Turli tillardagi fonetik hodisalar
Download 10.43 Kb.
|
Turli tillardagi fonetik hodisalar
Turli tillardagi fonetik hodisalar Nutq jarayonida tovushlar turli o‘zgarishlarga yuz tutadi. Nutq jarayonida tovushlarning bir-biriga ta ’siri natijasida ro‘y beradigan o‘zgarishlar kombinator o'zgarishlar deyiladi. Bunday o‘zgarishlarga akkomodatsiya, assimilyatsiya, dissimilyatsiya, gaplologiya, diereza va boshqalar kiradi. Tovushlarning talaffuziga ulaming so‘zda tutgan o‘mi, urg‘uning ta ’siri sabab b o ‘lsa, bunday o ‘zgarishlar pozitsion o'zgarishlar deyiladi.Akkoraodatsiya lotincha «accamadatio» so‘zidan olingan bo‘lib, «moslashuv» degan ma’noni anglatadi. Moslashuv yonma-yon turgan unli va undosh tovushlar orasida sodir bo‘ladi. Moslashuv progressiv va regressiv b o ‘lishi m um kin. M oslashuv hech qachon to ‘liq bo‘lmaydi, unli va undoshlar bir-biriga faqat qisman moslashadi. Progressiv moslashuvda keyingi kelayotgan tovushning ekskursiyasi oldingi tovushning rekursiyasiga moslashadi. Masalan, qafas so‘zida q chuqur til orqa undoshidan keyin a tovushi aslida til oldi tovushi bo‘lishidan qat’i nazar til orqa unlisi kabi talaffuz qilinadi. Regressiv moslashuvda oldingi tovushning rekursiyasi keyingi tovushning ekskursiyasiga moslashadi. Masalan, rus tilidagi dom va disk so‘zlaridagi d tovushining talaffuziga ahamiyat bering: o orqa unlisidan oldin d qattiq talaffuz qilinayapti, i old unlisidan oldin esa u yum shoq talaffuz etilm oqda. Bu hodisa tilshunoslikda palatalizatsiya (yumshalish) deyiladi. Assimilyatsiya lotincha «assimilatio» so‘zidan olingan bo ‘lib, «o ‘xshashlik» degan m a’noni anglatadi. Tovushlarning o‘zaro bir- biriga ta’siri natijasida biri ikkinchisiga o‘xshab ketishi assimilyatsiya hodisasi deyiladi. Assimilyatsiya progressiv va regressiv b o ‘lishi mumkin. Oldinda kelayotgan tovush keyingisiga ta’sir o‘tkazib, uni o‘ziga o‘xshatib olsa, progressiv assimilyatsiya ro‘y beradi. Masalan, ochdi, botdi so‘zlaridagi dtovushi oldingi jarangsiz undoshlar ta’sirida t deb talaffuz qilinadi. Keyingi kelayotgan tovush o‘zidan oldingisini o‘ziga o‘xshatib olsa, regressiv assimilyatsiya deyiladi. 0 ‘zbek tilidagi bir so‘ziga t qo‘shimchasi qo‘shilishi natijasida, keyingi t ta’sirida r tovushi ham t ga aylanadi, ya’ni bir + ta = bitta. Qiyoslang: yuz - yuzsiz, yigit - yigitcha. T ilshunoslikda distant (bilvosita), ko ntakt (bevosita) assimilyatsiya ham ajratiladi. Yonma-yon turgan tovushlarning bir- biriga ta’siri aloqadagi assimilyatsiya deyiladi. Yuqorida keltirilgan m isollar ana shu turdagi assim ilyatsiyaga xosdir. Distant assimilyatsiya deganda bevosita aloqada bo‘lmagan (ya’ni yonma- yon turmagan) tovushlarning bir-biriga ta’siri tushuniladi. Masalan,o‘zbek tilidagi men olmoshining boshida turgan m tovushi qadimda b boigan, so‘zning oxiridagi n ta ’sirida b burun sonantiga aylangan, ko‘plik biz shaklida n bo‘lmagani uchun b saqlanib qolgan. Hozirgi zamon turk tilida birinchi shaxs kishilik olmoshi ben deb talaffuz qilinadi. Bu tilda b assimilyatsiyaga uchramagan. Toshkent shevasida buni olmoshi ham ko‘pincha muni deb talaffuz qilinadi. Bu holda