaw, óspirimlik dáwirindegi ósiw dinamikası
Túrli jas futbolshılardıń tezlik hám operativlik sapasınıń óspirimlik dáwirindegi ósiw dinamikasın qıyqımlıq menen analiz etkende biz operativlik, tezlik hám kúsh sapasın bólek kórip shıqtıq.

2.2. Túrli jas futbolshılardıń operativlik sapasınıń óspirimlik dáwirindegi dinamikası

Túrli jas futbolshılar ósiwi [o'smirlik dáwirigacha], yaǵnıy 9 jastan 19 jasqa deyingi dáwirde olardıń operativlik-kúshi sapası 40 -45% asıp baradı. Sonı búydew kerekki 100% li operativlik sapası dárejesin asırıwda, biz 19 jaslı maman futbolshılardıń tómendegi kórsetpelerin aldıq, bular barlıǵı túrli sekrew shınıǵıwlarınan shólkemlesken: orından turıp uzınlıqqa sekrew hám sakraganda 40 sm, úsh xatlab sekrew hám biyiklikke sekrew 241, 5 ±1, 95 sm, 238, 5±2, 07 sm, 745±14, 2 sm hám 500±2, 5 sm. larga sáykes keledi. Orından turıp uzınlıqqa sekrew hám sakraganda bálentligi 40 sm bolıwı kerek, hám de úsh xatlab sekrew hám biyiklikke sekrew 11 jaslı futbolshılarda 70, 8%, 69, 2%, 65, 6% hám 62, 6% shólkemlestirgen halda kórsetiledi. Bul kórsetpelerdiń ortasha bir jıllıq nátiyjesi 2, 92%, 3, 1% hám 3, 75% ga oshishni quraydı. Futbolchilarning operativlik sapaları tárbiyalaw tegis emes halda júz beredi. Sonday etip bulardıń dinamikasın 3 basqıshqa bolıw múmkin: 1] 9 jastan 13 jasqa shekem; 2] 13 jastan 17 jasqa shekem; 3] 17 jastan 19 jasqa shekem. Kórsetpelerge tayanǵan halda bul basqıshlarda joqarıǵa sekrew 12, 2%, 26, 9% hám 4, 2% quraydı. Kórinip turıptı, olda futbolshılardıń eń joqarı operativlik sapası asıwı óspirimlik basqıshında yaǵnıy 13 jastan 17 jasqa deyingi dáwirde júz beredi. Bul hal uzınlıqqa sekrew, bálentke sekrew hám úsh xatlab sekrewde 24, 7%, 25, 9% hám 23, 6% ni kórsetkenligi de tasdiklayapti.
Orından turıp biyiklikke sekrew nátiyjelerine kóre 9 jastan tap 19 -20 jasqa deyingi dáwirde operativlik sapası málim dárejege asqanlıǵın kórsetedi. 9 -10, 10 -11, 11-12, 12-13, jaslarda óspirimler toparında onıń ámeldegi bolmaǵan ósiwi 2, 5% ten 3, 6% ge shekem etedi, tiykarınan 13-16 jaslı óspirimler gruppalarında tez ósiw menen ózgeredi. 9 -17 jaslı futbolchilarining orından turıp sekrew kórsetpeleri boyınsha ilimiy ádebiyatlar tiykarında operativlik sapala -rining baha shkalaları statistikalıq materialları islenbelerine iye. Bul shkala boyınsha jas futbolshılardıń óspirimlik gruppalarına qaray olardıń operativlik sapalarınıń ósiw dárejesin bahalaw múmkin.

2.3. Túrli jas futbolshılardıń operativlik sapasınıń ósiw dinamikası

Biziń izertlewlerimiz nátiyjelerine kóre hám ilimiy metodikalıq dereklerge tayanǵan halda 10 jaslı futbolshılar 15 hám 30 metr aralıqqa startdan baslap juwırıwdıń ulıwma tezligi 17, 7% hám 19, 3% ten asadı.
Tereńlestirilgen shınıǵıwlar aparıw dáwirinde (10 jastan 16 jasqa shekem) tezlik múmkinshilikleri málim bir dárejede nátiyjelirek bolıp tabıladı. Ya. A. Salem maǵlıwmatlarına kóre 30 m aralıqqa juwırıw tezligi 17, 7% quraydı. Ásirese óspirimler toparı, yaǵnıy 13-14 jaslardaǵı futbolshılarda ósiw nátiyjeli boladı (9%-10% átirapında ).
Operativlik múmkinshilikleri eń kem ósiw tempi sporttıń jetiliskenashtirish basqıshında tómendegi jaǵdaylarda anıqlanadı : 16 jastan maman futbolshılar bolǵan dárejesineshe bolǵan dáwirde 15 hám 30 metrler 4, 9% hám 5, 6% startdan baslaǵannan ibarat.

