Tusiyning merosiga yuzlanar ekanmiz, biz yana bir bor dunyo va dunyo madaniyatining birligida vaqtlarning uzviy bog‘lanishiga amin bo‘lamiz. Shunday qilib, u o‘z asarlarida osmon mexanizmini asos qildi

Abu Jafar Muhammad ibn Muhammad Nosiruddin at-Tusiy (1201-1274) - XIII asr fors matematik va astronomi, Kamoliddin ibn Yunusning shogirdi, o‘ta serqirra olim, falsafa, jo‘g‘rofiya, musiqa, optika, tibbiyot, minerologiyaga oid asarlar muallifi. Yunon ilmi bilimdoni bo‘lgan, Yevklid, Arximed, Avtolik, Feodosiy, Menelay, Apolloniy, Aristarx, Gipsikl, Ptolomeylarning asarlarini sharhlagan.
Nosiruddin at-Tusiy 1201 yil Xurosonning Tus shahrida tug‘ilgan va Qur’on, hadislar, shiit huquqshunosligi, mantiq, falsafa, matematika, tibbiyot va astronomiyani o‘rganib, o‘sha yerda yoshligidan tahsil olishni boshlaydi.
Tusiyning merosiga yuzlanar ekanmiz, biz yana bir bor dunyo va dunyo madaniyatining birligida vaqtlarning uzviy bog‘lanishiga amin bo‘lamiz. Shunday qilib, u o‘z asarlarida osmon mexanizmini asos qildi. 400 yil o‘tgach, ular g‘arbiy ovrupa olimlar tomonidan qayta kashf qilingan. Bolalar astronomi Tixo Brage (1546-1601) Tusiyning hisob-kitoblarini qaytarib, 700 dan ziyod yulduzlar katalogini tuzgan. Bragening ilmiy ishi asosida I. Kepler osmon mexanikasini yaratgan. I. Nyuton ularning mehnatlariga tayangan holda, mexanikaning tayanch qonunlarini yaratgan. Tusiyning matematik mehnatlari Italiya, Angliya, Fransiya - ovrupa Uyg‘onish davrining bosh markazlarida nashrdan chiqqan.
Tusiyning jahon ilm-faniga qo‘shgan ahamiyatli hissalaridan biri butun Sharqda tanilgan Marog‘adagi astronomik rasadxonasining yaratilishidir. Rasadxona 1259 yil hozirgi Janubiy Ozarbayjon hududida, Islomobod Respublikasidagi Eronda tashkil etilgan.
At-Tusiy Xulaguga rasadxona qurilishi masalasida murojaat qiladi, ammo qurilish harajatlari juda katta tuyiladi. Shunda at-Tusiy Xulaguga askarlar uyquga ketgan vaqt tog‘dan mis tog‘orani uloqtirishni tavsiya qiladi. Tog‘ora tog‘dan tushib, katta shovqin ko‘taradi va askarlar sarosimaga tushadi va at-Tusiy shunday deydi: “Biz bu shovqinning sababini bilamiz, askarlar esa bilmaydi; biz xotirjammiz, ular esa havotirda; shuningdek, biz osmon hodisalaridan boxabar bo‘lamiz, biz yerda xotirjam bo‘lamiz”. Bu so‘zlar Xulaguni ishontiradi va rasadxona qurilishiga 20 dinor ajratadi. At-Tusiyning iltimosiga binoan, Xulagu askarlardan ularning qo‘liga tushgan olimlarni o‘ldirmay, Marog‘aga olib kelishlariga buyruq beradi, bu yerga mo‘g‘ullar qo‘llariga tushgan barcha qo‘l yozmalari-u, astronomik moslamalarni keltirishgan.
Marog‘alik rasadxonada 1259 yildan 1271 yilgacha bo‘lgan 12 yillik kuzatuv natijasi “Ilxoniy jadvali” (“Zidjiy Ilxoniy”) bo‘lgan. Bu jadvalda Quyosh va sayyoralarning joylashuv hisob-kitobi, osmon katalogi, shuningdek, sinus, tanges va katangensning 1 oralig‘idagi jadvali keltirilgan.
At-Tusiy, shuningdek, Klavdiya Ptolomeyning “Almagest”iga sharh tuzgan va bir qator boshqa astronomik risolalarni yozgan: “Muiniyning astronomiya bo‘yicha risolasi”, unga ilova, “Samoviy sfera astronomiya bilimlarini egallash”, “Astronomiya bo‘yicha yodnoma”. Ushbu risolalar majmuida at-Tusiy Ptolomeynikidan farqli, osmon jismlari kinematikasiga doir o‘z chizmasini tuzadi. Uning asosi o‘rnida “Tusiy jufti” xizmat qilib, aylanma harakatlarini intilma harakatga o‘zgartiradi.
At-Tusiyga, shuningdek, “Astrolyabiyani o‘rganishga doir yigirma bo‘limli risola”, “Sinus kvadranti haqida risola” va astronomik qurollar haqidagi boshqa risolalar tegishli.
Nasiruddin Tusiy Yevklidning ikki parallel chiziqlar bo‘shliqda tutashishlari haqidagi beshinchi farazini isbotlashida hissasi ulkan. Bu befoyda abstraktsiya emas, balki ilmiy masalaning chinakam samoviy tuzilmasi ekanligini isbotlab bergan. Makonning (Olam) egri ko‘rinishi ob'yekt uzoqlashishi bilan yanada aniqroq namoyon bo’laverishini avvaliga Yevklid ifodalab, Tusiy isbotlagan bergan.
