Учебное пособие для студентов старших курсов

Б о б и р. Танланган асарлар, Тошкенг, 1976, 62- бет. <

Бабур. Избр. соч., Ташкенг, 1959, с. 125.

68
оҳангига яқинлашиш йўлини қидирган. У ҳатто рус шеъриятига хос бўлмаган р а д и ф н и ҳам ўрнида тиклаган (киши — чело-век), қофиялар тўлиқ (етса — этса — кетса; добиться — енит-ся — птица).
Таржимада бадиий асар оҳангини бериш барча адабий жанрларда ҳам муҳим. Алоҳида олинган мақол ёки маталдан тортиб то сонет, газал, поэма, ҳикоя, романгача, агар ҳ а м о ҳ а н гл и к таъминланмаган бўлса, у таржимасохта жаранглайди. Оҳанг эса, ўз навбатида, бадиий асарнинг бошқа компонентлари, луғавий бирлик, синтаксис, инверсия, сажъ, радиф, қофия, вазн ва бошқалар билан боғланган ҳолда, таржимада ё табиийлик, ёки аксинча, сохтакорлик, сунъий кон-текст, ясама бадиий муҳит пайдо бўлишига олиб келади.
Шарқ шеърияти ва халқ оғзаки ижоди асарларининг моҳир таржимонлари шу хусусда гапириб, айниқса фольклор обидала-рини ўгиришда ритмни тўғри акс эттириш ниҳоятда муҳим эканлигига эътиборни қаратадилар. Фирдавсийнинг «Рустам ва Заҳроб»и бир ярим асрдан буён В. А. Жуковский таржимаси-да мавжуд, унда байт системаси ҳамда байтларнинг қофияла-ниш принципига амал қилинмаган, яъни мисралар қофияланма-ган. Адам Мицкевичнинг «Саркардалар» асаридаги икки туроқ-ли ва тўрт туроқли анапестни А. С. Пушкин тўрт туроқли хорей билан алмаштириб таржима қилган.
Эпос таржимасида бундай алмаштиришга йўл қўйиб бўлмай-ди. Рус бнлиналаридаги такрорланмас мусиқий маромни, «Ма-нас» жирини, «Жонгориод» ва «Гэсер» анафорасини, «Калева-ла»га хос хорей, «Маҳобҳарата» ва «Рамаяна»га хос шлокни ўқувчи дарҳол фаҳмлайди. Эпос таржимасига бегона ритмни тиркаш эпосни миллий колоритдан маҳрум этиш билан баро-бар.
Олайлик, жанубий Хитой фольклоридан айрим достонларни рус тилига ўгиришда хитойча асл нусха ритмини акс эттириш-дан қийналган таржимонлар анойилик қилиб, бу асарларни «Калевала» оҳангига солиб таржима қилган эканлар, шундай табиий сўроқ кўндаланг бўлади: хўш, жанубий Хитой халқлари-рининг эпик достонлари билан кареллар ва финларнинг «Кале-вала»си ўртасида ҳозиргача бирон кимсага маълум бўлмаган аллақандай алоқа ё муштараклик топишибдими? Қаёқда! Шун-чаки, таржимонларнйнг фикри ожизларича, бундай вазннинг бошқаларидан ҳеч бир қолишадиган жойи йўқ эмиш...
«Бундай анойилик чалғитиб қўяди,— эътироз билдиради мутахассислар.— Бу таржимонлар шоир эмас, балки билағон филологлар, дейлик. Хўш, бундай ҳолда ўзбек халқ достони «Тоҳир ва Зуҳра» русча шеърий таржимада
Нет повести печальней в этом мире, Чем повесть о Зухре и Тахире (йўқ экан жаҳонда монанди афлок, Тоҳиру Зуҳродек қиссан ғамнок) —
деб бошланаркан, биз бунда нимани ҳис этишимиз керак?
69
Фольклорчи олимлар энди, эҳтимол, ўзбек бахшиларига Шеке-яирнинг, инглиз фожианависи эмас, тағин... «Нет новести печальней на свете, чем повесть о Ромео и Джульетте»—
(Ромео ва Жульеттанинг қиссасидан ҳам,— Ғамли қисса кўрган эмас тарихда олам*) —
деб бошланган рус Шекспирининг таъсири ҳақида илмий тадқи-қот бошлаб юборишларини кутишга ҳам тўғри келар?»¹
Сохта оҳанг эса, қизиғи шундаки, ўз навбатида, муаллифда бўлмаган уйдирма воқеалар, «илова»лар, луғатлар ва бошқа «ижодий тафсилот»ларнинг таржимага келиб қўшилишига са-баб бўлади.
«Мне — гатчинские мёртвие законн?
Мне — палочная прусская муштра? . ,
, Нет! Лучше старой колокольни звонн
Да сельский сон... Мне отдохнуть пора!»²