2. 4. Túrli jas futbolshılardıń kúsh sapasın asırıw dinamikası

Ilimiy-metodikalıq ádebiyatlar dáreklerine tiykarınan 10 jastan 17 jasqa deyingi waqıt dáwirinde futbolshılardıń shep hám oń qolınıń dinamometriyasi 53, 9% hám 53, 4% ga; gewde bólegi dinamometriyasi 3, 65% ga; ayaq bóleginiń muskul kúshleriniń dinamometriyasi 36, 6% ga ósedi.
v. F. Filin maǵlıwmatına tiykarınan hár túrlı túrdegi sportshılardıń tiykarǵı muskul kúshlerin izertlew kilganiga qaray 17-18 jas daǵı sportshılar professional sportshılar dárejesine etedi.
Ya. A. Salem izertlewleri bul nátiyjeni kórsetedi 15-16 jas daǵı óspirim gruppalardıń gewde bólegi kúshi hám ayaq muskulları málim dárejede - 8, 6% hám 10, 6% ga ósedi hám 16 -17 jaslarda 11, 4%-10, 5% larga ósedi.
Gewde bóleginiń muskul kúshleri hám ayaq muskul kúshleriniń óspirimlik dáwirdegi kúsh sapasın asırıw birdey degi dinamika rejesine itibar beriń, bunda barlıq 10 -16 jas daǵı futbolshılardıń koeffistient (korrelyastiyasi) júdá joqarı kórsetkishni kórsetdi (r=0. 77). Bul jas daǵı futbolshılardıń operativlik sapasın tárbiyalaw maqsetinde shınıǵıwlarda «zarba metod»ini nátiyjeli qóllaw kerek.