ham n tovushining ta’sirida b tovushi assimilyatsiyaga uchraydi, Dissimilyatsiya termini lotincha «dissimilation» so‘zidan kelib chiqqan b o ‘lib, « o ‘xshamaslik» m a’nosini anglatadi. Talaffuz jihatdan bir-biriga yaqin bo‘lgan tovushlardan biri o‘zining fiziologik yoki akustik xususiyatlarini o ‘zgartirib yuborsa, bunday hodisa dissimilyatsiya deyiladi: zarur - zaril, damba - danba va hokazo. Diereza so‘zdagi tovushlardan birini talaffuz qilmay tushirib qoldirishdir: dastlab - daslab, past - pas, dashtga - dashga va hokazo. M etateza yonma-yon turgan tovushlam ing o ‘rin almashishi hodisasidir. Masalan: ahvol - avhol. 0 ‘zbek og‘zaki tilida yurgan dayro o ‘tirgan bo ‘yro maqolida analogiya prinsipiga asosan daryo so‘zi bo ‘yro so‘zi ta ’sirida dayro deb talaffuz qilinishi ham metatezaga misoldir. Gaplologiya ikki yonm a-yon turgan tovush yoki o-‘xshash b o ‘g‘inlardan birining tushib qolish hodisasidir. M asalan, ingliz tilidagi itself olmoshida gaplologiya hodisasi bor, bu olmosh ikki so‘zdan its + self so‘zlarining qo‘shilishidan hosil boigan: ikkita s dan biri tushib, bittasi yoziladi, ya’ni: its + self = itself. Epenteza so‘zlarga ularning tarkibida yo‘q bo‘lgan tovushlaming qo‘shilib aytilishi hodisasidir. 0 ‘zbek tilida u olmoshiga o‘rin-payt, chiqish va jo ‘nalish kelishigi qo‘shimchalari qo‘shilganda unga n tovushi qo‘shiladi: unda, undan. Tovushlaming pozitsion o‘zgarishlari. Ba’zi tillarda nutq tovushlari so‘zda tutgan o ‘rinlariga qarab talaffuzda va rasmiy yozuvda orfografiyada o‘zgarib ketishi yoki tushib qolishi mumkin. Bunday hodisalar o‘zbek tilida ham uchraydi. Masalan, so‘zning oxiridagi jarangli tovushlar jarangsizlanib qolishi mumkin: zavod, bod, bob, adib so‘zlaridagi oxirgi dvab tovushlari t vap bo‘lib talaffuz qilinadi, ba’zi so‘zlarga qo ‘shim chalar q o ‘shilishi natijasida, so‘zning urg‘usi qo‘shimchaga o‘tadi, aw al urg‘u olgan unli tushib qolishi mumkin:mos kelavermaydi. Tilshunoslikda tovush bilan h arf orasidagi munosabatni orfografiya o'rganadi. Orfografiya grekcha «orthos» - to ‘g ‘ri va «grapho» yozaman degan so‘zlardan tashkil topgan bo‘lib, imlo qoidalari bilan shug‘ullanadi (bu haqda yozuv bobiga qarang). 0 ‘qish bilan yozish orasidagi eng yaqin munosabat o‘zbek tilida ta’minlangan. Imkoni boricha harflar tovushlarga mos keltirilgan. M a’lum tartib asosida joylashtirilgan harf va belgilar alfavit deyiladi. Hozirgi zamon ingliz tilida o ‘zbek tilidagi hodisaning aksini ko'ramiz. Bu tilda alfavitdagi harflar soni tovushlar sonidan deyarli ikki marta kam, ya’ni 44 tovushga 26 harf to‘g‘ri keladi. Bunday hoi tabiiy ravishda o‘qish bilan yozishni qiyinlashtiradi, chunki bir harf bir necha xil tovushni ifodalashi mumkin. Undan tashqari bunday tillarda yakka tovushni ifodalovchi harflar birikmasining ham ko‘p bo‘lishi tabiiy. Ko‘pchilik roman-german tillari shular jumlasidandir. Tovush va harf orasida nomutanosiblik bor tillarda transkripsiya deb atalmish maxsus yozuv muhim ahamiyat kasb etib, undan o‘qish- o‘qitish ishlarida keng foydalaniladi. Download 10.43 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling