Umar Xayyom butun dunyoga taniqli fors-tojik she’riyatining taniqli namoyondasi, olim, matematik, astronom, shoir va faylasuf

Umar Xayyom — butun dunyoga taniqli fors-tojik she’riyatining taniqli namoyondasi, olim, matematik, astronom, shoir va faylasuf. Umar Xayyomning ijodi O‘rta Osiyo va Eron xalqlari va butun insoniyat madaniyati tarixida ajoyib hodisa bo‘lgan. Uning fizika, matematika, astronomiya sohasidagi kashfiyotlari dunyoning ko‘plab tillariga tarjima qilingan bo‘lib, muhim tarixiy ahamiyat kasb etadi.

Umar Xayyom 75 yil umr ko‘rgan. 1048 yil Nishopurda tavallud topgan. Nishopurda tahsil olib, Balx, Samarqand va boshqa fan o‘chog‘i markazlarida ta’lim oladi. 1069 yilga yaqin Samarqandda Umar Xayyom “Algebra va allukabal masalalari yechimi haqida” risola yozgan. 1074 yil Isfaxondagi yirik rasadxona qurilishiga boshchilik qilgan.

1077 yil “Yevklidning mushkul farazlari kitobiga sharh”ini yakunlaydi. 1079 yil hamkasblari bilan birga yangi taqvimni kuchga kiritadi. XI asrning so‘nggi yillari Isfaxon hukmdori o‘zgaradi va rasadxona yopiladi. Umar Xayyom Makka ziyoratiga yo‘l oladi. 1097 yil Xurosonda shifokor bo‘lib ishlaydi va forsiyda “Borliq umumiyligi haqida” risola yozadi.

Umrining so‘nggi 10-15 yilini Xayyom Nishopurda yolg‘izlikda, qiyinchiliklarda o‘tkazadi, odamlar bilan kam gaplashadi, ko‘proq kitob o‘qiydi. Tarixshunoslarning ma’lum qilishicha, umrining so‘nggi soatlarida Ibn Sinoning “Shifo kitobi”ni o‘qigan. U falsafiy asarning “Yagonalik va umumiylik” bo‘limigacha kelgan va kitobning kelgan joyiga tish kavlagich qo‘yib, o‘rnidan turgan, ibodat qilgan va hayotgan ko‘z yumgan.

Umar Xayyomning ijodi O‘rta Osiyo va Eron xalqlari va butun insoniyat madaniyati tarixida ajoyib hodisa bo‘lgan. Uning fizika, matematika, astronomiya sohasidagi kitoblari dunyoning ko‘plab tillariga tarjima qilingan va muhim tarixiy ahamiyatga ega. Uning “ilon kabi chaquvchi” she’rlari hanuz o‘zining benihoya sig‘imi, qisqaligi, timsoliligi, ifoda vositalarining oddiyligi va turlanuvchi ohangi bilan zabt etadi.

Umar Xayyom falsafasi uni Uyg‘onish davrining insonparvarlari (“Yaratguvchining maqsadi va yaralganlarning yuqori cho‘qqisi - biz”) bilan yaqinlashtiradi. U jamiyatda hukm surgan tartibni, diniy aqidaparastlarni va chegaralarni yomon ko‘rgan va nafratlangan. Biroq, Xayyom tushkunlikka va salbiy kayfiyatga tushib qolgan, bunday holat o‘rta asrlarda va ayniqsa, Sharqda ko‘p kuzatilgan. Bu dunyo vaqtincha va o‘tkinchi hisoblangan. O‘sha vaqtlar ilohiyotchilari va faylasuflari abadiy hayotga va baxtga faqatgina o‘limdan keyingina erishish mumkin, degan fikrga tayanishgan.

Bularning bari Umar Xayyomning ijodida namoyon bo‘lmay iloj yo‘q edi. Ammo, shoir, shuningdek, real hayotni ham yaxshi ko‘rgan, uning nomukammalligiga qarshilik ko‘rsatgan va mavjud axloq va din chegaralariga qaramay, uning har bir lahzasidan zavqlanish kerakligiga chorlagan.

Umar Xayyom ruboiylari - o‘rta asrlar sharq she’riyatining mumtozi bo‘lib, bugungi kunda ham o‘ziga dono so‘zlar ixlosmandlarini tortadi.

Boy tarixiy ma’lumotlar asosida olimlar Umar Xayyomning astronomiya, matematika va fizika sohalaridagi bir qator muhim kashfiyotlarini isbotlab berishgan.

Bizga Xayyomning uchta yo‘nalishdagi matematik namunalari ma’lum: algebra, parallellik nazariyasi, mutanosiblik va sonlar ta’limoti nazariyasi. Ushbu yo‘nalishlarining barchasida Xayyomning turli mamlakatlarda atoqli o‘tmishdoshlari va shogirdlari bo‘lgan. U ko‘p tarafdan mumtoz yunon va ellinistik fanlarga tayangan - Arastu, Yevklid va boshqalar, lekin shu bilan birga, u hisob-algoritmining qismini belgilovchi yangi matematikaning yorqin namoyondasi bo‘lib ishtirok etadi.

Xayyomning sonlar hisobini Nosir id-Din at-Tusiy davom ettirgan. Ovrupada haqiqiy (ijobiy va salbiy) raqamlarning yagona mohiyati XVI asr oxirida paydo bo‘ladi, S. Steven tomonidan ochiladi. Munosabatlar tanqidi nazariyasining beshinchi kitobi bo‘lmish “Ibtido”, hisoblash matematikasi nuqtai nazariga XVII asr matematiklarining bir qator asarlari bag‘ishlangan; son mavjudligini ishlab chiqishda R. Dekard va I. Nyutonlar asosiy rol o‘ynashgan, ular raqamning tasodifiy qiymatinig bir xil turdagi birlik qiymatiga mavhum aloqasi sifatni aniqladilar.

Umuman olganda, sonlarning jiddiy nazariyasi XIX asrga kelibgina paydo bo‘ldi. Shunday qilib, islom olami matematiklarining ishlari, ularning orasida Umar Xayyomniki ham zanjirdagi ahamiyatli bog‘lam bo‘lib xizmat qiladi. Ularning mehnati - asosida matematik tahlil yotuvchi sonlarning jiddiy nazariyasiga olib keldi.

Umar Xayyomning matematik risolalari

• Arifmetika mushkulotlari (Mushkilat al-xisab) - qo‘l yozma topilmagan.

• Nomsiz algebraik risola - Tehronda.

• Algebra va almukabal masalalarining yechisi haqida risola (Risola fi-l-baraxin 'ala masa'il aljabr va-l-muqobala) - Parij, Leyden, London, Nyu-York, Rim.

• Yevklid kitobini kirishdagi qiyinchiliklar haqida izoh (Sharh ma ashkala min musadarat kitab Uklidis) - Leyden.

Hijriy-shamsiy yil hisobi. Milodiy 1079 yilda Saljuqiylar sultoni Jaloliddin Malikshoh YAzdigird yil hisobini isloh qilish to‘g‘risida buyruq beradi. Kalendar islohoti maxsus tuzilgan hay’at tomonidan o‘rganib chiqiladi. Unga shoir va olim Umar Xayyom (1040-1123) rahbarlik qiladi. Kalendar Eron shohi Malikshoh tomonidan 1079 yil 16 martda (bu davrda yulian kalendari bo‘yicha bahorgi teng kunlik shu kunga to‘g‘ri kelardi) yoki hijriy oy kalendari bo‘yicha 471 yilning ramazon oyiida qabul qilindi. YAngi kalendarda yilning boshlanishi bahorgi tengkunlikka to‘g‘ri kelishi kerak edi. CHunki o‘sha vaqtda yangi yilning boshlanishi bahorgi teng kunlikdan deyarli bir hafta uzoqlanib, 14-16 martga to‘g‘ri kelib qolgan edi. Agar yangi yil 20, 21 va 22 martdan boshlansa maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Umar Xayyom boshchiligidagi hay’at yangi yilni bahorgi tengkunlikdan boshlaydi va buning uchun kabisa yili tanlab olinadi. Bu kalendarda ham YAzdigird yil hisobidagi kabi bir yil 12 oyga bo‘linadi va har bir oy 30 kundan iborat bo‘ladi. Bu kalendar YAzdigird kalendaridan farqli o‘laroq kabisa yiliga 6 kun ham qo‘shilgan. Kalendarda har 33 yil bir davr hisoblangan. Unda har o‘ttiz uch yilda sakkiz marta kabisa yili kelgan. Bunda kabisa kuni etti marta to‘rtinchi yil oxiriga, sakkizinchi kabisa kuni esa beshinchi kabisa yili oxiriga qo‘shilgan. Bu kalendar hijratning birinchi yili 622 yildan boshlab hisoblanadi. Kalendarning tadbiq etilgan kuni hijriy 471 yil 10 ramazon, (YAzdigird hisobi bo‘yicha 448 yil 19 fevraldan) 1079 yil 16 martga to‘g‘ri keladi. Ushbu sana hijriy-shamsiy hisobi bo‘yicha 458 yilning birinchi boshlanish kuni - bahorgi tengkunlik kuni (Navro‘z) bo‘ldi. Bu kalendar Umar Xayyom kalaendari deyilishi bilan birga saljuqiylar sultoni Jaloliddin Malikshoh nomi bilan Jaloliy kalendari deb nom oldi. Umar Xayyom kalendari dunyoda bugungi kungacha yaratilgan mukammal kalendarlardan biri hisoblanadi. Unda xatolik bir sutkaga etish uchun 4500 yil kerak bo‘ladi. Bu esa kalendarning aniqlik darajasi qanchalik yuqori ekanligini ko‘rsatadi. Umar Xayyom kalendari XIX asr o‘rtalarigacha Eronda qo‘llanildi. Keyinroq hijriy-shamsiy kalendari isloh etilib, oylarning kun miqdori burj oylarining kun miqdoriga to‘g‘rilanadi. SHu vaqtdan boshlab hijriy-shamsiy kalendarida qadimgi Eron oylarining nomi ham qo‘llanila boshlandi. Ularning tartibi quyidagicha:

1. Farvardin-hamal (qo‘y)

2. Ordibexisht-savr (xo‘kiz)

3. Xurdod-javzo (egizak)

4. Tir-saraton (qisqichbaqa)

5. Murdod-asad (arslon)

6. SHaxrivar-sunbula

7. Mexr -mezon

8. Obon -aqrab (chayon)

9. Ozar-qavs (yoy) 76

10. Day -jadi (echki)

11. Baxman-dalv (qovg‘a)

12. Isfand-xut (baliq)

1925 yil 21 martda Eronda yangi quyosh hijriy kalendari joriy etildi. Bu kalendarning erasi hijriy, ya’ni 622 yilning bahorgi tengkunligidan boshlanib, oddiy va kabisa yillarining uzunliklari 365 (366) kundan har yilning 12 oyidan dastlabki olti oyi 31 kundan, keyingi beshtasi esa 30 kundan va oxirgi o‘n ikkinchi oyi oddiy yillari 29, kabisa yillari esa 30 kundan iborat. Eronning ushbu rasmiy kalendarida oylar, qadimgi oylar nomi bilan ataladi. Ushbu kalendarda kunlar sonining yuqoridagidek taqsimlanishi tasodifiy bo‘lmay, Quyoshning yillik ko‘rinma harakatini o‘zida aks

ettiradi.

Afg‘oniston rasmiy kalendari ham hijriy-shamsiy kalendar bo‘lib, uning asosida 1911 yili Eron bilan bir vaqtda qabul qilingan “Burjiy kalendar” yotadi. Bu kalendarda oylarning nomi burj yulduz turkumlarining nomlari bilan hamal, savr, javzo, saraton, asad, sumbula, mezon, aqrab, qavs, jaddi, dalv va xut deb yuritilib, ularda kunlarning soni 29, 30, 31 va ba’zan hatto 32 kun bo‘lardi. SHuning uchun ham bu kalendar noqulay edi. Natijada, 1958 yilga kelib (hijriy-shamsiy yil bo‘yicha 1337 yili) afg‘on kalendari ma’lum darajada Eronning hijriy-shamsiy kalendariga yaqinlashtirildi. Bu uchun 32 kunlik javzo oyi kunlarining soni 31 ga tushirilib, o‘ninchi oy - jaddi oddiy yillari 29 kunga, kabisa yillari esa 30 kunga teng bo‘ladigan qilib qayta isloh qilindi. Natijada uning dastlabki olti oyi (hamal, savr, javzo, saraton, asad, sumbula) Eron kalendaridagi kabi 31 kundan qilinib, keyingi jaddidan boshqa besh oyi (mezon, aqrab, qavs, dalv va xut) 30 kun qilib belgilandi. Eron va Afg‘on kalendarlari bo‘yicha sanalar to‘la mos kelgani holda oddiy yillarida oxirgi ikky oy dalv va hut bir-biridan bir kunga farq qiladi.

Hijriy-shamsiy kalendar yilning muayyan vaqtida bahorning birinchi kuni (navro‘z)da boshlangani uchun fasllar, ob-havo va tabiatda yuz beradigan davriy hodisalarni kuzatib borishda qulay. SHuning uchun ham qishloq xo‘jaligi bilan bog‘liq ishlarni olib borishda undan foydalaniladi.

Hijriy-shamsiy yil oylari 622 yil 21 martdan, ya’ni kecha va kunduzning uzunligi barobar bo‘lgan kundan boshlab hisoblanadi. Yil davomiyligi huddi grigorian kalendari singari 365 yoki 366 kundan iborat bo‘ladi. Bu hisob Quyoshning davriyligiga asoslangani uchun oylar doimo yilning ma’lum bir vaqtida keladi.

Qiziquvchilar uchun astronomik ma’lumot

Donishmand ajdodlarimiz hali qadimdan samoviy yoritgichlarning o‘rni va ularning harakat qonuniyatlariga oid ma’lumotlarni bilganlar, shular asosida vaqt, yil fasllari, dehqonchilik, chorvachilik, bog‘dorchilik va boshqa ko‘pgina sohalardagi ishlar muddatini aniq, to‘g‘ri va bexato bilganlar. Masalan, xalq orasida mana bunday o‘gitsimon gaplar yuradi:

“YOtar vaqtingga qadar tarozi (yulduzlar turkumi) to‘g‘ringga kelsa, yozga ne qoldi”, “Hulkar botgach, cho‘pon suruviga qo‘chqor qo‘shadi”, “Tong yulduzi (Zuhra sayyorasi) ko‘tarilsa karvon yo‘lga tushadi”.

SHu yulduz turkumlari harakatini kuzatsangiz bu gaplar chindan ham ko‘p yillik tajriba va kuzatishlar asosida yuzaga kelganligiga to‘liq ishonch hosil qilasiz. YOki, YUsuf Xos Hojib bundan salkam X asr burun o‘zining “Qutadg‘u bilig” (“Saodatga boshlovchi bilim”) asarida bahor va navro‘z haqida shunday yozgan edi:

Quyosh qaytdi yana kelib o‘rniga,

Baliq quyrug‘idan qo‘zi burniga.

YA’ni, Quyosh kecha va kunduzning tenglik nuqtasi–olam ekvatoriga qaytib, o‘rniga keldi va Baliq (Hut) burjidan Qo‘zi (hamal) yulduzlar turkumiga o‘tdi degan edi. Qiziq ajdodlarimiz hali o‘sha zamonlardayoq falakiyot ilmini shu qadar mukammal bilganlar.

Oqshom chog‘lari uzoq vaqt nazar tashlab tursangiz, osmon gumbazi va undagi adadsiz yulduzlar g‘arbga tomon birgalikda sekin siljib ketayotgandek tuyuladi. Qorong‘u tushgan paytda sharqda ko‘ringan yulduzlar saharga borib g‘arb tomonga o‘tadi, ba’zilari hatto botib, ko‘rinmay qoladi. Buning ma’nosi shuki, demak butun koinot harakat qiladi. SHunday ekan, har qanday harakatning ham o‘ziga yarasha muayyan o‘qi va uni o‘rtadan ikkiga bo‘lib turuvchi markaziy chizig‘i, ya’ni ekvatori bo‘ladi. Bu ekvator o‘z navbatida, butun olamni shimoliy va janubiy yarim sharlarga bo‘lib turadi. Bizga esa xuddi shu ulkan olamning faqat shimoliy yarim shari osmon gumbazi tarzida ko‘rinadi, xolos. Temir qoziq (kichik ayiq turkumining birinchi yulduzi) olamning shimoliy qutbi hisoblanadi. Janubiy yarim shar va uning qutbi (Nadir)ni biz ko‘ra olmaymiz.

Quyosh o‘zining yillik harakati davomida ikki marta olam ekvatorini (gradus 27 minut burchak bilan) kesib o‘tadi. Birinchisi, 21 mart oqshomida sodir bo‘ladi va bu paytda bahorgi teng kunlik holati kechadi. Ikkinchisi esa, ya’ni kuzgi teng kunlik 23 sentyabrga to‘g‘ri keladi. SHu ikki kunda kechasi ham, kunduzi ham baravar 12 soatdan bo‘ladi.

Quyosh olam ekvatoridan yuqoriga o‘tgan daqiqadan e’tiboran eramizning shimoliy yarim sharida bahor fasli boshlanadi. Janubiy yarim sharida esa kuz doxil bo‘ladi. Qadimgi YUnon, Rim, Misr va O‘rta Osiyo xalqlari yil fasllarini belgilash va kalendar tuzishda Quyoshning koinotdagi huddi shu harakatini asos qilib oladilar.

Quyosh olam ekvatorini kesib, shimoliy yarim sharga o‘tgan daqiqada yangi yil kiradi. Uning birinchi kuni, ya’ni 22 mart qadimgi SHarq va O‘rta Osiyoda, turkiy tilda “yilboshi” forsiyda esa “navro‘z” (yangi kun) deb yuritilgan. Navro‘z “sadi pok”, pok pokiza yuz, ya’ni tabiatda yuz kunlik qish sovuqlari tugadi, deb ham ataydilar. Hamma joyda yil boshi, navro‘z, navbahor, gul sayri, qozon to‘ldi tantanalari boshlanib ketadi.1

Muchal yil hisobi

Ajdodlarimiz arab istilosiga qadar o‘zlarining yil hisobiga ega bo‘lishgan. Muchal hisobiga asoslangan hisob ana shunday yil hisoblaridan biridir. Bu hisob turi uzoq davrlardan beri turkiy xalqlarda, jumladan, o‘zbek, qozoq, uyg‘ur, xitoy, turkman hamda mo‘g‘ul xalqlari o‘rtasida qo‘llanib yozma manbalarda, xujjatlarda, turli voqealarning sanasini (tarixini) aniqlashda, yohud qayd etishda istifoda etib kelingan. Qadimiy qo‘lyozma yodgorliklarining xotimasiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, ularda asarning yozilib tugallangan tarixi hijriy yili bilan berilishi barobar muchal hisobida ham ko‘rsatib o‘tilgani guvohi bo‘lamiz.

Muchal borasidagi dastlabki ma’lumotlar Beruniyning “Osorul –boqiya...”, Maxmud Qoshg‘ariyning “Devoni lug‘otit-turk” va boshqa manbalar orqali bizgacha etib kelgan. Ulardan ma’lum bo‘lishicha, turklar 12 yilni o‘n ikki hayvon nomi bilan ataganlar va insonning tug‘ilishi, vafoti, jang tarixlari va boshqa muhim hodisa, voqealarning sodir bo‘lgan yilini aniqlashda ana shu yillarning aylanishiga suyanganlar.

Muchal yili 21 martdan boshlanadi. Kishining qaysi muchal yilida tavallud topganini hisoblab topish uchun tug‘ilgan yiliga 9 raqami qo‘shiladi, hosil bo‘lgan son 12 ga bo‘linadi, qolgan qoldiq muchal yili hisoblanadi. Masalan, biron kimsa 1976 yili tug‘ilgan bo‘lsa, uning muchal yili quyidagicha aniqlanadi:

1) 1976 + 9 q 1985

2) 1985 : 12 q 165 (5 qoldiq)

4 qoldiq qoladi. Unga 1 raqamini qo‘shsak 5 hosil bo‘ladi. Demak, 1976 yilning muchali Nak, ya’ni baliq (arablarda “timsoh”). Ba’zi hollarda bo‘lish amali bajarilganida qoldiq qolmaydi va qoldiqsiz bo‘linadi. U holda qoldiq 0 chiqsa, muchal yili hisobi bo‘yicha 12 muchal olinadi. Masalan:

1) 1983 + 9 q 1992

2) 1992 : 12 q 166 (0 qoldiq)

Bu holatda ushbu kimsa 12 muchal sohibi, ya’ni to‘ng‘iz muchali sohibi hisoblanadi. Ba’zi holatlarda yuqoridagi amal ishlatilib hisoblanganda muchal sohibi 12 emas, balki 1 muchal sohibi bo‘lishi ham mumkin. Bunday holatga aniqlik kiritish uchun quyidagi tekshirish amalini bajarib ko‘rish o‘rinli hisoblanadi:

1) 1983 - 4 q 1979

2) 1979 : 12 q164 (11 qoldiq)

3) 11 + 1 q 12

YUqoridagi 2 amal bajarilgandan sung albatta 1 soni chiqqan qoldiqqa qo‘shiladi. SHundan so‘ng aniq bir son - 12 yoki 1 (12+1q13 emas, balki 1 bo‘ladi) soni kelib chiqadi. Bu esa muchal sohibining to‘ng‘iz yoki sichqon burjlarining aniq biriga tegishli ekanini ko‘rsatadi.

Burj

“Burj” so‘zi arab tilidan olingan bo‘lib, “yasanmoq”, “bezanmoq” degan ma’nolarni beradi. Astronomiyada Quyoshning yillik harakati doirasida 12 to‘p yulduz nomini bildiradi. Burj nomlari quyidagilardan iborat:

1. Hamal

2. Savr

3. Javzo

4. Saraton

5. Asad

6. Sunbula

7. Mezon

8. Aqrab

9. Qavs

10. Ja’di

11. Dalv

12. Hut

Etti sayyora - Oy, Utorid, Zuhra, Quyosh, Mirrix, Mushtariy, Zuhallar mana shu burjlarni turli vaqtlarda bosib o‘tadilar. Quyosh bir yil davomida, Oy bir oy ichida mazkur 12 burjni bosib o‘tadi. Burjlardan qo‘lyozma asarlarning yozib tugallangan muddatini belgilashda, davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan muhim hujjatlarning bitilgan yoki tasdiqlangan sanasini, hamda biron muhim hodisa voqealarning sodir bo‘lgan aniq vaqtini belgilashda ishlatib kelingan.

Mavzu:Umar Xayyomning hayot kunlari. Umar Xayyom: tarjimai hol

Taxminlarga ko'ra, 1048 yilda, 18 mayda Eronning shimoli-sharqida, Nishopur shahrida u chodir oilasida tug'ilgan. Umar Xayyom (to'liq ismi - Umar Xayyom Giyasaddin Ob-l-Faxt ibn Ibrohim) - taniqli tojik va fors shoiri, so'fiy faylasufi, matematik, astronom, munajjim.

U juda iqtidorli bola edi, 8 yoshida matematikaning, falsafaning, astronomiyaning asoslarini faol o'rgangan, Qur'onni yodidan bilgan. 12 yoshli o'spirin Umar o'z ona shahridagi madrasada tahsil oldi. U musulmon huquqi va tibbiyot amaliyotini "a'lo darajada" tugatgan, ammo shifokor malakasini olgan Umar Xayyom hayotni tibbiyot bilan bog'lamagan: u matematiklarning ishiga ko'proq qiziqqan.

Ota-onalari vafotidan keyin Xayyom uyini va ustaxonasini sotib, o'sha paytda madaniy va ilmiy markaz bo'lgan Samarqandga ko'chib o'tdi. Talaba sifatida madrasaga o'qishga kirish bilan u tez orada nizolarda shunday ta'limni namoyish etdi, chunki u darhol ustoz darajasiga ko'tarildi.

O'z davrining buyuk olimlari singari Umar Xayyom ham biron bir shaharda ko'p yashamagan. Shuning uchun u faqat 4 yildan so'ng Samarqandni tark etib, Buxoroga ko'chib o'tdi va u erda kitoblar depozitariyasida ish boshladi. Bu erda yashagan 10 yil davomida u to'rtta matematikaga oid asarlar yozdi.

Ma'lumki, 1074 yilda u Saljuqiy sultoni Melik Shah I tomonidan Isfaxonga taklif qilingan va Vazirning taklifi bilan Nizam al-Mulka lordning ruhiy ustozi bo'lgan. Xayyom, shuningdek, asta-sekin taniqli astronomga aylanib, suddagi katta rasadxonaning rahbari edi. U boshchiligidagi olimlar guruhi 1079 yilda rasman qabul qilingan mutlaqo yangi taqvimni yaratdilar. "Jalali" nomi berilgan quyosh taqvimi Julian va Grigorian taqvimlariga qaraganda aniqroq bo'ldi. Xayyom "Malikshoh astronomik jadvallari" ni ham tuzgan. 1092 yilda homiylar vafot etganida, Umarning tarjimai holida yangi bosqich boshlandi: uni xayolparastlikda ayblashdi, shuning uchun u Sanjarovni tark etdi.

Umar Xayyomga dunyo shuhrati she'r keltirdi. Uning quatrainlari - yoqutlar - bu qochishga qaramay, dunyoviy baxtni bilish uchun chaqiruvdir; ular shaxsiy erkinlik yo'llari, xayolparastlik, falsafiy tafakkurning chuqurligi, tasvir, ritmning moslashuvchanligi, ravshanligi, ravshanligi va qobiliyat uslubi bilan birlashtirilgan.

Xayyom rubayga tegishli bo'lganlarning barchasi chinakam ekanligi noma'lum, ammo 66 darajadagi ishonchlilik darajasi yuqori bo'lganligi aniq uning ishiga bog'liq bo'lishi mumkin. Umar Xayyomning she'riyati fors she'riyatidan bir oz farq qiladi, garchi bu uning ajralmas qismi. Bu Xayyom yagona muallifga aylandi, uning lirik qahramoni avtonom shaxs, Xudo va qirol tomonidan ajratilgan, zo'ravonlikni tan olmaydigan va isyonchi sifatida harakat qilgan.

Umar Xayyom asosan shoir sifatida shon-sharafga sazovor bo'ldi, ammo agar u adabiy sohadagi faoliyati uchun bo'lmasa, u ilm-fan tarixida buyuk matematik, innovatsion asarlar muallifi sifatida qoladi. Jumladan, «Algebra va almukabala muammolarini geometrik shaklda isbotlash to'g'risida» risolasida kub tenglamalari echimlari hisobga olingan; "Evklid kitobining qiyin postulatlari haqidagi sharhlar" risolasida u parallel chiziqlarning asl nazariyasini ilgari surgan.

Umar Xayyom uni yaxshi ko'rar edi, uni juda hurmat qilar edi va unga hurmat ko'rsatar edi. U o'z vatanida vafot etdi; bu 1122 atrofida sodir bo'lgan.

Vikipediya tarjimai holi

Ism

Guiyasaddin Abu-l-Fath Umar ibn Ibrohim al-Xayyom Nishapuri

غیاث ‌الدین Guillas ad-Din - hitab, "dinga yordam".

ابوالفتح Abu l Fath - Kunya, "Fotaning otasi" (uning "Fotax" degan o'g'li yo'q edi).

عمر Lobster - ism (shaxsiy ism).

بن ابراهیم ibn Ibrohim - Nasab, "Ibrohimning o'g'li".

خیام Xayyom - tahallus, "chodir ustasi" (ehtimol, bu ota hunarmandligining belgisi; "xayima" so'zidan - chodir, xuddi shu so'zdan, ehtimol eski ruscha "hamovnik" - to'qimachilik ishchisi keladi).

نیشابورﻯ Nishapuri - Nisba, "Nishapurdan."

Xurosonda (hozirgi Eron Xuroson-Rezaviy viloyati) joylashgan Nishapur shahrida tug'ilgan. Umar chodirning o'g'li va uning Oysha ismli singlisi bor edi. 8 yoshida u matematika, astronomiya va falsafa bilan chuqur shug'ullana boshladi. 12 yoshida Umar Nishapur madrasasi talabasi bo'ldi. Keyinchalik Balx, Samarqand va Buxoro madrasalarida tahsil olgan. U erda u xokim, ya'ni vrach unvonini olgan musulmon huquqi va meditsinasi kursini imtiyozli diplom bilan tugatgan. Ammo tibbiy amaliyot unga unchalik qiziqmadi. Mashhur matematik va astronom Sabit ibn Kurra asarlarini, yunon matematiklarining asarlarini o'rgangan.

Xayyomning bolaligi O'rta Osiyoning Saljuqiy istilosi davrida bo'lgan shafqatsiz davrga to'g'ri keldi. Ko'p odamlar, shu jumladan olimlarning katta qismi vafot etdi. Keyinchalik Xayyom o'zining "Algebra" ga kirish so'zida achchiq so'zlarni yozadi:

Biz olimlarning vafot etganiga guvoh bo'ldik, ular orasida kichik sabrli guruh qolgan. Ushbu davrlarda taqdirning jiddiyligi ularning ilm-fanni takomillashtirish va chuqurlashtirishga to'liq taslim bo'lishiga to'sqinlik qiladi. Hozirgi kunda olimlar qiyofasida bo'lganlarning aksariyati ilmdan soxta va ikkiyuzlamachilik chegaralariga chiqmasdan haqiqatni yolg'on bilan kiyib yurishadi. Va agar ular haqiqatni izlayotgan va haqiqatni sevadigan, yolg'onni va ikkiyuzlamachilikni rad etishga harakat qilsa va maqtanishdan va yolg'ondan bosh tortish bilan ajralib turadigan kishini uchratsa, uni uni o'zlarining nafratlari va masxaralariga aylantiradilar.

O'n olti yoshida Xayyom hayotidagi birinchi yo'qotishni boshdan kechirdi: epidemiya paytida otasi vafot etdi, keyin onasi. Umar otasining uyini va ustaxonasini sotib, Samarqandga ketdi. O'sha paytda u Sharqda tan olingan ilmiy va madaniy markaz edi. Samarqandda Xayyom avval madrasalardan birining talabasi bo'ladi, lekin munozaralarda bir necha marotaba so'zlaganidan so'ng, u o'zining stipendiyasi bilan barchani shu qadar hayratda qoldirdiki, u darhol murabbiyga aylandi.

O'sha davrning boshqa yirik olimlari singari Umar ham biron bir shaharda uzoq qolmadi. Oradan to'rt yil o'tgach, u Samarqandni tark etib, Buxoroga ko'chib o'tdi va u erda kitob saqlash omborxonalarida ish boshladi. Olim Buxoroda yashagan o'n yil davomida matematikaga oid to'rtta fundamental risola yozdi.

1074 yilda u Sanjarov shtatining markazi Isfaxonga, Saljuqiy sultoni Melik Shah I.ning sudiga taklif qilindi va bosh Shoh Vazirning tashabbusi bilan va Nizam al-Mulka Umar sultonning ruhiy ustozi bo'ldi. Ikki yil o'tgach, Melik Shah uni dunyodagi eng katta saroy rasadxonasi boshlig'i qilib tayinladi. Bu lavozimda ishlagan Umar Xayyom nafaqat matematikada o'qishni davom ettirdi, balki taniqli astronomga aylandi. Bir guruh olimlar bilan u Grigoriandan ko'ra aniqroq quyosh taqvimini ishlab chiqdi. Kichik yulduzlar katalogini o'z ichiga olgan "Malikshoh astronomik jadvallari" tuzilgan. Bu erda u uchta kitobdan "Evklid kitobini kiritishda qiyinchiliklar haqida sharhlar" (1077) yozdi; ikkinchi va uchinchi kitoblarda u munosabatlar nazariyasi va son haqidagi ta'limotni o'rgangan. Biroq, 1092 yilda unga va Vizier Nizam al-Mulkga homiylik qilgan Sulton Melik Shohning vafoti bilan uning hayotining Isfahon davri tugaydi. Xudosiz donishmandlikda ayblangan shoir Seljuq poytaxtini tark etishga majbur.

Xayyomning hayotining so'nggi soatlari uning kenja zamondoshi Beyxakining so'zlaridan bilinadi, u shoirning kuyovining so'zlarini anglatadi.

Bir marta "Shifo kitobi" ni o'qiyotganda Abu Ali ibn Sino Xayyom o'limning yaqinlashishini sezdi (va u saksondan oshgan). U eng qiyin metafizik savolga bag'ishlangan va "Ko'plik ichida bitta" deb nomlangan bo'limida to'xtadi va choyshabning orasiga qo'lida ushlab turgan oltin tish pichog'ini qo'ydi va gumbazni yopdi. Keyin u qarindoshlari va talabalarini chaqirdi, vasiyat qildi va shundan keyin hech qanday ovqat va ichimlik olmadi. Kelgusi tush haqida ibodat qilib, u tiz cho'kib: «Xudo! Men imkonim boricha seni bilishga harakat qildim. Meni kechir! Seni bilganim uchun, men senga yaqinlashdim ». Xayyom bu so'zlar bilan labida o'ldi.

Shoir hayotining so'nggi yillaridagi guvohnoma, "To'rt suhbat" muallifi

1113 yilda Balxda, qul savdogarlari ko'chasida, Abu Said Jarrning uyida Xo'ja imomi Umar Xayyom va Xo'ja imomi Muzaffar Isfizari to'xtab, men ularga xizmat qildim. Bayram paytida men Haqiqatning isbotini eshitdim: "Mening qabrim har bahorda shabada esadigan joyda gullar bilan yog'adigan joyda bo'ladi". Bu so'zlar meni hayratda qoldirdi, lekin men bunday odamning bo'sh so'zlarni aytmasligini bilardim. Men 1136 yilda Nishopurga kelganimda, mana to'rt yildan beri buyuk bir odam yuzini yopinchiq bilan yopib qo'ygan edi va u holda kambag'al dunyo yetim qoldi. Va men uchun u murabbiy edi. Juma kuni men uning kuliga ta'zim qilgani bordim, u qabrini menga ko'rsatish uchun bir kishini o'zi bilan olib ketdi. U meni Xayri qabristoniga olib bordi, bog'ni o'rab turgan devorning etagida chapga burilib, men uning qabrini ko'rdim. Ushbu bog'dan nok va o'rik daraxtlari osilgan va qabr ustiga gullaydigan novdalarni yoyib, butun qabrni gullar ostida qoplagan. Uning Balxda eshitgan so'zlari menga keldi va men yig'lab yubordim, chunki men butun er yuzida va aholi yashaydigan mamlakatlarda unga munosibroq joyni ko'rmagan bo'lar edim. Alloh aziz va eng oliy Xudo, unga rahmati va saxovati uchun jannatda joy tayyorlasin!

Ilmiy faoliyat

Matematik

Xayyom «Algebra va Almukabala muammolarini isbotlovchi risolasi» ga ega, unda tenglamalar tasnifi berilgan va 1, 2 va 3 darajali tenglamalarning echimi berilgan. Xayyom risolaning birinchi boblarida al-Xorazmiy tomonidan tasvirlangan kvadrat tenglamalarni yechishning algebraik usulini taqdim etadi. Keyingi boblarda u Arximedga qaytib keladigan kub tenglamalarni yechishning geometrik usulini ishlab chiqadi: ushbu usuldagi ushbu tenglamalarning ildizlari ikkita mos konusning kesishish nuqtalari sifatida aniqlandi. Xayyom ushbu usulni asoslab berdi, tenglamalar turlarini tasniflash, konus kesimining turini tanlash algoritmi, (ijobiy) ildizlarning sonini va ularning kattaligini baholash. Afsuski, Xayyam kub tenglamasi uchta ijobiy haqiqiy ildizga ega bo'lishi mumkinligini payqamadi. Kardano Xayyam aniq algebraik formulalarga erisha olmadi, ammo kelajakda aniq echim topilishiga umid bildirdi.

Ushbu risolaning kirish qismida Umar Xayyom bizga algebradan fan sifatida kelgan birinchi ta'rifni beradi va algebra ma'lum darajada ma'lum miqdorlarga ega bo'lgan noma'lum miqdorlarni aniqlash fanidir, bundan tashqari, bunday ta'rif tenglamalar tuzish va echish orqali amalga oshiriladi.

1077 yilda Xayyom muhim matematik ish ustida ishini yakunladi - "Evklid kitobini kiritishda qiyinchiliklar haqida sharhlar". Risola uchta kitobdan iborat edi; birinchisi parallel chiziqlarning asl nazariyasini o'z ichiga olgan bo'lsa, ikkinchisi va uchinchisi munosabatlar va nisbatlar nazariyasini takomillashtirishga bag'ishlangan. Birinchi kitobda Xayyom Evklidning beshinchi postulatini isbotlashga harakat qiladi va uni sodda va ravshan ekvivalenti bilan almashtiradi: Ikkita birlashtiruvchi chiziqlar kesishishi kerak; aslida, bu urinishlar davomida Umar Xayyom Lobachevskiy va Rimann geometriyalarining birinchi teoremalarini isbotladi.

Keyin, Xayyom o'z risolasida irratsional sonlarni mutlaqo qonuniy deb hisoblaydi va Evklid algoritmidagi barcha mos keladigan kvotalarning ketma-ket tengligi sifatida ikki munosabatlarning tengligini belgilaydi. U Evklid mutanosiblik nazariyasini raqamli nazariya bilan almashtirdi.

Bundan tashqari, "Sharhlar" ning uchinchi kitobiga bag'ishlangan kompilyatsiya (ya'ni ko'payish) munosabatlar, Xayyom kontseptsiyalarning o'zaro bog'liqligini qayta tushuntiradi munosabatlar va raqamlar. Ikki doimiy geometrik miqdorning nisbati hisobga olinadi A va B, u quyidagicha bahslashadi: "Biz birlikni tanlaymiz va qiymatga bog'liq qilamiz G teng munosabat A ga B, va biz qiymatni ko'rib chiqamiz G chiziqda, sirtda, tanada yoki vaqtdagidek; ammo biz bunga bularning barchasidan aql tomonidan ajratib olingan va raqamlarga tegishli miqdor sifatida qaraymiz, ammo mutlaq va haqiqiy sonlarga emas, chunki o'zaro bog'liqlik A ga B ko'pincha bu raqam bo'lmasligi mumkin ... Shunday qilib, siz ushbu bo'linma va miqdor ekanligini bilasiz G, o'zboshimchalik bilan hosil bo'lgan miqdor yuqoridagi ma'noda raqam sifatida qabul qilinadi. " Matematikaga bo'linadigan birlik va yangi turlarni kiritish foydasiga Xayyom raqam tushunchasini musbat haqiqiy songa etkazishni nazariy jihatdan asoslab berdi.

Xayyomning yana bir matematik asari - "Ulardan tarkib topgan tanadagi oltin va kumush miqdorini aniqlash san'ati to'g'risida" - Arximed tomonidan ilgari surilgan aralashtirish muammosiga bag'ishlangan.

Astronomiya

Xayyom Isfaxon astronomlari guruhiga rahbarlik qildi, u Saljuq Sultoni Jaloliddin Malik Shoh davrida tubdan yangi quyosh taqvimini tuzdi. Ushbu rasmiy taqvim 1079 yilda qabul qilingan. Ushbu taqvimning asosiy maqsadi Navro'zni (ya'ni yil boshida) quyoshning Zodiak burjlar ariesiga kirishi sifatida tushunilgan ichki tengkunlikka bog'lash edi. Shunday qilib, taqvim qabul qilingan 468 hijriy yilning 1 farvardinasi (Navro'z), hijriy 417 yilning 9 ramazon juma kuniga va Yazdigerd davrining 448 yil 19 farvardiniga (1079 yil 15 mart) to'g'ri keldi. "Qadimgi" yoki "Fors" deb nomlangan Zardushtiyning quyoshli yilidan farq qilish uchun yangi taqvim sulton nomi bilan - "Jalali" yoki "Maleki" deb nomlana boshlandi. Jalali kalendaridagi oylar soni quyoshning u yoki boshqa burj belgisiga kirish vaqtiga qarab o'zgarib turdi va 29 dan 32 kungacha o'zgarishi mumkin edi. Zardushtiy taqvimi asosida oylar uchun yangi nomlar, shuningdek har oyning kunlari taklif qilindi. Biroq, ular ildiz otmadilar va oylar umumiy holatda tegishli zodiak belgisi bilan chaqirila boshlandi.

Sof astronomik nuqtai nazardan qaraganda, Jalali taqvimi zamonaviy Hayyom Evropasida ishlatilgan qadimgi Rim Yulian taqvimiga va aniqroq Evropaning Grigorian taqvimiga qaraganda aniqroq edi. Xayyom "4 yil uchun bir sakrash yili" (Julian taqvimi) yoki "97 yil sakrash yili 400 yil" (Grigorian taqvimi) o'rniga "33 yil 8 sakrash yili" nisbati oldi. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, har 33 yilda 8 tasida keksa yosh va 25 tasi oddiy yil bo'lgan. Ushbu taqvim barcha boshqa taniqli taqvimlarga qaraganda aniqroq, bahorgi tengkunlik yiliga to'g'ri keladi. Umar Xayyomning loyihasi ma'qullangan va Eron taqvimi asosini tashkil etgan, u hozirgacha Eronda rasmiy ravishda 1079 yildan beri amal qiladi.

Xayyom "Malikshoh Zij" ni yaratgan, unda 100 ta yorqin yulduzlarning yulduz katalogi va saljuqiylar sultoni Malikshoh ibn Alp Arslanga bag'ishlangan. Zijning kuzatuvlari 1079 yilga to'g'ri keladi ("Malikaning sakrashining birinchi yili"); qo'lyozma saqlanmagan, ammo undan ro'yxatlar mavjud.

Rubay

Uning hayoti davomida Xayyom faqat buyuk olim sifatida tanilgan. U butun umri davomida she'riy aforizmlar (ruboiylar) yozgan, unda hayot haqida, odam haqida, Hamriyat va Zuhdiyat janridagi bilimlari haqida so'z yuritgan. Yillar o'tishi bilan Xayyomga tegishli bo'lgan quatravrlar soni o'sdi va 20-asrga kelib 5000 dan oshdi.Balki xayol va kufr uchun ta'qibdan qo'rqqanlarning hammasi o'z asarlarini Xayyom bilan bog'lashgan. Xayyomning qaysi biriga tegishli ekanligini aniqlab bo'lmaydi (agar u umuman she'rlar yozgan bo'lsa). Ba'zi tadqiqotchilar Xayyomning 300-500 rublga mualliflik qilishi mumkin deb hisoblashadi.

Iste'dodlarning bunday xilma-xilligi XIX asrning oxiriga qadar shoir Xayyom va olim Xayyom turli odamlar ekanligiga ishonishgan (Brockhaus va Efron entsiklopediyasida ular haqida turli xil maqolalar mavjud: XXXVII jild - Xayyom Umar ibn Ibrohim Nishapurskiy va boshqalar). XXIa - Umar Alkayami).

Uzoq vaqt davomida Umar Xayyom unutildi. Baxtli tasodif bilan, uning she'rlari bilan daftar ingliz shoiri Edvard Fitsjeraldning qo'liga tushdi, u ko'plab yoqutlarni lotin va keyin ingliz tiliga tarjima qildi. 20-asr boshlarida Fitsjeraldning juda erkin va o'ziga xos aranjirovkasidagi ruboiylar Viktoriya she'riyatining eng mashhur asariga aylandi. Omar Xayyomning o'limdan keyingi qasosni inkor etadigan hedonizmning xabarchisi sifatida dunyo bo'ylab shuhrati uning kashf etilgan va qayta kashf etilgan ilmiy yutuqlariga qiziqish uyg'otdi.

Xayyom xotirasi

Umar Xayyomning intravital tasvirlari saqlanib qolmagan va tashqi ko'rinishi noma'lum bo'lsa-da, shoirga o'rnatilgan yodgorliklar ko'plab mamlakatlarda (masalan, Nishapur, Ashxobod, Buxarestda) o'rnatilgan. 1935 yilda Ozarbayjon yozuvchisi Husayn Javid Nishopurdagi Umar Xayyomga bag'ishlangan Xayyom spektaklini yozdi.

1970 yilda Xalqaro Astronomiya Ittifoqi Umar Xayyomni oyning narigi tomonidagi krater deb atadi.

AQShda u to'g'risida bir nechta biografik filmlar suratga olingan: "Umar Xayxam" (1924), Fil Dyunx rolida; Omar Xayyom (1957), Kornel Uayld rolini o'ynagan; Umar al-Xayyom (2002), Jihad Saad / Jihad Saad; "Himoyachi: Umar Xayyom afsonasi" (2005), Bruno Lastra rolini o'ynagan. Shuningdek, Turkiyaga Orchun Sonat rolida O'mer Hayyom (1973) keldi.

Rus tilidagi ruboiylari

Birinchi bo'lib Umar Xayyomni rus tiliga tarjima qilgan V.L.Velichko (1891). Darslikning rus tiliga tarjimasi (1910) Konstantin Balmont tomonidan amalga oshirilgan. Rubayning ba'zi rus tilidagi nashrlari:

Umar Xayyom Rubyayat. Tojik-fors tilidan tarjima qilingan: Vladimir Derjavin. IRFON nashriyot uyi, Dushanbe, 1965 yil

Umar Xayyom Rubay. Per forsiy bilan // Eron-tojik she'riyati. - M.: Badiiy adabiyot, 1974. - S. 101-124. / Jahon adabiyoti kutubxonasi, 1-seriya, 21-jild.

Umar Xayyom Rubay. - Toshkent, ed. O'zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti, 1978.- 104 b., 200 000 nusxa.

Umar Xayyom Rubay: Eng yaxshi tarjimalar / Tarkibi, kirish maqola, eslatma. Sh.M.Shamuxamedova. - Toshkent, O'zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining Nashriyot uyi, 1982. - 128 bet, 7 nusxa L., 200 000 nusxa. (Sharqning tanlangan qo'shiqlari. Ikkinchi nashr, to'ldirilgan)

Umar Xayyom Rubay. S. Severtsev tomonidan tarjima qilingan - Buyuk daraxt. Sharq shoirlari. M., 1984, s. 282-284.

Umar Xayyom Rubay: Trans. fors-taj bilan. / Kirish. San'at. Z. N. Vorojeykina va A.Sh.Shaxverdov; Komp. va eslatma. A.Sh.Shaxverdova. - L .: Boyqushlar. yozuvchi, 1986. - 320 b. Adadi 100000 nusxa. (Shoir kutubxonasi. Katta seriya. Uchinchi nashr).

Umar Xayyom: Rubayat. Tarjima mosligi. / Malkovich R.Sh. - SPb .: Rossiya San'at akademiyasi nashriyoti, 2012. - 696 b. - 500 nusxa.

Matematik, tabiiy fanlar va falsafiy traktatlar

Xayyom Umar. Algebra va almukabala muammolarini isbotlash to'g'risida. Tarixiy va matematik tadqiqotlar, 6, 1953. - S. 15-66.

Xayyom Umar. Evklid kitobining qiyin postulatlari haqida sharhlar. Tarixiy va matematik tadqiqotlar, 6, 1953. - S. 67-107.

Xayyom Umar. Ulardan tarkib topgan tanadagi oltin va kumushni aniqlash san'ati to'g'risida. Tarixiy-matematik tadqiqotlar, 6, 1953. - S. 108-112.

Xayyom Umar. Risolalar .. 2012 yil 28-noyabrda arxivlangan. / Tarjimon A.P. Yushkevich. B. A. Rosenfeld va A. P. Yushkevichning maqolalari va sharhlari. - M.: Nashriyot. sharqda yoritilgan, 1961 yil.

Xayyom Umar. Risolalar. / Tarjimon B. A. Rozenfeld. V.Segal va A.P.Yushkevich tomonidan tahrirlangan. B. A. Rosenfeld va A. P. Yushkevichning maqolalari va sharhlari. - M., 1962 yil.

Xayyom Umar. Birinchi algebraik traktat. Tarixiy-matematik tadqiqotlar, 15, 1963. - S. 445-472.

Xayyom Umar. To'g'ridan-to'g'ri kustalar haqida. Tarixiy-matematik tadqiqotlar, 19, 1974. - S. 274-278.

Xayyom Umar. Gap kvartal tomonidan shakllangan bola tug'ilishi haqida. Tarixiy-matematik tadqiqotlar, 19, 1974. - S. 279-284.

Xayyom Umar Xayamning martaba: Shoir

Tug'ilgan yili: Tojikiston, 18.5.1048 - 4.12

Umar Xayyom - dunyoga mashhur fors shoiri, faylasuf, matematik, astronom, munajjim. Umar Xayyom 1048 yil 18-mayda tug'ilgan. Eng yaxshi "yoqut", taqvimni ixtiro qilgani, shuningdek kubik tenglamalarni tasnifi bilan mashhur.

Umar Xayyom, Xishon shahrida, qadimgi Nishapur shahrida, boy hunarmand oilasida tug'ilgan, ehtimol, to'quv ustaxonasining oqsoqoli bo'lib, chodirlar va chodirlar uchun matolar yasagan. Shubhasiz, ota-bobolarining hunari sharafli edi, chunki Xayyom - shoirning taxallusi - "haima" (chodir, chodir) so'zidan kelib chiqqan.

Xayyom boshlang'ich ma'lumotni ona shahrida o'qib, Balxga o'qishga boradi. XI asrning 70-yillarida o'z bilimlarini yanada oshirish uchun Xayyom o'sha davrning eng yirik ilmiy markazi - Samarqandga joylashdi.

Barcha fanlardan yosh Xayyom matematikaga eng ko'p e'tibor qaratgan. Unga shon-sharaf "Bizga yetib bormagan matematikaning qiyin muammolari" risolasi va Evklid xulosalaridagi qiyinchilikning keyingi izohi bilan olib kelingan. Tez orada Xayyom hukmdorning taklifiga binoan Qoraxoniylar urug'idan bo'lgan shahzoda Buxoroga ko'chib o'tdi. U erda uni juda yaxshi kutib olishdi. Buxoro hukmdori Xayyom bilan suhbatlashar ekan, "uni yuksak hurmat belgisi sifatida u bilan birga taxtga o'tirdi".

Bu vaqtga kelib, ko'chmanchi turkman og'uz qabilasidan bo'lgan buyuk saljuqiy-immigrantlarning yirik imperiyasi tezda o'sib, o'z o'rnini topdi. 1055 yilda Saljuqiylar sultoni Tog'rul Bek Bog'dodni zabt etdi va o'zini barcha musulmonlarning ruhiy rahbari deb e'lon qildi.

Xalifa Yaqin Sharqning ulkan mamlakatlarida istiqomat qiluvchi xalqlarning madaniy shakllanishiga katta ta'sir ko'rsatgan barcha siyosiy elitalarni qat'iyat bilan yo'qotdi.

Sulton Malik Shoh davrida Buyuk Seljuqlar imperiyasi Xitoy chegaralaridan O'rta er dengiziga, Hindistondan Vizantiyaga qadar cho'zilgan. Yangi davlatning rahbari buyuk davlat iste'dodiga ega bo'lgan, o'z asrining eng ziyoli odami bo'lgan taniqli Nizam-ul-mulk edi. Uning ostida sanoat va savdo rivojlandi. U fanlarga homiylik qildi, yirik shaharlarda madrasa o'quv yurtlarini ochdi va Bag'dod Nizomiye akademiyasini qaytadan bunyod etdi.

Uning taklifiga binoan Umar Xayyom yangi Isfahon shtati poytaxtiga ko'chib o'tadi va sultonning faxriy taxminiga aylanadi.

Afsonada aytilishicha, Nizam-ud-mulk Xayyamga Nishopur shahri va uning atrofini boshqarishni taklif qilgan. Xayyom javob berdi: "Men odamlarni boshqarishni, buyruq berishni va taqiqlashni xohlamayman, lekin men butun aql-idrokimni odamlarning manfaati uchun fanga bag'ishlamoqchiman!"

Bu vaqtga kelib Xayyom o'z asrining eng buyuk astronomi sifatida tanilgan. Unga dunyodagi eng katta rasadxona qurish topshirilgan edi. Yulduzli osmonni ko'p yillik kuzatishi natijasida u besh yuz yil oldin Papa Gregori XIII qayta tuzilishidan oldin taqvimni qayta tashkil qildi.

Xayyom o'z quatrainlarini qachon yaratgan? Shubhasiz, hayot davomida juda keksalikka qadar. Hech qanday sharoitda u hukmdorlarga maqtovli xatlar yozmagan va hech qanday sharoitda u xushmuomalalik va tarqatishlarni kutib turuvchi sud emas edi. Biz uni mag'rur va mustaqil inson sifatida tasavvur qilamiz.

Uning quatrainlari - maydalash - buloqlar singari, xalq san'ati tubidan yurishgan. Xayyomning har bir so'zi kichik she'rdir. Xayyom quatrain shaklini kesib tashladi, qimmatbaho toshbo'ron kabi, rubayning ichki qonunlarini tasdiqladi va bu sohada unga teng keladigani yo'q.

Xayyom - olim, faylasuf haqida ko'p narsa aytilgan. Uning sakkizta ilmiy ishlari bizgacha yetib kelgan - matematik, astronomik, falsafiy va tibbiy. Bu masofadagi narsa uning hamma merosi emas. Ko'p narsa o'lgan yoki hali topilmagan. Bir quatrainda u shunday deydi:

"Men maxfiy daftarda tuzgan dunyo sirlari,

Xavfsizligim uchun odamlardan yashirindim. "

Xayyomning bu muqaddas daftarini biz o'zimizning ajoyib qabristonlarimizda ochib beramiz, u erda u g'ayrioddiy kuch bilan, o'z davrining og'ir sharoitlari, dinning zulmi tufayli o'z ilmiy asarlarida aytib bo'lmaydigan narsalarni juda kuchli va to'liq ifodalaydi. U o'z she'rlarida tirik qalbni ezadigan va ezadigan har qanday narsaga nisbatan bema'ni muqaddaslik, shariat qoidalarini, mazmundor deb mazax qiladi. U do'zax va jannat borligini inkor etadi, oxiratni inkor etadi, ro'za tutish va ibodatlar ustidan kuladi, bu Islomning rasmiy izdoshlari oldida eng katta kufr edi.

Isfaxondagi Xayyomning o'n sakkiz yillik umri uning hayotining eng baxtli va eng samarali va samarali homiylari himoyasida edi.

1092 yilda fitnachilar Nizam-ul-mulkni o'ldirdilar. Bir oy o'tgach, hayotning eng yaxshi davrida Malik Shoh vafot etdi. Tepalik uchun shiddatli jang boshlandi. Imperiya alohida feodal davlatlarga bo'lina boshladi. Observatoriya uchun mablag 'berishni to'xtatdi. Xayyomning holati xavfli bo'lib qoldi. Uning dushmanlari va ta'qibchilari boshlarini ko'tardilar. Tarixchi shunday yozadi: "Ko'z, quloq va boshni saqlab qolish uchun shayx Umar Xayyom hajga (Makkaga haj) bordi". O'sha davrdagi muqaddas qadamjolarga sayohat yillar davomida yana bir bor davom etdi ... Hajdan qaytgan Umar Xayyom Bag'dodga joylashdi va u erda Nizomiye akademiyasining professori bo'ldi. Uning kayfiyati o'zgardi. U qattiqqo'l bo'lib qoldi, orqasiga o'girilib, "o'z uyining eshiklarini sobiq do'stlari va hamfikr odamlarning oldida sindirdi". Yillar o'tdi, mamlakatda qiyosiy tizim yaratildi. Nizom-ul-mulka avlodlari otasining siyosatini davom ettirishga intilib, hokimiyatga kelgan. Ulug'vor olim Umar Xayyom shon-sharafdan ilhomlanib, yaqin atrofdagi Nishopurga qaytdi. O'sha paytga kelib u 70 yoshdan oshgan. U umrining so'nggi yillarini o'z vatanida, o'z davrining eng yaxshi odamlari tomonidan hurmat va ehtirom bilan o'ralgan Xurosonda o'tkazdi. Uning ta'qibchilari uni o'ldirishga jur'at eta olishmadi.

Xayyomning quatrainlari chuqur falsafiy fikrlarga to'la. U hal qilinmagan inson taqdiri va insoniyatning hayoti uchun azob chekadi. Bu quatreynlar, shubhasiz, u yurishni boshlagan yillarida, u abadiy nafratlangan past va riyokor odamlarni haqoratlash va quvg'in qilish nishoniga aylanganda tug'ilgan.

Buyuk gumanist va animator Xayyom borligini tasdiqlaydi, insonning go'zalligi va ma'naviy buyukligini ulug'laydi. Uning she'riy obrazlarining chuqur ma'nosi ularni tasavvufiy, so'fiyona talqin qilish uchun asos yaratib bermaydi, balki har qanday real tasvirning orqasida - xoh kulolchilik ustaxonasi, ham ko'zaning idishi bo'lsin, qadimgi shahzodaning bosh suyagi mustahkam va bebaho timsolni yashiradi: u o'z sevgilini ulug'laydi va u barcha insonlar singari o'likdir, u jannatdan voz kechadigan xudoga aylanadi. U bayramni ulug'laydi, lekin bu yuqori fikrlar va ezgu tuyg'ular bayrami - Platon bayrami. Sharob qadahi - bu Jamshidning sehrli kosasi, butun dunyoni qamrab olgan inson ongining chashkasi. Hamma joyda tanlangan boqichlarni uloqtirish uchun mast odamlarning yig'ini.

Ba'zi quatrainlarda ranglarning sofligi va shaffofligi bilan hayratga soladigan landshaftlar paydo bo'ladi. Ko'zoynak, piyola va sharob haqida ko'p gapirgan Xayyom na ichkilikbozlik, na jahldor emas edi. Buyuk adib, o'zining butun yuz yillik umrini so'nggi soatgacha ishlagan olim, xayollarga berilib ketishni xayoliga ham keltirmagan.

"Do'zax va jannat osmonda", - deyishadi xayr-ehsonchilar.

O'zimga qarab, men yolg'onga amin bo'ldim:

Do'zax va jannat olam hovlisida aylanalar emas

Jahannam va jannat ruhning ikki yarmidir.

Taqdirni bilish, foydali nolishni bostirish,

Odamlarga murojaat qilish uchun xushomadgo'y pichirlash foydali,

Men ayyorlik va ayyorlikka intildim,

Ammo har safar yog 'ustalikni sharmanda qildi.

Men ulkan eshaklarning tashqi ko'rinishini bilaman:

Baraban kabi bo'sh, lekin qancha katta so'zlar!

Ular ismlarning qulidirlar. Faqat o'zingizga nom bering

Va ularning har biri sizning oldingizda emaklashga tayyor

Tarjimai hol

Abu Jafar Muhammad ibn Muhammad Nosiruddin at-Tusiy (1201-1274) - XIII asr fors matematik va astronomi, Kamoliddin ibn Yunusning shogirdi, o‘ta serqirra olim, falsafa, jo‘g‘rofiya, musiqa, optika, tibbiyot, minerologiyaga oid asarlar muallifi. Yunon ilmi bilimdoni bo‘lgan, Yevklid, Arximed, Avtolik, Feodosiy, Menelay, Apolloniy, Aristarx, Gipsikl, Ptolomeylarning asarlarini sharhlagan.

Nosiruddin at-Tusiy 1201 yil Xurosonning Tus shahrida tug‘ilgan va Qur’on, hadislar, shiit huquqshunosligi, mantiq, falsafa, matematika, tibbiyot va astronomiyani o‘rganib, o‘sha yerda yoshligidan tahsil olishni boshlaydi.

Tusiyning merosiga yuzlanar ekanmiz, biz yana bir bor dunyo va dunyo madaniyatining birligida vaqtlarning uzviy bog‘lanishiga amin bo‘lamiz. Shunday qilib, u o‘z asarlarida osmon mexanizmini asos qildi. 400 yil o‘tgach, ular g‘arbiy ovrupa olimlar tomonidan qayta kashf qilingan. Bolalar astronomi Tixo Brage (1546-1601) Tusiyning hisob-kitoblarini qaytarib, 700 dan ziyod yulduzlar katalogini tuzgan. Bragening ilmiy ishi asosida I. Kepler osmon mexanikasini yaratgan. I. Nyuton ularning mehnatlariga tayangan holda, mexanikaning tayanch qonunlarini yaratgan. Tusiyning matematik mehnatlari Italiya, Angliya, Fransiya - ovrupa Uyg‘onish davrining bosh markazlarida nashrdan chiqqan.

Tusiyning jahon ilm-faniga qo‘shgan ahamiyatli hissalaridan biri butun Sharqda tanilgan Marog‘adagi astronomik rasadxonasining yaratilishidir. Rasadxona 1259 yil hozirgi Janubiy Ozarbayjon hududida, Islomobod Respublikasidagi Eronda tashkil etilgan.

At-Tusiy Xulaguga rasadxona qurilishi masalasida murojaat qiladi, ammo qurilish harajatlari juda katta tuyiladi. Shunda at-Tusiy Xulaguga askarlar uyquga ketgan vaqt tog‘dan mis tog‘orani uloqtirishni tavsiya qiladi. Tog‘ora tog‘dan tushib, katta shovqin ko‘taradi va askarlar sarosimaga tushadi va at-Tusiy shunday deydi: “Biz bu shovqinning sababini bilamiz, askarlar esa bilmaydi; biz xotirjammiz, ular esa havotirda; shuningdek, biz osmon hodisalaridan boxabar bo‘lamiz, biz yerda xotirjam bo‘lamiz”. Bu so‘zlar Xulaguni ishontiradi va rasadxona qurilishiga 20 dinor ajratadi. At-Tusiyning iltimosiga binoan, Xulagu askarlardan ularning qo‘liga tushgan olimlarni o‘ldirmay, Marog‘aga olib kelishlariga buyruq beradi, bu yerga mo‘g‘ullar qo‘llariga tushgan barcha qo‘l yozmalari-u, astronomik moslamalarni keltirishgan.

Marog‘alik rasadxonada 1259 yildan 1271 yilgacha bo‘lgan 12 yillik kuzatuv natijasi “Ilxoniy jadvali” (“Zidjiy Ilxoniy”) bo‘lgan. Bu jadvalda Quyosh va sayyoralarning joylashuv hisob-kitobi, osmon katalogi, shuningdek, sinus, tanges va katangensning 1 oralig‘idagi jadvali keltirilgan.

At-Tusiy, shuningdek, Klavdiya Ptolomeyning “Almagest”iga sharh tuzgan va bir qator boshqa astronomik risolalarni yozgan: “Muiniyning astronomiya bo‘yicha risolasi”, unga ilova, “Samoviy sfera astronomiya bilimlarini egallash”, “Astronomiya bo‘yicha yodnoma”. Ushbu risolalar majmuida at-Tusiy Ptolomeynikidan farqli, osmon jismlari kinematikasiga doir o‘z chizmasini tuzadi. Uning asosi o‘rnida “Tusiy jufti” xizmat qilib, aylanma harakatlarini intilma harakatga o‘zgartiradi.

At-Tusiyga, shuningdek, “Astrolyabiyani o‘rganishga doir yigirma bo‘limli risola”, “Sinus kvadranti haqida risola” va astronomik qurollar haqidagi boshqa risolalar tegishli.

Nasiruddin Tusiy Yevklidning ikki parallel chiziqlar bo‘shliqda tutashishlari haqidagi beshinchi farazini isbotlashida hissasi ulkan. Bu befoyda abstraktsiya emas, balki ilmiy masalaning chinakam samoviy tuzilmasi ekanligini isbotlab bergan. Makonning (Olam) egri ko‘rinishi ob'yekt uzoqlashishi bilan yanada aniqroq namoyon bo’laverishini avvaliga Yevklid ifodalab, Tusiy isbotlagan bergan.

Koinot yaratilishi va dunyoning ijtimoiy tuzumi, huquq va axloq muammolari, davlat boshqaruvi va fanlarning tasnifi, yaxshi tarbiya va oiladagi munosabatlarni takomillashtirish uning falsafasi markazida. Tusiy asosi insoniy munosabatlar bo‘lgan tenglikka erishilgan formulani izlaydi. U davlatni fazilatli va yomonga, jangchilarni adolatli va adolatsizga ajratadi, xalqqa foyda va foydasiz narsalarni belgilab, jamoatchilik hayotidagi hodisalarga baho beradi. Tusiyning ta’kidlashicha, dunyo ikki narsadan aziyat chekadi: “Biri - dunyoda johilona hokimiyat hukm sursa, boshqasi - davlat o‘z ixtiyoriga taqdim etilsa”.

U jamiyat hayotida davlat rolini o‘rganadi va davlat va inson hamda davlat o‘rtasidagi o‘zaro mas’uliyat mohiyatini ishlab chiqadi, aqlning kuchi oqilona boshqaruv va adolatli qonunlarning rivojini ta’minlovchi shahar-davlatning ideal ko‘rinishini yaratadi. “Shaharning barhayotligi uning naqadar haqqoniyligiga bog‘liq”, deya ta’kidlaydi mutafakkir. Insonlarning rizoligi va tengligi g‘oyasini, ularning ixtiyoriy ittifoqi asosida adolatli davlat yaraluvchi har bir inson huquqini “yakka mukammallik” darajasida himoya qilgan.

Ijtimoiy adolatni amalda tadbiq qilish izlanishlari, Tusiyning shaxsiy taqdiriga fojiali yakun yasaydi. Ular ijodkorni turkiy tilda so‘zlashuvchi ismoilitlar davlati tashkilotchisi huzuriga olib kelishаdi. Ammo ismoilitlar shaxslarning tabiiy huquq va erkinliklarini qurbon qilib, uning o‘rnida johilona boshqaruv tuzumini o‘rnatadilar. Tusiy bilan ismoilitlar o‘rtasidagi kelishmovchiliklari haqida turli taxminiy fikrlar mavjud. Ulardan biri – faylasuf-insonparvar tomonidan qonunlashtirilgan tabiiy inson huquqlari buzilgan johillikni qabul qilmaslik. Ushbu firk sabab, Tusiy 20 yil umrini ozodlikdan mahrum etib, Alamut qal’asiga mixlaydi.

At-Tusiyning matematik mehnatlari orasida “To‘laqonli to‘rtburchak haqida risola” (boshqa tarjimasida “Kesishuvchan shakl haqida risola”). Risola at-Tusiy Alamut qal’asida bo‘lgan vaqt fors tilida yozilgan va Marog‘ada (1260) qisqartirilgan holatda arab tilida yozilgan.

At-Tusiy risolasi besh kitobdan iborat. Birinchi kitobida tarkibiy munosabatlar nazariyasi bayon etilgan. Sobit ibn Qori hamda Umar Hayyomlarning g‘oyalarini ilgari surib, at-Tusiy bu yerga muvofiq va nomuvofiq tushunchadagi sonlarning kengaytirilgan mohiyatini kiritadi. Ikkinchi kitobida Menelayning yassi to‘rtburchakning turli teoremalariga isbotlar keltirilgan. Uchinchi kitobi sinus va kosinus yoylar tushunchalari kiritilgan va yassi trigonometriyaning bir qator teoremalari isbotlanadi; xususan, bu yerda yassi uchburchakni yechish qoidalari ko‘rib chiqiladi va sinuslarning yassi teoremasining isboti keltirilgan. To‘rtinchi kitob Menelayning fazo shakllarining kesishuvini isbotlovchi turli holatlar teoremasiga bag‘ishlangan. Beshinchi kitobda teoremalar yordamida fazoviy trigonometriya masalalarini yechish usullari , “kesishuvchan shakllarning almashinuvi”, - tangens va sinuslar teoremalari ko‘rib chiqiladi. Beshinchi kitobning xulosa qismida fazoviy uchburchaklarga oid masalalarni yechish qoidalari taqdim etilgan.

At-Tusiy - fanning bir qator boshqa sohalaridagi risolalar muallifi. Uning fizikaga doir “Yevklid “Optika”siga ishlov”, “Kamalak haqida”, “Jazirama va qahraton haqida” kabi risolalari mashhur. U al-Beruniy va boshqa olimlarning mehnati asosida mineralogik asar tuzgan. At-Tusiy tibbiyotga oid bir qator kitoblar yozgan, jumladan, Ibn Sinoning “Qonun”iga sharh ham yozgan. Uning bir qator risolalari mantiq, falsafa va axloqqa bag‘ishlangan. U, shuningdek, bir qator ilohiyot asarlari va moliya haqida risolalar yozgan.

At-Tusiyning biologiyasida birinchilardan evolyutsiyaviy g‘oyalar keltirilgan. Uning ta’limotiga ko‘ra, olamda avvaliga, asos elementlar bo‘lgan. So‘ngra, ulardan minerallar, o‘simliklar, hayvonlar va odamlar paydo bo‘la boshlagan.