Bap boyınsha juwmaq

1. Ádebiyat dereklerdi úyrenip hám oqıw -shınıǵıwları sonı kórsetedi kóplegen sport mektepleri bulimlarida óspirimler hám jaslardı operativlik tayarlawǵa etarlicha itibar berilmaydi. túrli jas futbolshılar tárbiyasın metod hám qurallar menen asırıw tiykarında tiykarınan operativlik sapasın tárbiyalaw dárejesin asırıw kerek. Házirgi waqıtqa shekem hár túrlı óspirim futbolshılar gruppalarında operativlik sapaların asırıw boyınsha «Zarba» metodikalıq islenbesin qóllawǵa xesh qanday izertlewler alıp barilmagan.
2. Bir jıl dawamında oqıw -shınıǵıwlar analizi sonı kórsetedi, oqıw -shınıǵıwlarına hám oyınlarǵa sarplanǵan ulıwma waqıt 430 kalendar saatlarǵa sáykes keledi, bul kalendar saatlar sport mektepleri ushın kórsetilgen programmaǵa mos bolıp tabıladı. Bunda ulıwma oqıw -shınıǵıwlarınıń 87% ten 93% ge shekem bolǵan kólemi anıq shınıǵıwlarǵa ajratıladı. Programmada kóplegen shınıǵıwlar muǵdarı uǵımsız ayrıqshalıqlarǵa iye bolǵan halda ilaj kórilgen.
3. Jıllıq aylanba oqıw -shınıǵıwları analizi sonı kórsetedi oqıw -shınıǵıwları kólemi hám futbolshılar jarısı 522 saattı quraydı. Bul BO'SM programmasına tiykarınan bir az kem waqıt ajıratılǵanlıgınan dárek beredi. Bul hal bir qansha maǵlıwmatlar menen túsintirilgen hám anıqlanǵan. Oqıw -shınıǵıwlarınıń kópshilik kólemi arnawlı shınıǵıwlar bolıp top menen sabaq alıp barıladı [har ay 75% ten 93% gacha]. Bunday shınıǵıwlardıń aparıw quralları mudamı operativlik hám operativlik sapasın tárbiyalaw jas sportshılarda unamlı nátiyje bergen. Operativlikti tárbiyalaw shınıǵıwların programmaǵa kirgiziw jáne bul shınıǵıw top menen baylanıslı bolsa, qollanılatuǵın metodlardıń natiyjeliligin pasaytiradi, ásirese bunda «zarba» metodı bolıp tabıladı. túrli jas futbolshılardıń tiykarǵı oqıw-shınıǵıwlarǵa jóneltirilganda, bunda olardı tárbiyalawda olardıń ulıwma hám arnawlı shıdamlıgiga qaratıladı [vaqtning 52, 2%].
Shınıǵıwlardıń jámi waqtıniń 6, 5% waqıtı operativlikke hám shıdamlılıqqa, 16, 2% shaqqanlıqqa hám mayısqaq kúshlerine ajratıladı. Eń kem waqıt operativlikke [12, 3%] hám operativlik sapaların [12, 8%] jas futbolchilarni tárbiyalawǵa ajratıladı.
Sportshılardıń tayınlıǵı teoriyalıq -metodikalıq dereklerdiń hám tárbiyashılardıń ámeliy xızmetleri tiykarǵı hár tárepleme yunalishlari bul maǵlıwmatlardan ibarat.
4. 11-12 jaslı futbolchilarni ámeliy tayarlıqlarında bul hal anıqlandiki, bunda oqıw -shınıǵıwlarınıń kóplegen, yaǵnıy 45% ulıwma shıdamlılıqqa yunaltirilgan, jıl dawamında operativlikti hám shıdamlılıqtı sportshılarda tárbiyalaw 61%, shaqqanlıq hám mayısqaqlıqtı tárbiyalaw ushın 21, 3%, kúsh múmkinshiliklerine tek 6, 8%, juwırıw tezligine 11, 8%, operativlik sapasına 8, 2% waqıtlar sarplanadı hám ajratıladı. 11 - 12 jaslı futbolshılardıń hár qıylı fizikalıq sapalarına jóneltirilgen tárbiya, hám de kóplegen jas futbolchilarni tayarlaw mekteplerinde ajıratılǵan waqıtlar futbol teoriyası hám metodikasınıń málim bir dárejede talaplarǵa juwap bermeydi. Bul jasda tiykarınan jas futbolshılardıń tárbiyalawda shaqqanlıqqa, mayısqaqlıqqa, operativlikke hám operativlik sapalarına kóplegen waqıt ajratılıwı kerek. túrli jas futbolshılar ulg'ayganda olardı pútkilley operativlikke shıdamlılıq tiykarında tárbiyalaw kerek.
5. Jarıs waqtında 11 jaslı futbolshılar tárepinen atqarılatuǵın operativlikke orınlawdıń ulıwma kólemi ortasha halda 110 metrdi quraydı. Bunda top menen atqarılatuǵın operativlik kólemi 42 m.ga teń boladı, topsız orınlaw bolsa 68 m quraydı. Oyın davoimda sapchishning [rivok] ulıwma muǵdarı 13, 7 ge teń, top menen 5, 2 márte, topsız 8, 3 márte. Oyın dawamında jas futbolshılarda operativlikti asırıwdıń tez-tez atqarıp turılıw aralıǵı 5 metrden 15 metrge shekem.
Oqıw-shınıǵıwın ortasha operativlik atqarılıw kólemi 136, 2 metrdi quraydı. Joqarıda kórsetilgen oqıw -shınıǵıwınıń operativlik orınlaw kólemi joqarı emes dep esaplaw múmkin.
6. Tereńlikten biyiklikke joqarıǵa sekrew shınıǵıwların atqarǵanda unamlı tárepler anıqlandi. túrli jas futbolshılar ushın 30 sm, bul biyiklikke bolǵan sekrewdiń eń joqarısı dep esaplanadı. Jayınnan turıp joqarıǵa sekrew bálentligi, hám de tereńlikke sekrewdiń bálentligi 15 sm, 30 sm hám 40 sm biyikliklerdi quraydı, bular 24, 3 sm, 26, 4 hám 24, 4 smga sáykes keledi.
Hár qıylı biyikliktegi dungaliklardan sakragandan keyin, joqarıǵa sekrewdi orınlawda tayansh orından ózin silkiw aralıǵindaǵı waqıt ózgermeydi. Joqarıǵa sakraganda jas sportshılardıń muskul kúshi islew waqtın engib ótedi.

III-BAP.JAS FUTBOLSHILAR OPERATIVLIK SAPASIN TÁRBIYALAW NATIYJELILIGIN EKSPERIMENTAL TEKSERIW

Pedagogikalıq eksperimentning maqseti jas futbolshılardıń operativlik ózgeshelikiniń metodı natiyjeliligin anıqlaw. túrli jas futbolshılardıń operativlik-kúsh tayınlıǵın hám operativlik sapasın «Zarba metodi»kasi járdeminde pedagogikalıq eksperiment ótkerildi. Ekspirimentda 2 gruppa (hár gruppa 15 kisiden ibarat) futbolshılar qatnasdılar. Hámme izertlewler Buxarat wálayat futbol federatsiyasiga qarawlı 3 - sanlı IBO'SMda ótkerildi.

3. 1. Eksperimentgacha bolǵan qadaǵalaw hám eksperimental gruppa

futbolchilarining xarakteristikası

Qadaǵalaw hám eksperimental gruppa futbolchilarining antropometrik hám pedagogikalıq eksperimentgacha bolǵan xarakteristikası 6 -kestede kórsetilgen.
6 -keste
Qadaǵalaw hám eksperimental gruppa futbolchilarining pedagogikalıq eksperementgacha xarakteristikası :
№ Kórsetkishlar Eksperemental gruppa P=15 Qadaǵalaw gruppa P=15 t-kriteriy Styudenta
1. túrli jası (sheshe) 150, 5 + 6, 40 155, 5 + 6, 85 0, 045
2. Tik haldaǵı buyning uzınlıǵı (sm) 160, 8 + 5, 40 161, 8 + 6, 10 0, 399
3. Utirgan haldaǵı buyning uzınlıǵı (sm) 113, 9 + 2, 46 113, 8 + 3, 40 1, 67
4. Ogirligi (kg) 39, 40 + 2, 41 40, 36 + 3, 15 0, 915
5. Jayınnan turıp 15 m.ga juwırıw 2, 97 + 0, 077 2, 94 + 0, 080 0, 303
6. Júrgen jaǵdayda 15 m ga juwırıw (s) 2, 83 + 0, 140 2, 72 + 0, 163 0, 202
7. Jayınnan turıp 30 m ga juwırıw (s) 5, 18 + 0, 046 5, 08 + 0, 140 0, 502
8. To'rgan orından uzınlıqqa sekrew (sm ) 160, 4 + 1, 57 165, 7 + 3, 68 1, 244
9. Biyiklikten sakragandan sung uzınlıqqa sekrew (sm) 155, 0 + 2, 65 160, 9 + 3, 71 0, 745
10. Úsh xatlab sekrew (sm) 452, 7 + 7, 01 425, 9 + 6, 34 0, 075
11. Joqarıǵa sekrew 26, 05 +2, 09 27, 15 + 3, 64 1, 625

3. 2. Pedagogikalıq eksperiment dáwirindegi oqıw -shınıǵıwdıń quramı

Biz qadaǵalaw hám eksperimental gruppalardı pedagogikalıq eksperement processinde futbolshılar ushın Buxarat wálayat futbol federatsiyasiga qarawlı 3 - sanlı IBO'SM oqıw -shınıǵıw procesiniń kólemi, quramı hám baǵdarın joybarlawtirdik [7 keste].
2017 jıl 2 yanvardan 2 maygacha [140 kun] qadaǵalaw hám eksperimental gruppalarda 100 hám 97 oqıw -shınıǵıw sabaqları ótkerildi. Hár biri 90 minuttan 20 hám 19 óz-ara hám kalendar oyınlar ótkerildi.
Qadaǵalaw hám eksperimental gruppalarda operativlik sapasın tárbiyalawǵa oqıw -shınıǵıw sabaqlarınıń 10 % ni ajratdik. Bul shınıǵıwlar sabaqlardıń tiykarǵı bóleginde ótiledi. Qadaǵalaw gruppada tómendegi metodlar qollanıladı : oyın, jarıs, qaytarma interval hám aylanba shınıǵıw túrindegi shınıǵıwlar. Bul shınıǵıwlar tiykarınan rivoklar, qandayda zat menen yamasa xesh zatız atqarılatuǵın shınıǵıwlar (juwırıw, sekrew, uzok aralıqqa atıw ) estafetalar ótkerilar edi. Eksperimental gruppalarda bolsa operativlik ózgeshelikin tárbiyalawǵa «Zarba metodi» tiykarında utilardi. «Zarba metodi» eksperimental gruppalarda top menen yamasa topsız da alıp barilar edi. Shınıǵıwlar sabaǵın tashkil etiw usılları : aylanba hám ulıwma shınıǵıwlardan shólkemleskendi. Hár-qıylı usılda shınıǵıwlar ótkerilardi. Mısalı, tereńge sekrew hám odan joqarıǵa shıǵıp uzınlıqqa sekrew hám toptı alıp onı ayaq menen tewip yamasa bas menen urıw sıyaqlılar. 20 minut ishinde jas futbolshılar bul shınıǵıwlardı atqarıp «Zarba metodi»menen 18-25 ret sekrep shınıǵıw orınlawardi. Jámi pedagogikalıq eksperimentda 97 oqıw -shınıǵıw sabaǵında «Zarba metodi» den 40 ta shınıǵıwda paydalanildi.
7-keste
Pedagogikalıq eksperiment processinde qadaǵalaw hám eksperiment gruppalarda oqıw -shınıǵıw procesiniń quramı
№ Kólemi hám quramı Qadaǵalaw toparı Eksperiment toparı
1. Hápteler sanı 20 20
2. Oqıw -shınıǵıwlar sanı 100 97
3. Oyınlar sanı 20 19
4. Oqıw -shınıǵıwlarınıń ulıwma waqıtı 9000 min [150 saat] 8730 min [145, 5 saat]
5. Spestifik qóllanba 7650 min 85% 6985 min 80%
6. Nospestifik qóllanba 1350 min 15% 1745 min 20%
7. Ulıwma shıdamkorlik 2700 min 30% 2620 min 30%
8. Operativ shıdamkorlik 1350 min 15% 1310 min 15%
9. Kúsh, shaqqanlıq, mayısqaqlıq 2250 min 25% 2185 min 25%
10. Operativlik 1800 min 20% 1745 min 20%
11. Operativlik sapası. Olardan : 900 min 10% 870 min 10%
12. «Dinamikalıq kernew» metodi 900 min 10% -
13. «Zarba metodi» - - 870 min 10%

3. 3. Pedagogikalıq eksperimentning nátiyjeleri

Biz tárepden qollanılǵan «Zarba metodi» shınıǵıwları pedagogikalıq eksperiment natiyjeliligin 3 gruppa testleri tásirinde kórsetdi: operativlik-kúshda, operativlikte 15 hám 30 metrge juwırıwda, ayaq bulshıq etlerin kórsetkishlerinde. Pedagogikalıq eksperimentdan keyin futbolshılar testten ótkerildi. Qadaǵalaw hám eksperiment gruppalarınıń nátiyjeleri 8-kestede kórsetilgen.
8-keste
túrli jas futbolshılardıń fizikalıq tayınlıǵın pedagogikalıq eksperimentdan keyingi kórsetkishleri
№ Kórsetkishlar Qadaǵalaw gruppa n=15 Eksperiment gruppa n = 15 t-kriteriy Styudenta
1. Jayınnan 15 m.ga juwırıw (s) 2, 77 + 0, 67 2, 78 + 0, 068 0, 423
2. Júrgen orından 15 m.ga juwırıw (s) 2, 63 + 0, 140 2, 69 + 0, 163 0, 242
3. Orından 30 m.ga juwırıw (s) 4, 97 + 0, 026 4, 99 + 0, 047 0, 560
4. Turǵan orından uzınlıqqa sekrew (sm) 178, 4 + 1, 87 177, 7 + 3, 28 1, 144
5. Joqarıdan sakragandan sung uzınlıqqa sekrew (sm) 170, 0 + 2, 65 165, 9 + 3, 71 0, 745
6. Úsh xatlab (sm) 472, 7 + 7, 01 435, 9 + 6, 34 0, 075
7. Joqarıǵa sekrew 29, 05 +2, 69 28, 95 + 3, 74 1, 735
Pedagogikalıq eksperimentning aqırında sol zat málim boldıqı, qayta testten sung futbolshılardıń 15 m hám 30 m.ga jayında turıp juwırıwı boyınsha qadaǵalaw hám eksperimental gruppalarda onsha operativlik sapası kórsetkishleri kóterilmadi (eliriwi tek 2, 64% ten aspadı ). Tek ǵana eksperimental gruppa daǵı futbolshılarda 15 m startdan juwırıw hám odan keyingi tezligi kórsetkishi azǵantay kóterildi (t = 2, 504, R 0, 05).
Operativlik sapasın tárbiyalawda pedagogikalıq eksperimentning nátiyjeleri sonı kórsetdiki, hámme gruppalar (qadaǵalaw hám eksperimental gruppa ) futbolchilarida, ásirese eksperiment toparında sekrewdi hámme túrleri boyınsha ozmuncha ózgeris sezildi.
Ásirese, eksperimental gruppa futbolchilarining pedagogikalıq eksperimentdan keyin joqarı kórsetkishke iye boldı (R≥0, 001). Uzınlıqqa orından turıp sekrew boyınsha qadaǵalaw hám eksperimental gruppa futbolchilarining kórsetkishleri 6, 1 sm (3, 36 %) hám 7, 25 sm (4, 01 %) asdı. Orından úsh xatlab sekrew boyınsha onsha bolmasada ósiw bar 8, 0 sm (1, 465 %) hám 9, 5 sm (1, 73 %).
Jayınnan biyiklikke sekrew boyınsha da ósiw kórsetkishi kamrok 3, 8 sm (2, 15 %) hám 5, 05 sm (2, 86 %). Jaqsıǵana ósiw nátiyjesi kórsetkishi operativlik sapasınıń, kórsetilgen jayınnan joqarıǵa sekrew boyınsha eksperimental gruppanıń futbolchilarida basıdagiga salıstırǵanda 6 sm [23, 0 %] ga asdı. Qadaǵalaw toparı daǵı futbolshılarda ósiw azmaz tómen edi yaǵnıy 2, 2 sm.
Qadaǵalaw hám eksperimental gruppa futbolchilarining mutloq hám tiyisli ayaq bulshıq et kúshleri pedagogikalıq eksperimentning basında hám aqırında derlik birdey ózgergen. Nátiyjeler tómendegishe: qadaǵalaw toparında 64, 5 kg (22, 6%) bolsa, eksperiment toparında 50, 4 ten 62, 8 kilogramm (24, 6 %) ge shekem boldı. Qadaǵalaw hám eksperiment gruppalarda taallukli kúsh 22, 7 % ten 25, 9 % ge shekem ósińki.
Pedagogikalıq eksperiment processinde «Zarba metodi» shınıǵıwlarına anıqlıq beretuǵın kórsetkish bul absalyut hám salıstırmalı kórsetkishindegi gradion kúshi boldı.
Test nátiyjesinde sol zat anıq boldıqı, eksperiment basında operativlik sapası qadaǵalaw hám eksperimental gruppa futbolchilarida etarli bolmaǵan.
Eksperiment aqırında operativlik sapası eksperiment toparında 30 metrge juwırıwda talay ósińkiligi, yaǵnıy 4, 5 % ga ósińkiligi málim boldı, qadaǵalaw toparında bolsa ósiw 1, 3 % ni shólkemlesken 9 - keste.
Pedagogikalıq izertlewler sonı kórsetedi, tuwrı yunaltirilgan shınıǵıwlar nátiyjesinde «Zarba metodi»ni qóllaw menen, ásirese operativlik sapasın asırıwda óz nátiyjesin beredi.
9 -keste
Qadaǵalaw hám eksperiment gruppa futbolchilarining tájiriybe basında, ortasında hám aqırında operativlik ózgeriwiniń kórsetkishleri
Kórsetkishlar Qadaǵalaw gruppası n=15 Eksperiment gruppa n=15
Basıda Ortasında Aqırında Ósiw Basıda Ortasında Aqırında Ósiw
Startdan 15 m.ga juwırıw tezligi (m\s) 5, 31+ 0, 243 5, 29 + 0, 161 5, 38 + 0, 148 0, 07 +1, 3% 5, 36 +0264 5, 49 +0, 264 5, 60 + 0, 221 0, 24
Startdan 30 m.ga juwırıw tezligi (m\s) 5, 79 +0, 257 5, 82 +0, 242 5, 88 +0, 236 0, 09 +1, 55% 5, 99 +0, 279 5, 98 +0, 332 6, 13 +0, 264 0, 14 +2, 34%
Uzınlıqqa sekrew (sm) 220 + 9, 7 227 +9, 0 229 +10, 6 9 +1, 05% 221+ 12, 2 227 +11, 5 233 + 11, 0 12 +5, 26%
Biyiklikke sekrew (sm) 48, 2 + 2, 46 54, 7 +3, 05 56, 9 +4, 06 8, 7 +3, 2% 48, 5 +5, 6 51, 3 +0, 5 59, 1 +5, 9 11, 4 +21, 75%
Úsh xatlab sekrew 6, 35 +13, 4 6, 44 +21, 2 7, 05+18, 6 1, 70 +0, 35% 6, 35 +33, 3 6, 40 +35, 4 7, 93 +32, 3 1, 58 + 2, 77%

JUWMAQ

Futboldı zamanagóy talap dárejeci tiykarında rawajlandırıw futbolshılardıń joqarı fizikalıq tayınlıǵın talap etedi, usılardan eń túpkiliklilerinen biri bul operativlik sapasın tárbiyalaw bolıp tabıladı. túrli jaslarda bul sapalardı tárbiyalawda eń áhmiyetli dáwir dep esaplanadı. Ádebiyat dereklerdiń analizine kóre, jas futbolshılar basqa sport túrlerine salıstırǵanda operativlik sapasınıń tayınlıǵı málim bir dárejede tómenlew boladı. Bul sapalardı tárbiyalawda 11-12 jaslı balalar dáwiri eń áhmiyetli basqıshlardan biri dep esaplanadı. Tárbiyalaw dáwirinde operativlik sapası, kólemi, qural hám metodlardı ózgertiw oqıw -shınıǵıw processlerin málim bir dárejedegi unamlı nátiyjelerin kórsetedi.
Ádebiyatlardı úyrenip hám oqıw-shınıǵıw procesin analiz etip tómendegi juwmaqqa keliw múmkin, jaslarǵa hám óspirimlerge operativlik tayınlıǵına etarli dárejede itibar berilmaydi. Sol sebepli operativlik jaslarda hám óspirimlerde tayarlaǵanda tiykarınan házirgi talaplarǵa juwap beretuǵın metodlar menen tárbiyalaw kerek. Házirgi dáwirshe hár túrlı gruppa daǵı jas futbolchilarni «zarba» metodın operativlik sapasın asırıwǵa qaratılǵan xesh kanday izertlewler alıp barilmagan.
Jıl dawamındaǵı oqıw -shınıǵıw jumıslarınıń analizi sonı kórsetedi, oqıw -shınıǵıwına sarplanǵan ulıwma waqıt 430 kalendar saattı quradı. Bul waqıt balalar sport mektebiniń programmasına tuwrı keledi. Sonnan kóp waqtın anıq shınıǵıwlarǵa, yaǵnıy 87% ten 93% ge shekem oqıw -shınıǵıwınıń pútkil kólemin quraydı. Programmada kóp saatlar anıq bolmaǵan shınıǵıwlarǵa ajıratılǵan.
Bir jıllıq aylanba oqıw -shınıǵıw sabaqlarınıń analizi sonı kórsetedi, oqıw -shınıǵıw sabaqlarınıń hám jarıslar kólemi 11-12 jas daǵı futbolshılarda 522 saattı quraydı. Bul BO'SM programmasınan talay kem ekenin kórsetedi. Bul jaǵday bir qansha dáliller menen tusintiriledi. Oqıw -shınıǵıw sabaqlarınıń kóp kólemi arnawlı top menen alıp barılatuǵın shınıǵıwlarǵa ajıratılǵan (hár ay dawamında 75% ten 93% ge shekem ). Bunday shınıǵıwlar mudamı operativlik sapasın tárbiyalaw kózqarasınan unamlı nátiyjeler bermegen. Programmaǵa operativlik tayınlıǵı, ásirese top menen paydalanıw shınıǵıwları kiritilgende, bul shınıǵıwlar qollanılatuǵın metodtı, yaǵnıy «zarba» metodınıń natiyjeliligin azaytadı. 11-12 jaslı futbolshılardıń oqıw -shınıǵıwınıń tiykarǵı yunalishi ulıwma hám arnawlı shınıǵıwǵa yunaltirilgan tárbiyalaw bolıp tabıladı (pútkil waqtıniń 52, 2%). Operativlikke bolǵan shınıǵıw waqtıniń 6, 5%, shınıǵıw sabaqlarınıń ulıwma waqıtı shaqqanlıqqa hám mayısqaqlıqqa bolǵan kúshler - 16, 2% waqıtlar ajratıladı. Eń kem waqıtlar tezlikti (12, 3%) hám operativlik sapasın (12, 8%) tárbiyalawǵa ajratıladı. Bul jaǵdaylarda teoriyalıq -metodika boyınsha sportqa bolǵan tayarlıqtıń hám tárbiyashılardıń ámeliy iskerligileri ortasındaǵı tiykarǵı ayırmashılıqı esaplanadı.
Sol zat anıqlandiki, 11-12 jaslı futbolchilarni tayarlaǵanda oqıw -shınıǵıwlarınıń kóbirek bólegi shınıǵıwdı tárbiyalawǵa - 45, 8%; bir jıl dawamında tárbiyalawdıń operativlikke shınıǵıwdıń 6, 1% sarplanadı. Ulıwma waqtıniń-6, 8% kúsh múmkinshiliklerine, 21, 3% waqıt shaqqanlıq hám mayısqaqlıqlardı tárbiyalawǵa ajıratılǵan. 11, 8% waqıt juwırıw tezligin hám operativlik sapasın tárbiyalawda - 8, 2% waqıtlar sarplanadı. 11 - 12 jasda bolǵan jas futbolshılarda hár túrlı túrdegi fizikalıq sapalardı tárbiyalaganda jáne bul metodlar kópshilik jas futbolchilarni tayarlaw mekteplerinde málim bir dárejede futbol teoriyası hám metodikası talaplarına juwap bermeydi. Bul jasda waqtıniń kóp bólegin shaqqanlıq, mayısqaqlıq, operativlik hám operativlik-kúshi sapalarına bolǵan tárbiyanı asırıw kerek. Operativlikke hám ulıwma shınıǵıwǵa yunaltirilgan tárbiyanı bir az jas futbolshılardıń eresekte tárbiyalaw kerek.
11 jas daǵı jas futbolshılardıń 15 metrge bolǵan juwırıw tezligi 82, 0%, jası úlken maman futbolshılardıń 30 metrge bolǵan juwırıw tezligine salıstırǵanda 76% quraydı. Bir jıldan keyin juwırıw tezligi 15 metrge 5, 3 % ga asadı, 30 metrge bolsa 4% ga asadı. Operativlik sapası boyınsha ósiw shama menen tómendegishe: uzınlıqqa sekrew -5, 0%; úsh xatlab sekrew -3, 2%; bálentke sekrew -20, 1%. 9 -jaslı futbolshılardıń dárejesi 69, 1; 69, 6 hám 64, 2% quraydı. Anıqlanǵan nátiyjelerge kóre, 9 jastan 10 jasqa deyingi dáwirde operativlik hám operativlik sapasınıń ósiwi bálent bolmaǵan kórsetkishni kórsetedi.
12 jaslı futbolshılar jarıs dawamında atqaratuǵın operativlik jumıslarınıń ulıwma kólemi ortasha 110 metrdi quraydı. Bunda top menen atqarılatuǵın operativlik jumısı kólemi 38 metrge, topsız bolsa - 60 metrge teń. Oyın dawamında operativ juwırıwdıń ulıwma muǵdarı 13, 1 ge teń, top menen -5, 1 ret, topsız -8, 0 ret teń. Kóbinese jas futbolshılar oyın dawamında 5 metrden 15 metrge shekem bolǵan aralıqlarda operativ juwırıw hám operativlikti asırıwdı atqaradılar. Bir saatlı oqıw -shınıǵıwı waqtında ortasha operativlik jumısları kólemi 135, 2 metrdi quraydı. Joqarıda kórsetilgen oqıw -shınıǵıwlarınıń operativlik jumısı kólemi joqarı emes dep esaplaw múmkin.
Joqarıdan tereńlikke hám joqarıǵa sekrew unamlı nátiyjelerdi bergenligindeni kórsetdi. 11-12 jaslı futbolshılar ushın 35 sm eń kulay biyiklik dep esaplanadı. Orından turıp joqarıǵa sekrew hám tereńlikke sekrew 20 sm, 40 sm hám 60 sm; 54, 3 sm, 56, 4 sm hám 54, 4 sm biyikliklerdi quraydı. Joqarıǵa sekrew waqıtı ózgermeydi hám 226, 9 m/s hám 224, 9 m/s. larni quraydı. túrli jas sportshılar sakraganda, olardıń muskul kúshi islew waqıtı bir az azayadı.
11-12 jaslı futbolshılar oqıw -shınıǵıwlardıń hám ádebiyat dereklerdiń analizine, hám de biyiklikke hám tereńlikke sekrew nátiyjelerine kóre, tómendegi juwmaqlardı kórsetedi:
- jas futbolshılardıń operativlik sapasın tárbiyalaw daǵı eń kulay metod, bul «zarba» metodı bolıp tabıladı;
- «zarba» metodın qóllawda joqarıdan sekrewden keyin, joqarıǵa sekrew hám uzınlıqqa sekrew qollanıladı ;
- hár kúni eki «zarba» shınıǵıwın aparıw kerek;
- bir saatlıq shınıǵıw sabaqlarında «zarba» metodın qollaǵanda, bul metod 15-20 minutadan aspawı kerek;