В. Луговской билан С. Сомовалар бир вақтлар таржима қилган асардан олинган бу парчада бирон ўзбек адибининг ижодига нисбат берса бўладиган бирон нарса, «илгак» ёки' «илинж» йўқ: на биронта хослик, на биронта сўз, на биронта оҳанг. Узбек шоирининг н а ф а с и сезилмайди. Ваҳоланки, ахир, бу шоир Зокиржон Фурқатнинг «Суворов» шеъридан олинган, деб даъво қиладилар иккита туппа-тузук таржимон. Мен асарнинг асл нусхасидан худди шу жойига «мувофиқ» келадиган жойини топиб қарасам, деб ҳикоя қилади Масъуд Расулий, не кўз билан кўрайки, у ерда атиги мана бу мисрани топдим: «Дебонким: «Бу нечук сўздур, нечук кор?» Энди асл нусха оҳанги билан юқоридаги тўқима мисраларнинг забтини бир солиштириб кўринг. Агар бир ўнгидан келиб, мазкур таржи-ма Фурқат ижоди тўғрисида рус тилида бир нима демоқчи бўлган адабиётшуноснинг қўлига тушиб қолсами, роса гапни «олиб қочади»... Бундай ҳоллар учраган^3.
Услуб бу «ўзига хослик» экан, ҳар бир йирик санъаткорнинг ўз услуби — ижодига хос ғоявий йўналиш, бадиий-тасвирий воситалари, лексик-фразеологик унсурлар ва бадиий шаклга алоқадор ўзга компонентлар мавжуд бўлиши юқорида айтилди. Бирон ёзувчи, шоир, драматургнинг услубини аниқлашда, унинг ўзига хос индивидуал ижодий биографияси, қалам тебратиш йўсинини тайиняашда қиёс муҳим воситалардан биридир. Ҳамонки, услуб адабий-тарихий анъаналар, ижодкорнинг -дунё-қараши, диди, эстетик эътиқоди ҳамда у яратган конкрет асарда олға сурилган ғоя, мақсад ва бошқалар билан чамбарчас боғ-лиқ экан, қиёсда шуларнинг ҳаммаси асос қилиб олиниши
рЗД^ВД>?-1977, № 12, с. 259. «Антология узбекской поэзии». М., 1950, с. 270. Қаранг. М. Расулий.
Узбек адабиётидан рус тилига қилинган таржималарга бир назар. «Таржима
1^ 166
„51ау1са 51оуаса". Косп!к, 6 1971, с!з1о 4, 5, 11. 70
мумкин. Лутфий билан Навоий бир тарихий даврда яшаган
эканлар, шу икки адибнинг ўзига хос услубини XV аср ўзбек адабий тилининг тараққиёт даражасидан қидириш амри маҳол.
Шунинг учун қиёсда уларнинг ўз бадиий-тасвир воситалари, образлари, ғазалиётининг ғояси, шаклидан қидириш ўришшдир. Лекин, айтайлик, Навоий билан Ғафур Ғуломнинг ўзига хос услубини белгилашда XX аср ўзбек адабий тилининт XV аср тилидан қанчалик фарқланиш фактори ҳам юзага қалқиб чиқа-ди. Бу икки шоирнинг индивидуал услубини уларнинг ҳатто бир мавзуда яратган асарларидан ҳам билиб олиш мумкин.
Индивидуал услубий тафовутни бир адибнинг ижоди доира-сида ҳам аниқлаш мумкин. Масалан, «Хамса»га кирган «Лайли ва Мажнун»— «Фарҳод ва Ширин»дан, «Садди Искандарий»— «.Сабъаи сайёра»дан ғоя, образ, тил, талқин ва шоирнинг нияти жиҳатидан фарқ қилади. Ойбек-шоир ва Ойбек-носирнинг услу-би, адибнинг Улуғ Ватан уруши даври ижоди билан ундан олдинги (ёки кейинги) ижодида ҳам, қаламга олинган мавзулар тақозоси билан услубий тафовутлар бор («Қутлуғ қон», «Олтин водийдан шабадалар», «Покистон», «Улуғ йўл»). Шароф Раши-довнинг «Бўрондан кучли» романи билан «Кашмир қўшиғи» достони ўртасидаги услубий фарқ уларнинг бошқа-бошқа адабий жанрларда ёзилганидагина эмас, балки қаламга олинган мавзуларнинг хусусияти, авторнинг бу асарларни ёзишдан кузатган мақсади ва ҳоказолар тақозоси ўлароқ содир бўлган. Айни шу «Кашмир қўшиғи» достони билал унинг асосида яратилган балет ўртасида жанр ва тур билан боғлиқ (адабиёт ва санъат) жиддий тафовут зоҳир бўлади.