Koinot yaratilishi va dunyoning ijtimoiy tuzumi, huquq va axloq muammolari, davlat boshqaruvi va fanlarning tasnifi, yaxshi tarbiya va oiladagi munosabatlarni takomillashtirish uning falsafasi markazida. Tusiy asosi insoniy munosabatlar bo‘lgan tenglikka erishilgan formulani izlaydi. U davlatni fazilatli va yomonga, jangchilarni adolatli va adolatsizga ajratadi, xalqqa foyda va foydasiz narsalarni belgilab, jamoatchilik hayotidagi hodisalarga baho beradi. Tusiyning ta’kidlashicha, dunyo ikki narsadan aziyat chekadi: “Biri - dunyoda johilona hokimiyat hukm sursa, boshqasi - davlat o‘z ixtiyoriga taqdim etilsa”.
U jamiyat hayotida davlat rolini o‘rganadi va davlat va inson hamda davlat o‘rtasidagi o‘zaro mas’uliyat mohiyatini ishlab chiqadi, aqlning kuchi oqilona boshqaruv va adolatli qonunlarning rivojini ta’minlovchi shahar-davlatning ideal ko‘rinishini yaratadi. “Shaharning barhayotligi uning naqadar haqqoniyligiga bog‘liq”, deya ta’kidlaydi mutafakkir. Insonlarning rizoligi va tengligi g‘oyasini, ularning ixtiyoriy ittifoqi asosida adolatli davlat yaraluvchi har bir inson huquqini “yakka mukammallik” darajasida himoya qilgan.
Ijtimoiy adolatni amalda tadbiq qilish izlanishlari, Tusiyning shaxsiy taqdiriga fojiali yakun yasaydi. Ular ijodkorni turkiy tilda so‘zlashuvchi ismoilitlar davlati tashkilotchisi huzuriga olib kelishаdi. Ammo ismoilitlar shaxslarning tabiiy huquq va erkinliklarini qurbon qilib, uning o‘rnida johilona boshqaruv tuzumini o‘rnatadilar. Tusiy bilan ismoilitlar o‘rtasidagi kelishmovchiliklari haqida turli taxminiy fikrlar mavjud. Ulardan biri – faylasuf-insonparvar tomonidan qonunlashtirilgan tabiiy inson huquqlari buzilgan johillikni qabul qilmaslik. Ushbu firk sabab, Tusiy 20 yil umrini ozodlikdan mahrum etib, Alamut qal’asiga mixlaydi.
At-Tusiyning matematik mehnatlari orasida “To‘laqonli to‘rtburchak haqida risola” (boshqa tarjimasida “Kesishuvchan shakl haqida risola”). Risola at-Tusiy Alamut qal’asida bo‘lgan vaqt fors tilida yozilgan va Marog‘ada (1260) qisqartirilgan holatda arab tilida yozilgan.
At-Tusiy risolasi besh kitobdan iborat. Birinchi kitobida tarkibiy munosabatlar nazariyasi bayon etilgan. Sobit ibn Qori hamda Umar Hayyomlarning g‘oyalarini ilgari surib, at-Tusiy bu yerga muvofiq va nomuvofiq tushunchadagi sonlarning kengaytirilgan mohiyatini kiritadi. Ikkinchi kitobida Menelayning yassi to‘rtburchakning turli teoremalariga isbotlar keltirilgan. Uchinchi kitobi sinus va kosinus yoylar tushunchalari kiritilgan va yassi trigonometriyaning bir qator teoremalari isbotlanadi; xususan, bu yerda yassi uchburchakni yechish qoidalari ko‘rib chiqiladi va sinuslarning yassi teoremasining isboti keltirilgan. To‘rtinchi kitob Menelayning fazo shakllarining kesishuvini isbotlovchi turli holatlar teoremasiga bag‘ishlangan. Beshinchi kitobda teoremalar yordamida fazoviy trigonometriya masalalarini yechish usullari , “kesishuvchan shakllarning almashinuvi”, - tangens va sinuslar teoremalari ko‘rib chiqiladi. Beshinchi kitobning xulosa qismida fazoviy uchburchaklarga oid masalalarni yechish qoidalari taqdim etilgan.
At-Tusiy - fanning bir qator boshqa sohalaridagi risolalar muallifi. Uning fizikaga doir “Yevklid “Optika”siga ishlov”, “Kamalak haqida”, “Jazirama va qahraton haqida” kabi risolalari mashhur. U al-Beruniy va boshqa olimlarning mehnati asosida mineralogik asar tuzgan. At-Tusiy tibbiyotga oid bir qator kitoblar yozgan, jumladan, Ibn Sinoning “Qonun”iga sharh ham yozgan. Uning bir qator risolalari mantiq, falsafa va axloqqa bag‘ishlangan. U, shuningdek, bir qator ilohiyot asarlari va moliya haqida risolalar yozgan.
At-Tusiyning biologiyasida birinchilardan evolyutsiyaviy g‘oyalar keltirilgan. Uning ta’limotiga ko‘ra, olamda avvaliga, asos elementlar bo‘lgan. So‘ngra, ulardan minerallar, o‘simliklar, hayvonlar va odamlar paydo bo‘la boshlagan.
Aniq fanlar sohasida O’rta Osiyo olimlari IX-XVIII asrlarda o’zlarining ko’pdan-ko’p ilmiy asarlari bilan, ayniqsa astronomiya va riyoziyotda, buyuk yangiliklar kiritdilar. To’qqiz asr davomida Sharq mamlakatlarida, shu jumladan, O’rta Osiyoda ham, ulug’ madaniy shaharlar vujudga keldi, bu shaharlarda ilmiy maktablar va aniq fanlar bo’yicha hisoblash markazlari tashkil etildi. Ular ichidan faoliyatining asosiy yo’nalishi astronomik tadqiqotlar bo’lgan uch ilmiy maktabda vujudga kelgan kashfiyotlar e’tiborga loyiqdir. Tarjimai hol Birinchi ilmiy maktab XIII asrda Janubiy Ozarboyjonning poytaxti Marog’a shahrida tashkil qilindi. Maktabning ilmiy rahbari Nosiriddin Tusiy edi.
Uning iltimosiga ko’ra, 1259 yili Xuloguxon rasadxona qurdirdi. Chunki xon bundan o’z manfaatini ham ko’zlagan edi, ya’ni turli harbiy yurishlar va boshqa ma’muriy tadbirlarni amalga oshiradigan omadli kunlarni aniqlash va bunday kunlarni oldindan bildiradigan jadval-goroskop tuzib berishlarini u olimlardan talab qilgan edi. Bunday jadvallarni tuzish esa ma’lum astronomik kuzatishlarni taqozo qilardi. Biroq keyinchalik Nosiriddin Tusiyning g’ayrati va shijoati sabab bo’lib, bu rasadxona XIII asrning yirik ilmiy markaziga aylandi va tarixda o’chmas iz qoldirdi. O’rta asr tarixchisi Rashididdinning ma’lum qilishicha, rasadxonaning yuzga yaqin xodimi bo’lgan. Ozarboyjonlik olim H.Mamedbeylining «Nosiriddin Tusiy – Marog’a rasadxonasining asoschisi» degan asarida rasadxonada ishlagan 21 astronomning ro’yxati keltirilgan. Tusiy tarixga qomusiy alloma sifatida kirdi. Uning matematika va astronomiyaga oid «Algebra va almuqobaladagi hisoblash masalalari haqida risola», «Astronomiyadan Nosiriddinning esdaliklari», fizikaga oid «Nurning sinishi va qaytishi haqidagi risola», «Issiq va sovuq haqidagi risola», boshqa fanlar sohasida Xuloguxonga bag’ishlangan «Tansiqnomai Elxoniy» («Elxon mineralogiyasi»), pedagogikaga oid «Axloqi Nosiriy», mantiq bo’yicha yozgan «Asos al-iqtibos» («Bilim olishning asoslari») va boshqa asarlari qimmatli meros hisoblanadi. Olimning ilmiy merosi ichida uni dunyoga tanitgan buyuk astronomik asari «Ziji Elxoniy» («Elxon ziji») bo’lib, u Xuloguxonga bag’ishlangan edi (Xuloguxonning taxallusi Elxon bo’lgan). Bu asarda keltirilgan talay yirik shaharlarning geografik koordinatlari, yulduzlarning koordinatlari, Quyosh, Oy va boshqa sayyoralarning harakatlari aks ettirilgan jadvallar, to XV asrda Ulug’bek rasadxonasining yirik astronomik asbobida bu ma’lumotlar aniqlashtirilgunga qadar, ya’ni ikki yuz yildan ko’proq davr mobaynida dunyo astronom olimlarining foydalanadigan kundalik lug’atiga aylandi. O’z asarida olim mashhur yunon astronomi, olam tuzilishining geotsentrik ta’limotining asoschisi K.Ptolomeyning (mashhur «Almajistiy»ning muallifi) Oy va Utorud (Merkuriy)ning harakatiga bag’ishlangan nazariyasiga qarshi chiqib, o’zining nisbatan yengil hisoblash usulini taklif etadi. Tusiyning Marog’adagi rasadxonasi o’rta asrlarda ishlagan va dunyoga dong’i ketgan eng yirik rasadxonalardan bo’lib, uning Sharq astronomiyasi rivojiga qo’shgan hissasi beqiyosdir. 1935-1937 yillari rasadxona qoldiqlari arxeolog P.Varjivand va uning shogirdlari Murtazaviy va Haydariylar tomonidan o’rganilib, uning asl o’lchamlari haqida quyidagi ma’lumotlar qo’lga kiritildi: uzunligi 510 metr, kengligi 217 metr bo’lib, rasadxona o’rnatilgan bu tepalikning balandligi 110 metr. P.Varjivand qazilmalari asosida Tabriz universitetining olimlari Marog’a rasadxonasining asosiy «teleskopi» – kvadrantning radiusi – 18,4 metr, asosidagi aylanmaning diametri – 22,8 metr, devorining qalinligi esa 80 santimetrligini aniqladilar. Frantsiya milliy kutubxonasida saqlanayotgan arab olimi Al-Ordiziyning kitobida Tusiy rasadxonasining 10 ta astronomik asboblari haqida ma’lumot berilgan. Tusiyning vafotidan(1274 yil) keyin rasadxonaga uning katta o’g’li Sadriddin Abul Hasan ibn Nosiriddin rahbarlik qildi. Sharqning ikkinchi ilmiy maktabi XV asrda Samarqand shahrida Mirzo Ulug’bek tomonidan tashkil etildi. Ta’kidlash lozimki, birinchi ilmiy maktab – Marog’a rasadxonasi Samarqand rasadxonasidan 150 yil oldin qurilib, ishga tushirilganligi tufayli, Ulug’bek rasadxonasining qurilishi va ishga tushirilishida Tusiy rasadxonasining ko’pgina ijobiy tajribalaridan, jumladan, ilmiy ishlarni rejalashtirishda va olingan natijalarni taqqoslashda keng foydalanildi.
Biografiya
Nosiriddin at-Tusiy shahrida tug'ilgan Tus o'rta asrlarda Xuroson (shimoli-sharqiy Eron) 1201 yilda va erta yoshda o'qishni boshladi. Hamadan va Tusda u o'qigan Qur'on, hadis, Ja'fari huquqshunosligi, mantiq, falsafa, matematika, tibbiyot va astronomiya.[26]

U Shī‘ah oilasida tug'ilgan va yoshligida otasidan ayrilgan. Yosh Muhammad otasining istagini bajo keltirgan holda, ilm olish va tahsil olishga jiddiy yondoshdi va taniqli olimlarning ma'ruzalarida qatnashish uchun uzoqqa yurib, bilim oldi, bu uning islomiy e'tiqodi bilan rag'batlantirildi. Yoshligida u ko'chib o'tdi Nishopur Farididdin Damad va matematika falsafasini o'rganish Muhammad Xasib.[27] U ham uchrashdi Nishopur attar, afsonaviy So'fiy ustasi keyinchalik tomonidan o'ldirilgan Mo'g'ullarva u ma'ruzalarda qatnashdi Qutbiddin al-Misriy.

Nosiriddin Tusi o'z asarida shunday yozadi: Sodiqlarni Desideratum (Ma'lub al-muminin), "Ma'naviy haqiqat odamlari bo'lish uchun ramziy tushuntirishni bajarish majburiydir (tawwl) diniy qonunning etti ustunidan (sharīʿat) ". Shuningdek, u diniy qonunni bajarish uning ma'naviy talqinini bajarishdan ancha osonroq ekanligini tushuntiradi.[28]

U kitobida tushuntiradi Aghaz u anjam makon va vaqt chegaralarida qabul qiladigan tarixning muqaddas bayonlari bunday cheklovlarga ega bo'lmagan voqealarni ramziy ma'noda anglatadi. Ular faqat shu tarzda ifoda etilganki, odamlar ularni tushunishlari mumkin.[29]

Yilda Mosul, at-Tusi bilan matematika va astronomiyani o'rgangan Kamoliddin Yunus (d. AH 639 / AD 1242), o'quvchisi Sharaf al-Din al-īsī.[1] Keyinchalik u bilan yozishmalar olib bordi Sadriddin al-Kunaviy, kuyovi Ibn Arabiyva o'z zamonasining so'fiy ustalari tomonidan targ'ib qilingan tasavvuf unga yoqmaganga o'xshaydi. Fursat mos bo'lganidan so'ng, u o'zining falsafiy tasavvuf qo'llanmasini kichik kitobcha shaklida yaratdi Avsaf al-Ashraf, yoki "Illustriousning xususiyatlari".

Qo'shinlari kabi Chingizxon vatanini supurib tashladi, u ish bilan ta'minlandi Nizari Ismoiliylar davlati va qal'adan qal'aga ko'chib o'tishda ilm-fanga o'zining eng muhim hissalarini qo'shdi,[30] birinchi navbatda Kuxiston mintaqa ostida Muhtasham Nosiriddin Abdul ar-Rahim ibn Abi Mansur (u qaerda yozgan Nasirean axloq qoidalari). Keyinchalik u yirik qal'alarga yuborilgan Alamut va Maymun-Diz kariyerasini Nizari Imom boshchiligida davom ettirish Alauddin Muhammad.[31][32] U Maymun-Diz ostidagi mo'g'ul qo'shinlari qulashi ortidan qo'lga olingan Xulagu Xon.[33]

Nosiriddin Tusiyning tarjimai holi, Sayohat (Sayr va-Suluk) kabi xarobalar kabi adabiy vayronagarchilik deb tushuntiradi Alamut 1256 yildagi kutubxonalar ruhidan qaytmas edi Nizari Ismoiliy jamoat, chunki ular "jonli kitob" ga ko'proq ahamiyat berishadi Vaqt imomi) o'rniga "yozma so'z”. Ularning qalblari mo'minlar amiriga bog'langan (amir al-mu'minin), nafaqat "buyruq"O'zi. Har doim hozirgi yashash mavjud Imom dunyoda va unga ergashgan mo'min hech qachon adashmaydi.[34]Entsiklopediya site:ewikiuz.top
Tusining 150 ga yaqin asari bor, shulardan 25 tasida Fors tili qolganlari esa Arabcha,[35] forscha, arabcha va bitta risola mavjud Turkcha.[36]

Risola Astrolabe Tusi tomonidan, Isfahon 1505 yil

Sayr va-Suluk (Sayohat) - tarjimai hol[34]
Kitob al-Shakl al-qattoiy To'liq to'rtburchakda buyurtma bering. Trigonometriyaning besh jildli xulosasi.
Al-Tadkirah fi'ilm al-hay'ah - Astronomiya fani bo'yicha memuar. Ushbu asar to'g'risida "Sharh at-Tadkirah" (at-Tadkiraga sharh) deb nomlangan ko'plab sharhlar yozilgan - sharhlar muallifi Abd al-Ali ibn Muhammad ibn al-Husayn al-Birjandi va tomonidan Nazzam Nishopuri.
Axloq-i Nosiri - axloq qoidalariga bag'ishlangan asar.
al-Risola al-Asturlabiya - Astrolabe haqida risola.
Zij-i Ilxani (Ilxanik jadvallar) - 1272 yilda yakunlangan yirik astronomik traktat.
Sharh al-Isharat (Avitsennaning Isharati sharhi)
Avsaf al-Ashraf fors tilidagi qisqa mistik-axloqiy asar.[37]
Tajrid-i itiqod (E'tiqodni jamlash) - Shia aqidalariga sharh.
Talxis al-Muhassal (qisqacha xulosalar).
Dua Tavassul - U bu duoni ko'rganida tushida o'rgangan Imom Mehdi (A.S).
Maṭlūb al-muʾminīn (Sodiqlarning Desideratum)[28]
Aghaz u anjam - Qur'onning ezoterik talqini[29]
Uning she'rlaridan birining misoli:

Bilgan va bilishini biladigan kishi,

aql-idrok otini osmon tonozi ustidan sakrab o'tishga imkon beradi.
Bilmaydigan, lekin bilmasligini biladigan kishi,
baribir o'z oqsoq kichkina eshagini manzilga etkazishi mumkin.
Bilmagan va bilmasligini bilmagan kishi,
abadiy ikki tomonlama jaholat ichida qolib ketgan.

Yutuqlar

Tusi juftligi QQS dan. Arabcha ms 319

Tusi juftligi

Nishopurda bo'lganida Tusi ajoyib olim sifatida obro'-e'tibor qozondi. 150 dan ortiq asarlardan iborat Tusining nasriy yozuvi bitta islom muallifining eng yirik to'plamlaridan biridir. Ikkalasida ham yozish Arabcha va Fors tili, Nosiriddin Tusi ham diniy ("islomiy") mavzular, ham diniy bo'lmagan yoki dunyoviy mavzular ("qadimiy ilmlar") bilan shug'ullangan.[35] Uning asarlari asarlarning aniq arabcha nusxalarini o'z ichiga oladi Evklid, Arximed, Ptolomey, Avtolizva Bitiniya teodosius.[35]

Astronomiya

Qo'shimcha ma'lumotlar: Zij-i Ilxani va Tusi-juftlik

Nosir al-Astronomiya rasadxonasiDn Tusi.

Tusi ishontirdi Hulegu Xon yaxshiroq astrolojik bashorat qilish uchun aniq astronomik jadvallarni yaratish uchun rasadxona qurish. 1259 yildan boshlab Rasad Xona rasadxonasi yilda qurilgan Ozarbayjon, daryoning janubida joylashgan Arasva g'arbda Maragheh, ning poytaxti Ilxonlik imperiyasi.[38]

Hozirda eng zamonaviy rasadxona bo'lgan kuzatuvlarga asoslanib, Tusi juda aniq jadvallarni tuzdi sayyora harakatlari uning kitobida tasvirlanganidek Zij-i ilkani (Ilxanik jadvallar). Ushbu kitobda sayyoralar holatini va yulduzlar nomlarini hisoblash uchun astronomik jadvallar mavjud. Uning sayyora tizimi uchun modeli o'z zamonasining eng ilg'or modeli deb hisoblanib, o'sha davrda geliosentrik model rivojlanguniga qadar keng qo'llanilgan. Nikolaus Kopernik. Orasida Ptolomey va Kopernik, u ko'pchilik tomonidan ko'rib chiqiladi[JSSV?] o'z davrining eng taniqli astronomlaridan biri bo'lish. Uning taniqli shogirdi Shams ad-Din al-Buxoriy [2] o'qituvchisi edi Vizantiya olim Gregori Choniades, [39] o'z navbatida o'qitganlar astronom Manuel Bryennios [40] taxminan 1300 dyuym Konstantinopol.

O'zining sayyora modellari uchun u a deb nomlangan geometrik texnikani ixtiro qildi Tusi-juftlik, bu ikki dumaloq harakatlarning yig'indisidan chiziqli harakatni hosil qiladi. U almashtirish uchun ushbu texnikadan foydalangan Ptolomeymuammoli teng[41] ko'p sayyoralar uchun, lekin keyinchalik hal qilingan Merkuriyga echim topa olmadi Ibn ash-Shotir shu qatorda; shu bilan birga Ali Qushji.[42] Keyinchalik Tusi juftligi ish bilan ta'minlangan Ibn ash-Shotir"s geosentrik model va Nikolaus Kopernik' geliosentrik Kopernik modeli.[43] Shuningdek, u yillik prekretsiyasining qiymatini hisoblab chiqdi teng kunlar va ba'zi bir astronomik asboblarni qurish va ulardan foydalanishga hissa qo'shdi astrolabe.

Īsto Ptolemeyning kuzatuv dalillaridan foydalanib, Yer tinch holatda ekanligini ko'rsatdi va bunday dalillar hal qiluvchi emasligini ta'kidladi. Garchi bu uning XVI asr sharhlovchisi singari erning harakatlanish tarafdori bo'lganligini anglatmasa ham al-Berjandī, Yerning harakatsizligini faqat tabiiy falsafada mavjud bo'lgan fizik printsiplar orqali namoyish etish mumkin degan fikrni ilgari surdi.[44] Tusiyning Ptolomeyni tanqid qilishi keyinchalik 1543 yilda Kopernik tomonidan Yerning aylanishini himoya qilish uchun ishlatgan dalillarga o'xshash edi.[45]

Somon yo'lining asl mohiyati haqida Tadxira yozadi: "Somon yo'li, ya'ni galaktika juda katta miqdordagi kichik, zich to'plangan yulduzlardan iborat bo'lib, ular kontsentratsiyasi va kichikligi sababli bulutli yamoq bo'lib tuyuladi. Shu sababli, uni taqqosladilar rangli sut berish. "[46]Uch asr o'tgach, Somon Yo'lining ko'plab yulduzlardan iborat isboti 1610 yilda paydo bo'ldi Galiley Galiley ishlatilgan a teleskop Somon yo'lini o'rganish va uning haqiqatan ham juda ko'p xira yulduzlardan iborat ekanligini aniqlash.[47]

Mantiq
Nosiriddin Tusi tarafdori bo'lgan Avitsenni mantig'i, va quyidagi izohni yozgan Avitsenamutlaq nazariyasi takliflar:

"Uni bunga undagan narsa shu edi ishonchli sillogistik Aristotel va boshqalar ba'zan ishlatilgan ziddiyatlar mutlaq deb taxmin qilingan mutlaq takliflarning; va shuning uchun ham ko'pchilik absolyutlar mutlaqga zid deb qaror qildi. Avitsena buni noto'g'ri ekanligini ko'rsatib, Aristoteldan ushbu misollarni talqin qilish usulini ishlab chiqmoqchi edi. "[48]

Matematika

2009 yilda Ozarbayjon Respublikasida Tusi sharafiga chiqarilgan marka
Al-Tusi birinchi bo'lib astronomiyadan mustaqil ravishda trigonometriya bo'yicha ish yozgan.[49] Al-Tusi, uning ichida To'rtburchak haqida risola, ning keng ekspozitsiyasini taqdim etdi sferik trigonometriya, astronomiyadan ajralib turadi.[50] Aynan Al-Tusiy asarlarida trigonometriya astronomiyadan ajralib turadigan sof matematikaning mustaqil bo'limi maqomiga erishdi va uni uzoq vaqtdan beri bog'lab kelmoqda.[51][52]

U birinchi bo'lib sferik trigonometriyada to'rtburchak uchburchakning oltita alohida holatini sanab o'tdi.[53]

Bu avvalgi ishdan keyin Yunoniston matematiklari kabi Iskandariyalik Menelaus, deb nomlangan sferik trigonometriya bo'yicha kitob yozgan Sferika, va avvalgi musulmon matematiklari Abul al-Vafo al-Bozjoniy va Al-Jayyani.

Uning ichida Sektor rasmida, mashhur ko'rinadi sinuslar qonuni tekis uchburchaklar uchun.[54]

Shuningdek, u sferik uchburchaklar uchun sinuslar qonunini,[55][56] kashf etgan tangents qonuni sferik uchburchaklar uchun va ushbu qonunlar uchun dalillar keltirdi.[54]

Biologiya
Uning ichida Axloq-i Nosiri, Tusi bir necha biologik mavzularda yozgan. U Aristotelning bir versiyasini himoya qildi scala naturae, unda u odamni hayvonlar, o'simliklar, minerallar va elementlardan ustun qo'ydi. U tasvirlab berdi "o'tlar shunchaki elementlarning aralashishi natijasida ekish yoki etishtirishsiz o'sadigan "[57] minerallarga eng yaqin. O'simliklar orasida u xurmo eng yuqori darajada rivojlangan, chunki "hayvonga (bosqichga) etib borish uchun faqat bitta narsa etishmaydi: o'zini tuproqdan bo'shatish va ozuqa izlab uzoqlashish".[57]

Eng past hayvonlar "o'simliklar mintaqasiga qo'shni: bular o't kabi tarqaladigan, juftlashishga qodir bo'lmagan hayvonlar [...], masalan. yomg'ir qurtlariva aniq hasharotlar".[58] "Kamolot darajasiga etgan [...] hayvonlar shoxlar, shoxlar, tishlar va tirnoqlar kabi to'liq ishlab chiqilgan qurol-yarog 'bilan ajralib turadi". Tusi bu a'zolarni har bir turning hayot tarziga moslashish deb taxmin qilgan tabiiy ilohiyot. U davom etdi:

"Turlarning eng zodagonlari shuki, ularning hiyla-nayranglari va idroklari shuki, ular tartib-intizom va ko'rsatmalarni qabul qiladilar: shuning uchun unga dastlab unda yaratilmagan mukammallik kiradi. Maktabda o'qiganlar ot va o'qitilganlar lochin. Ushbu fakultet qanchalik katta bo'lsa, harakatni (shunchaki) kuzatish ko'rsatma sifatida etarli bo'ladigan nuqtaga yetguncha uning darajasidan oshib boradi: shuning uchun ular biror narsani ko'rganlarida, shunga o'xshash narsalarni mimikr bilan, o'qimasdan bajaradilar [...]. Bu hayvon darajalarining eng yuqori darajasi va unga yaqin bo'lgan Inson darajalarining birinchisi. "[59]

Shunday qilib, ushbu paragrafda Tusi turli xil turlarini tasvirlab berdi o'rganish, tanib olish kuzatuv asosida o'rganish eng rivojlangan shakl sifatida va uni ba'zi hayvonlarga to'g'ri nisbat berish.

Tusi odamni hayvonlarga tegishli deb qabul qilganga o'xshaydi, chunki u "Hayvonlar ruhi [idrok va harakat qobiliyatlarini o'z ichiga olgan ...] hayvon turlarining individual turlari bilan cheklangan" deb ta'kidlagan va "Inson" ga ega bo'lish orqali Ruh, [...] insoniyat orasida ajralib turadi va aniqlanadi boshqa hayvonlar. "[60]

Ba'zi olimlar Tusiyning biologik yozuvlarini uning qandaydir bir narsaga sodiqligini bildirgan deb talqin qilishgan evolyutsion nazariya.[61][62] Biroq, Tusi vaqt o'tishi bilan turlarning o'zgarishiga ishonganligini aniq aytmagan.

Kimyo
Tusi massani saqlashning dastlabki qonunini aytib, kimyo sohasiga o'z hissasini qo'shdi.[63]

Ta'sir va meros

Xaje Nosir haykali Mashhad
Diametri 60 km bo'lgan oy krater ning janubiy yarim sharida joylashgan oy uning nomi bilan "deb nomlanganNosiriddin". A kichik sayyora 10269 Tusi tomonidan kashf etilgan Sovet astronom Nikolay Stepanovich Chernik 1979 yilda uning nomi bilan atalgan.[64][65] The K. N. Toosi nomidagi texnologiya universiteti yilda Eron va Shamaxiy rasadxonasi Ozarbayjon Respublikasi uning nomi bilan ham atalgan. 2013 yil fevral oyida Google o'zining 812 yilligini a doodleveb-saytlarida unga arabcha qo'ng'iroq bilan kirish mumkin edi al-forsiy (forscha).[66][67] Uning tug'ilgan kuni ham sifatida nishonlanadi Muhandislar kuni Eronda.[68]

Nikolay Kopernikka mumkin bo'lgan ta'sir

Ba'zi olimlar bunga ishonishadi Nikolaus Kopernik Yaqin Sharq astronomlari uning asarlari va ushbu islom ulamolarining, shu jumladan Nosiriddin at-Tusiyning noma'lum asarlari o'rtasidagi g'ayrioddiy o'xshashliklari tufayli ta'sir ko'rsatgan bo'lishi mumkin, Ibn ash-Shotir, Muayyadiddin al-Urdiva Qutbiddin ash-Sheroziy.[20][21][22][23][24][25] xususan al-Tusiy, ushbu plagiat o'xshashliklardan kelib chiqadi Tusi juftligi va Kopernik'ni olib tashlashning geometrik usuli Teng matematik astronomiyadan.[22][24] Ikkala usul ham geometrik jihatdan mos kelmaydi, eng muhimi, ularning har biri uchun bir xil aniq harflar tizimidan foydalaniladi tepalik; g'ayritabiiy bo'lib tuyuladigan tafsilot.[22][24] Bundan tashqari, uning modelidagi boshqa tafsilotlarning boshqa islom ulamolarini aks ettirishi ham Kopernikning asari faqat uning o'zi bo'lmasligi mumkin degan tushunchani kuchaytiradi.[24]

Nosiriddin at-Tusiyning biron bir bevosita ishi Kopernikka etib kelgani haqida hech qanday dalil yo'q, ammo matematika va nazariyalar Evropaga sayohat qilganligi haqida dalillar mavjud.[20][21] Yahudiy olimlari va ziyoratchilari bor edi, ular Yaqin Sharqdan Evropaga sayohat qilar edilar va ular bilan Xristian hamkasblari bilan o'rtoqlashish uchun Yaqin Sharqdagi ilmiy g'oyalarni olib kelishardi.[21] Bu Kopernikning al-Tusiy asarlaridan foydalanish huquqiga ega ekanligining bevosita dalili emasligini e'tirof etish bilan birga, buning iloji borligini ko'rsatmoqda.[21] Ismli shunday yahudiy olimi bo'lgan Burgosning Abner u ikkinchi qo'lni o'rgangan Tusi juftligining to'liq bo'lmagan versiyasini o'z ichiga olgan kitob yozgan, uni Kopernik topishi mumkin edi.[20] Shuni ta'kidlash kerakki, uning versiyasida ham geometriyaga oid hech qanday dalil yo'q edi, shuning uchun agar Kopernik ushbu kitobni qo'lga kiritgan bo'lsa, u ham dalilni, ham mexanizmni to'ldirishi kerak edi.[20] Bundan tashqari, ba'zi olimlarning fikriga ko'ra, agar yahudiy mutafakkirlari bo'lmasa, uni Islom maktabidan etkazish mumkin edi Maragheh, Nosiriddin at-Tusiyning uyi rasadxona musulmon Ispaniyaga.[20][21] Ispaniyadan at-Tusiy va boshqa islomiy kosmologik nazariyalar Evropa bo'ylab tarqalishi mumkin edi.[20][21] Islom astronomiyasining Maragheh rasadxonasidan Evropaga tarqalishi yunon tilidan tarjimasi shaklida ham bo'lishi mumkin edi. Gregori Choniades.[21] Kopernikning nafaqat matematikada, balki vizual tafsilotlarda ham Tusi juftligini sotib olish va shubhali o'xshashliklarga oid dalillari mavjud.[20][21][22][23][24][25]

Ushbu tasodifiy dalillarga qaramay, Kopernik Nosiriddin at-Tusiyning asarini plagiat qilgani va agar u buni qasddan qilgan bo'lsa, hali ham to'g'ridan-to'g'ri isbot mavjud emas.[22][69][70][71] Tusi juftligi noyob printsip emas va ekvant dumaloq harakatni saqlab qolish uchun muammoli zarurat bo'lganligi sababli, bir nechta astronom uni takomillashtirishni xohlagan bo'lishi mumkin; shu maqsadda ba'zi olimlar munajjim uchun foydalanish qiyin bo'lmaydi deb ta'kidlaydilar EvklidTusi juftligini yakka o'zi yaratish bo'yicha o'z ishi va Kopernik, ehtimol buni o'g'irlash o'rniga qilgan.[69][70] Kopernik o'zining geometrik mexanizmi haqidagi asarini nashr etishidan oldin, u uzoq vaqt davomida o'z noroziligini yozgan edi Ptolemey astronomiyasi va ekvantdan foydalanish, shuning uchun ba'zi olimlar Kopernikning Tusi juftligini aniq motivlari borligini ko'rmagan holda qayta yo'naltirishlari asossiz emas deb ta'kidlaydilar.[70] Shuningdek, Kopernikning plagiatni amalga oshirganligini ta'kidlaydigan ba'zi olimlarning ta'kidlashicha, uni hech qachon o'zimniki deb da'vo qilmasdan, u o'zini o'zi mahkum qiladi.[71] Biroq, boshqalar matematiklar odatda boshqa olimlar singari ishni da'vo qilmasliklarini tanqid qiladilar, shuning uchun o'zi uchun teorema e'lon qilish odatiy hol emas, istisno hisoblanadi.[71] Shuning uchun, Kopernik unga qarshi dalillarga qaramay, nima uchun va qanday qilib plagiat qilmaganligi haqida motiv va ba'zi tushuntirishlar mavjud.[69][70][71]Entsiklopediya site:ewikiuz.top