Ultratovush usuli (ultratovushli rasxodometriya)
Download 90.29 Kb. Pdf ko'rish
|
BD2
|
Yarim yutilish chuqurligi (N) shunday kattalikki, bu chuqurlikda UT-to ‘Iqinining
intensivligi ikki barobar kamayadi. Gazlarda, xususan, havoda uPtratovush tarqalganida so‘nadi. Suyuqliklar va qattiq jismlar (ayniqsa monokristallar) ultratovushni yaxshi o‘tkazadi va ularda so‘nish ancha kam boiadi. Masalan, bir xil sharoitlarda suvda UT ning yutilishi havodagiga nisbatan 100 marotaba kam. Shuning uchun o‘rta va yuqori chastotali UT suyuqliklarda va qattiq jismlarda, past chastotali UT esa havo va gazlarda qoilaniladi Tovush ikki xil turdagi: uning kishi tomonidan his qilinishi xususiyatlariga bog'liq bo'lmagan (ob'ektiv yoki fizik) hamda kishi tomonidan his qilinishiga asoslangan (sub'ektiv) kattaliklar bilan xarakterlanishi mumkin. Albatta, har ikkala turdagi kattaliklar o'zaro muayyan tarzda bog'langan bo'ladi. Tovushning subektiv xarakteristikasiga odamlar qabul qilgan tovushlami balandligi, tembri va qattiqligiga qarab bir-biridan farq qiladi. Ana shu har bir sub'ektiv bahoga tovush toMqinining aniq fizikaviy xarakteristikasi mos keladi. Balandlik dastawal asosiy ton chastotasi bilan shartlangan tovushning subyektiv xarakteristikasidir, ya’ni balandlik chastota bilan bog‘liq. Balandlik tonning murakkabligi va intensivligiga juda kam darajada bogiiq: intensivligi katta bo‘lgan tovush birmuncha past tonli tovushga o'xshab eshitiladi. Tovush tembri deyarli spektral tarkibi bilangina aniqlanadi. Tovushning spektral 11 tarkibi mazkur tovush qanday chastotadagi tebranishlardan tarkib topganini hamda ular orasida amplitudalar qanday taqsimlanganini ko‘rsatadi. Masalan, musiqiy tovush chiziqli spektrga, shovqin esa tutash spektrga ega. Qattiqlik — tovushning yana bir subyektiv bahosi bo'lib, u eshituv sezgisi darajasini xarakterlaydi. Subyektivligiga qaramasdan tovushning qattiqligini ikki manbadan chiqayotgan tovushning eshituv sezgisiga ko‘rsatadigan ta’sirlarini taqqoslash yo'li bilan miqdoriy jihatdan baholash mumkin. Tovush qattiqligi amplitudaga bog‘liq. Quloq — odam va umurtqali hayvonlarning eshitish hamda muvozanat organi; eshitish analizatorining periferik qismi. Tashqi, oʻrta va ichki quloq farq qilinadi. Tashqi quloqqa quloq suprasi va tashqi eshituv yoʻli kiradi. Quloq suprasi usti teri bilan qoplangan elastik togʻaydan tuzilgan. Supraning pastki yumshoq qismida togʻay boʻlmaydi. Tashqi eshituv yoʻli ancha keng boʻlib, uz. 30—35 mm. oʻrta qismi toraygan (boʻyin). Tashqi eshitish kanalini qoplagan teri sertuk boʻlib. yogʻ bezlari oltingugurtga boy modda ishlab chiqaradi. Quloq sarigʻi deb shunga aytiladi. U himoya vazifasini bajaradi; odatda u qatqaloqqa aylanadi va chaynash, gapirish paytida oʻz-oʻzidan tashqariga ajralib chiqadi. Quloq sarigʻi koʻp ishlansa, sera tiqini (probkasi)ni hosil qilib, tashqi eshituv yoʻlini bekitib qoʻyadi. Bu yoʻlning old devori pastki jagʻ boʻgʻimi bilan chegaradosh, shuning uchun uning yalligʻlanish kasalliklarida ogʻiz ochilsa, quloqda ogʻriq paydo boʻladi. Tashqi eshituv yoʻlining pastda quloq oldi bezi joylashadi. 12 Oʻrta quloq nogʻora boʻshligʻi (ichi havo bilan toʻla), eshituv suyakchalari (bolgʻacha, sandon, uzangi) va halqum (yutqin) bilan tutashgan Yevstaxiy nayiyaan tashkil topgan, u oʻrta quloq boʻshligʻidagi havoni almashtirib, bir muvozanatda saqlab turish vazi- fasini bajaradi. Oʻrta quloqning tashqi devori — quloq pardasi yupqa, ammo pishiq plastinkadan iborat. Kishi yutinganda Yevstaxiy nayi ochilib, havo burun-halqumdan oʻrta quloqqa oʻtadi. Nogʻora boʻshligʻining devori bosh miya, yirik qon tomir va yuz nerviga yaqin joylashgan. Oʻrta quloqdan ichkarida spiral shaklidagi va tashqi koʻrinishi chigʻanoqqa (eshitish organi) oʻxshash, yarim halqasimon kanallar bor; ichki quloq chakka suyagining piramida qismi ichida joylashgan boʻlib, suyak va parda labirintdan iborat. Suyak labirint bilan parda labirint orasidagi boʻshliq perilimfa suyuqligi bilan toʻla. Ichki quloq vestibulyar apparat va chigʻanoq qismlari yordamida tovush tebranishi hamda gavda muvozanatining oʻzgarishini qabul qilish vazifasini bajaradi. 13 3.XULOSA Biror kishi atrofidagi dunyoni bilishni boshlaydigan eng oddiy aqliy jarayon bu sensatsiya. Tirik mavjudotlar evolyutsiyasida atrofdagi biologik muhim o'zgarishlarga tanlab reaktsiya qilish uchun tirik materiyaning maulki bo'lgan birlamchi tirnash xususiyati asosida sensatsiyalar paydo bo'ldi. Keyinchalik asab tizimi bu funktsiyalarni o'z zimmasiga oldi. Tirnash xususiyati beruvchi (ko'rish, eshitish va boshqalar) sezgilarga ta'sir qiladi, buning natijasida nerv impulslari paydo bo'ladi, ular nerv yo'llari bo'ylab miyaga kirib, u erda individual sezgilarning shakllanishi bilan qayta ishlanadi. Sensatsiya bu birlamchi "qurilish" materialidir, uning asosida dunyoning murakkabligi va ko'p qirrali ongida yaxlit aks ettirish, tanaviy va aqliy "Men" ning tasviri qurilgan. Sensatsiyalar asosan ob'ektiv dunyoning sub'ektiv tasvirlari - tananing tashqi va ichki sharoitlari. Sensatsiya - bu ob'ektlar va hodisalarning individual xususiyatlarini ularning sezgilarga bevosita ta'sir ko'rsatishi bilan aks ettirishning aqliy jarayoni. Aristotel davridan beri sezgilarning besh turi (uslublari) ajralib turadi, bu odamni atrof- muhitdagi o'zgarishlar to'g'risida xabardor qiladi: teginish, ta'm, hid, eshitish va ko'rish. Endi boshqa ko'plab sezgilar turlari mavjudligi aniqlandi va tana sezgilarning bir-biri bilan o'zaro ta'sirini ta'minlaydigan juda murakkab mexanizmlar bilan jihozlangan. Shunday qilib, sezgir sezgilar (sensorli sensatsiyalar) bilan bir qatorda, teginish tarkibiga maxsus haroratni tekshirgich vazifasini bajaradigan mutlaqo mustaqil sezgilar turi - harorat sezgilari kiradi. Taktik va eshitish sezgilari orasidagi oraliq tebranish sezgilari egallaydi. Odamni yo'naltirishda vestibulyar apparatlar funktsiyalari bilan bog'liq bo'lgan muvozanat va tezlashuv hislari katta rol o'ynaydi. Turli xil analizatorlarga xos bo'lgan og'riq, bu stimulning vayron qiluvchi kuchini anglatadi. Retseptorlarning turiga va joylashishiga qarab barcha sezgilar odatda uch guruhga bo'linadi: 1) ob'ektlar va atrof-muhit hodisalarining xususiyatlarini aks ettiruvchi va tananing yuzasida retseptorlarga ega bo'lgan eksteroretseptiv (eksteroetseptiv); 14 2) tananing ichki a'zolari va to'qimalarida joylashgan va tananing ichki muhitining holatini aks ettiruvchi retseptorlarga ega bo'lgan interetseptiv (interoseptiv); 3) retseptorlari mushaklar, ligamentlar, bo'g'imlarda joylashgan va tananing harakati va holati to'g'risida ma'lumot beradigan propriorezeptiv (propriotseptiv). Harakat sezgirligi ko'pincha shunday nomlanadi kinesteziya, va tegishli retseptorlari kinestetikdir. Exteroretseptiv hislarni ikki guruhga bo'lish mumkin: aloqa (masalan, taktil, gustatory) va uzoq (masalan, vizual, eshitish). Kontakt retseptorlari tirnash xususiyati bilan ob'ekt bilan bevosita aloqa qilganda, uzoq retseptorlari uzoq ob'ektdan kelib chiqadigan tirnash xususiyati bilan javob beradi. 15 4.MAVZU BO’YICHA TEST SAVOLLARI: 1.Tovush tonining fizikaviy xarakteristikalari: (Istalgan sonda javob belgilash mumkin) 1) chastota * 2) amplitude * 3) garmonik spektr * 4) tembr 5) balandlik 6) kattiklik 2.Tovushning psixofizikaviy xarakteristikalarini ko‘rsating. (Istalgan sonda javob belgilash mumkin) 1) balandlik * 2) kattiklik * 3) tovush tembri * 4) chastota 5) amplituda 6) garmonik spektr 3.Infratovushga tegishli chastotalarni (Gs da) tanlab bering (Istalgan sonda javob belgilash mumkin) 1) 1 * 2) 10 * 3) 12 * 4) 100 5) 1000 6) 10000 4.Ulьtratovushga tegishli chastotalarni (Gs larda) tanlab bering (Istalgan sonda javob belgilash mumkin) 1) 10 5 * 2) 10 7 * 3) 10 6 * 4) 10 -5 5) 10 -3 6) 10 5.O‘zgaruvchan tok zanjirida kuchlanish rezonansi sodir bo‘lganda, kanday shartlar bajariladi? (Istalgan sonda javob belgilash mumkin) 16 1) X L =X C * 2) ω*L=ω*C * 3) Z=R * 4) X L =0 5) X C =0 6) Z=0 6.Organizm to‘kimalarining impedansi kaysi karshiliklar orkali ifodalanadi? (Istalgan sonda javob belgilash mumkin) 1) R * 2) X S * 3) aktiv, sigim * 4) X L 5) passiv 6) aktiv, induktiv 17 5.GLOSSARI *Akustika (yun. akustikos — eshitaman) — fizikaning tovush hodisalarini, yaʼni jismda mexanik toʻlqinlarning paydo boʻlishi, tarqalishi va ularni qabul qilish jarayonlarini, tovush hodisasi bilan boshqa fizik hodisalar orasidagi bogʻlanishni oʻrganadigan boʻlimi. *Tovush- mexanik energiyaning materiya boʻylab toʻlqinlar yordamida tarqalishidir. Tovush chastota, toʻlqin uzunligi, davr, amplituda va tezlik bilan xarakterlanadi. *Ultratovush - chastotasi 1520103 Gs dan 10’ Gs gacha boʻlgan elastik tebranishlar va toʻlqinlar. U.ni past chastotali (1,5 104 Gs), oʻrta chastotali (105— 107 Gs) va yuqori chastotali (107—10’ Gs) U.ga boʻlish mumkin. *Infratovush (lot. infra — quyi, past, ostida) — inson qulogʻiga eshi-tilmaydigan past chastotali (chastotalari 16 gs dan past boʻlgan) elastik toʻlqinlar. *Gipertovush - chastota yu si 10’1013 Gs gacha boʻlgan elastik toʻlqinlar spektrining yuqori chastotali qismi. G. boʻylama toʻlqin boʻlib, fizik tabiatiga koʻra ultratovush (yu=2-104—109 Gs)dan farq qilmaydi, lekin G. chastotasi nisbatan katta boʻlgani uchun u muhitdagi zarra va kvazizarralar bilan nisbatan kuchli taʼsirlashadi *Chastota — 1) fizikada — davriy tebranishning miqdoriy ifodasi; tebranish sikllari sonining u oʻtadigan vaqtga nisbati. Ch. v (texnikada f) tebranish davri T ga teskari kattalik. 2) ehtimollar nazariyasida — biror hodisaning roʻy berishi sonining tajribalar umumiy soniga nisbati 18 6.QISQARTMA SO’ZLAR UT-Ultratovush Hz-gerz MHz-megagerz 19 7.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Biofizika darslik (M.I.Bazarbayev) 2018 2. Internet saytlari:1) https://uz.zahn-info-portal.de/wiki/Ultrasound 3. https://dmclinic.uz/ultratovushli-terapiya-bilan-davolash/ 4. Biofizika darslik (Remizov Aleksandr) Download 90.29 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|