Учебное пособие для студентов старших курсов

Сочиб бошиға хок, йиртиб юзин, Кўтариб уруб ерга ўзи-ўзин.
Тўкар эрди ёшу юлар эрди мўй, Хуруш айлабон ҳар замон тоза рўй.
Анга деди Сўҳроб:— «Кўб йиғлама, Ғаму ҳасрату дарду қайғу ема.
Ки ўз қилғон ишға пушаймон недур Басе сўгу зорию хирмон недур!
Бу эркан манга эзиди покдин, Ато илкида ўлмак афлокдин.
Ки бу йиғламоқ ўлмакимга на суд? Бу эркан манга мунча тобмоқ вужуд»^1.
Баркамол санъат асарида адибнинг индивидуал услуби алоҳида олинган ҳар унсурда, жузъий ҳодисада намоён бўла-ди,— умумий жиҳатлар жузъий ҳодисалар табиатини белгила-гани сингари, аксинча, майда, типик тафсилотлар асарнинг умумий ғоясига сезиларли таъсир кўрсатади. Бинобарин, «Шоҳнома»даги мухтасар тасвир услуби, долғали оҳанг, ба-диий-фалсафий умумлашма унинг образлари, ташбиҳ ва истио-раларида ҳам из қолдирган.
«Шоҳнома» ўзи яратилган форс-тожик тили бағрида яшай-ди, ўз вазнида жаранглайди. Бошқа тилга, ўзга халқ орасига йўлланма олар экан, аввало, у ўзининг бирламчи лисоний шаклидан маҳрум бўлиш туфайли табиий жаранглашининг бир ҳиссасини ўз-ўзидан, муқаррар равишда йўқотади.
Достоннинг хотима қисмида башорат қилиб айтилган мана бу пурмаъно байтлар келади:
Биноҳои обод гардад хароб, Зи борону аз тобиши офтоб.
Пайафкандам аз назм кохе баланд, Ки аз боду борон наёбад газанд.
1 «Шохномаадан. Хомуший таржимаси. «Узбек адабиёти». Тўртинчи том, Иккинчи китоб. Тошкент, 1960,275—289- бетлар.
191
Намирам аз ин паски ман зиндаам,
Кц тухми суханро парокандаам.
Ҳатто асл нусхасида ҳам арузий қироат билан ўқилмаса, бу байтлар қандайдир «шеърнамо» оддий матнга айланиб қо-лади. Фирдавсийнинг бахнорати, ҳикмати, фикри рукнлари фаулун фаулун фаулун фаул билан белгиланган мутақориб вазнида куйга солиб ўқилгаида гўё янгидан жонланади, ҳара-катга келади, қалбларни ларзага солади. Шуниси қизиқки, олти байтдаги жами 30 та сўздан қарийб тенг ярми, 13 таси ўзбск китобхончга яхши такиш. Булар: бино, обод, хароб, тоб, офтоб, назм, баланд, бод, ман, зинда, тухум, сухан, пароканда. Шунннгдек, яна бир қанча сўзларнинг маъно.сини «тусмоллаб» бклса бўлади. Масалан, кох, газанд калималарини олайлик. Узбек тилида кох «юксак бино, қаср» маъноларида қўлланган бўларди (НАЛ, 319). Бу ҳозирги вақтда эскирган. Албатта, бугунги ўқувчи «газанд — зарар, зиён-заҳмат, офат; газанд; етмак — зиён-заҳмат етмоқ» (НАЛ, 155) эканини билмайди. Лекнн бу ҳаракатни ифодаловчи феълдан ясалган от — газанда сўзи тилимизда бор. Матн луғатининг эллик фоизи таниш экан, байтлар мазмунини тушуниш мумкин: «Обод бинолар ёмғир ва офтобнинг тобланишидан хароб бўладилар. Шеърдан шун-дай бир баланд қаср ясадимки, унга шамолу ёмғир таъсири-дан офат етмайди. Сўз уруғини қадаб чиққан эканман, бас, мен ўлмайман, доим барҳаётман». Таржимада эса бу қуйида-гича жаранглайди:
Кўп олий қасрлар бўлурлар хароб, Уруб қору ёмғир, шамол, офтоб.
Вале шеърдан бу бинойи жаҳон, Уни дарз этолмас шамолу бўрон.
Сухан тухмин экдим чекиб меҳнатим, Мен ўлмам, асрлар яшайдур отнм'
Асл нусхани яратишда Фирдавстш ўз замонасининг тили, луғати, услуби, тасаввурлари, адабий анъаналари замирида, ўз истеъдодига таяниб фаолият кўрсатган. Таржимон эса би-ладики, у минг йиллик кўҳна шеърий обида билан иш кўрмоқ-да. Демак, унинг таржимасида тарихий тадриж, қадимий мил-лий ўзнга хослик, узоқ ўтмиш нафаси сезилиб туриши керак. Лекин у яна биладики, таржима бизнинг замондошларимиз, Фирдавсий кўрган, билган, эшитган одамлардан тамомила фарқланувчи, бошқача фикрловчи, ўзгача жамиятда, шароит-да, бўлакча ахлоқ-одоб муносабатлари асос бўлган маънавий ҳаётда эркин яшаётган кишиларга бағишланмоқда. Ана шу икки омил ҳамма вақт таржимоннинг диққат марказида ту-ради.