/ Ҳар бир ижодкорнинг услубий ўзига хослиги тил ресурслари асосида юзага келар экан, тил вауслуб тушунчалари бир-бирига яқин, аммо улар ўртасига тенглик аломати қўйиб бўл-майди. Башарти, тил билан услуб бир нарса бўлганида, бирон адибнинг асарини бир тилдан бошқа тилга таржима қилганда унинг фақат луғавий бисоти эквивалентларини ўтказиб, услу-бийхослигини бериб бўлмасди. Ҳолбуки, ҳар бир муал-лифнинг ўз «тили», яъни услубини қайта яратиш бадиий таржи-манинг муҳим шартларидан биридир'\Дйни бир тил, рус тилида ижод қилган Ф. М. Достоевский билан А. П. Чехов услубида катта фарқ бор. Шунингдек, ўзбек тилида ижод қилган Ойбек билан Абдулла Қаҳҳор услубида ҳам жиддий ўзига хослик мавжуд. Лекин бошқа-бошқа тилларда қалам тебратган А. П. Чехов билан Абдулла Қаҳҳорнинг услуби бир-бирига яқин. Бу услубий ҳамоҳанглик икки адибнинг адабий-эстетик қарашлари-даги яқиилик, тилдан фойдаланишдаги маҳорат (қисқалик) билан изоҳланади. Араб романисти Жиржи Зайдон билан Абдулла Қодирий, Максим Горький билан Садриддин Айний услубидаги муштаракликда эса мавзу ва тарихий колорит му-ҳим ўрин эгаллайди.
Услубий ранг-баранглик, шакл ва маънолар жилвакорлиги ҳар бир миллий адабиётнинг катта бойлигидир. Агар турли-ту-
71
ман услублар, бўёқлар бўлмаганида, ягона услубий сидирғалик, якранглик, сийқалик туғилган бўлар, бу эса фикрий тўмтоқлик-ка, адабий қашшоқликка олиб келар эди. Шу сабабли ҳар бир миллий адабиётнинг чинакам бойлиги унда ижод қилаётган адибларнинг қанчалик кўплиги билан эмас, балки ўзига хос ёрқин услуб намуналарини яратган ва яратаётган ижод аҳли-нинг бунёдкорлик қуввати билан ўлчанади. Демак, ҳар бир ижодкорнинг ўзига хос услубини тайин этишда унинг ижодини бошқа тарихий даврда яшаган шоир услуби билан қиёс қилиш шарт эмас — замондош ёзувчилар ижодини чоғиштирса ҳам бўлади. ,
Бу ўринда яна оригинал ижод билан таржимавий ижод хусусиятига, уларни қиёслаш заруратига тўхташга тўғри кела-ди. Мақсуд Шайхзода яратган «Мирзо Улуғбек» фожиаси билан у ўзбекчага ўгирган Вильям Шекспирнинг «Ҳамлет», «Ромео ва Жульетта» трагедиялари таржималарини услубий чоғиштиршц адибнинг бадиий камолоти, ўзига хос лафзи, миллий характерга сайқал бериш маҳоратининг қарор топиш эволюциясини куза-тишда жуда катта самара бериши аниқ. Ойбекнинг «Евгений Онегин» шеърий романи таржимаси устида олиб борган мато-натли меҳнати билан унинг ўзи яратган поэмаларини қиёсий-услубий планда ўрганувчи кишини бадиий ижод қонуниятларига алоқадор ҳайратомуз янги кузатишлар кутади.
Бадиий таржималарни қиёсий-услубий схемалар асосида ўрганиш орқали бир қанча натижаларни қўлга киритиш мум-кин. Булар таржима(лар)нинг асл нусхага мослиги (адекватли-ги) даражаси ва уларнинг сифатини аниқлашга ёрдам беради. Бундан ташқари, мазкур қиёсий методика яна бир аспект—> муайян бир асарнинг бир қанча таржималари мавжуд бўлгани-да, ворисийлик ва го'ҳо юз берадиган адабий ўғрилик (плагиат-лик)ни аниқлашда ҳам қўл келади. Қуйида Наби Алимуҳамме-довнинг таржималарига алоқадор баъзи далилларни кел-тирамиз.

		Илк таржимаси Сўнгги таржима
	Асар номи	Нашр йили	Таржимон 1 Нашр 1 йили		Таржимон
					Нурбек,
	„Денгиз заҳ-		Наби Али-		Эркин Мироби-
Виктор Гюго	маткашлари"	1938	муҳаммедов	1965	дов
Лев Толстой	„Севастополь		Ь1аби Али-		Холида
	ҳикоялари"	1941	муҳаммедов	1957	Аҳророва
Борис Горба-	„ Бўйсунмаган-		Наби Али-		Шукур
тов	лар"	1946	муҳаммедов	1953	Саъдулла

Текширишлар натижасида Наби Алимуҳаммедов номига мансуб таржималарнинг айни асарнинг ундан кейинги янги таржималарига қараганда пухта ва афзаллиги жиҳатлари аниқланди. Бас, табиий равишда шундай савол туғилади: