Umumiy fizika(mexanika) fanidan ma’ruza mashg’ulotlarida o’qitish texnologiyasi 1- mavzu: Kirish
Download 5.66 Kb. Pdf ko'rish
|
|
7 -ilova. Kup xollarda tezlik vektori vaqtga boglik v(t) ravishda uzgarib turadi. Tezligi vaqtga boglik xolda sodir buladigan harakat uzgaruvchan (notekis) harakat deyiladi. SHaklda keltirilgan MN harakatining traektoriyasi uzgaruvchan harakatga misol buladi. CHunki traektoriyasi tezlik vektorlari bir biridan kattaliklari va yunalishlari bilan farklanadi. Bu fark kurilayotgan vaqtga boglikdir. Ushbu boglanishni aniklash maksadida tezlanish tushunchasi kiritiladi. Birlik vaqt oraligida tezlik vektorining uzgarishini belgilaydigan kattalik tezlanish deyiladi . U xam vektor kattalikdir. Tezlanish vektorining oniy kiymatini xisoblashda kichik vaqt oraligi uchun yukoridagi ifodadan limit olinadi: Demak, MN ning tezlanishi uning tezligidan vaqt buyicha olingan birinchi tartibli xosilaga yoki radius vektordan vaqt buyicha olingan ikkinchi tartibli xosilaga teng ekan. Tezlanish vektorini xam koordinata uklari buylab yunalgan uchta tashkil etuvchilarga ajratish mumkin. Almashtirishlardan kurinadiki, natijali tezlanishning son kiymati buladi. Agar tezlik vektorining ortirmasi ΔV>0 bulsa harakat tezlanuvchan va ΔV<0 bulsa harakat sekinlanuvchan buladi. Yoki tezlanish vektori yunalishi tezlik vektori yunalishi bilan bir xil bulsa harakat tezlanuvchan, karama-karshi yunalishlarda esa sekinlanuvchan buladi. Tugri chizikli uzgaruvchan harakatda tezlik vektorining yunalishi o’zgarmas, mikdori uzgaruvchan buladi. SHuning uchun (13) dan tenglamani dV=a dt kurinishida uzgartirib, uni harakatning berilgan vaqt chegarasida integrallaymiz: Umuman, tezlanish vaqtga boglik uzgarishi mumkin. Agar harakat tugri chizikli tekis uzgaruvchan bulsa tezlanish vektorining yunalishi va mikdori vaqt buyicha o’zgarmas (a = sonst ) buladi va yukoridagi ifodadan V = V o ± at tenglamani olamiz. Bunda vo MN boshlangich tezligi (+ ishora a > 0, - ishorasi esa a < 0 xol uchun ). Bu ifodani (11) ga kuysak xosil buladi. (+) - tekis tezlanuvchan, (-) ligi tekis sekinlanuvchan harakat xollarda bosib utilgan yul tenglamalaridir. Agar tezlik m/s, vaqt (s) sekundlarda ulchansa tezlanish birligi [ a ] = m/s 2 , ulchamligi Nazorat savollari. 1. Kinematikada nima urganiladi? 2. Mexanik harakat deb nimaga aytiladi? 3. Moddiy nukta deb nimaga aytiladi? 4. Mexanik tizim deb nimaga aytiladi? 5. Harakatning kinematik tenglamalari qanday? 6. Urtacha va oniy tezlik deb nimaga aytiladi? 7. Uzgaruvchan harakatni ta’riflang. 8. Urtacha va oniy tezlanishni ta’riflang. 9. Tugri chizikli tekis uzgaruvchan harakat deb nimaga aytiladi? 10. Ixtiyoriy harakatda bosib utilgan yul formulasini tushuntiring? 8-ilova Harakatning turlariga oid sxemani to’ldiring. 5- mavzu: Egri chiziqli harakat. 5.1. Ma’ruza mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi Vaqti – 2 soat Talabalar soni: 45-50 nafar O’quv mashg’ulotining shakli Kirish, vizual ma’ruza Ma’ruza mashg’ulotining rejasi 1.Egri chiziqli harakat haqida tushuncha. 2.Egri chiziqli harakatda tezlanish. 3.Markazga intilma tezlanish. O’quv mashg’ulotining maqsadi: Talabalarga egri chiziqli harakat, markazga intilma tezlanishlar haqida bilim berish. Pedagogik vazifalar: -.Egri chiziqli harakat haqida tushuncha berish. -Egri chiziqli harakatdagi tezlanishlari bilan tanishtirish. -Markazga intilma tezlanish haqida ma’lumot berish. O’quv faoliyatining natijalari: Talaba: -.Egri chiziqli harakat haqida tushunchaga ega bo’lish. -Egri chiziqli harakatdagi tezlanishlar bilan mukammal tanishish. -Markazga intilma tezlanish haqida ma’lumotga ega bo’lish. O’qitish uslubi va texnikasi Vizual ma’ruza, blits-so’rov, bayon qilish, “FSMU” , texnikasi O’qitish vositalari Ma’ruzalar matni, proektor, grafik, organayzerlar. O’qitish shakli Jamoa, guruh va juftlikda ishlash. O’qitish shart-sharoiti Proektor, ‘kompyuter bilan jihozlangan auditoriya 5.2.Ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi Bosqichlar, vaqti Faoliyat mazmuni O’qituvchi talaba 1-bosqich. Kirish (10 min). 1.1.Mavzu, reja, uning maqsadi va o’quv faoliyatining natijalari ma’lum qilinadi (1- ilova). 1.1. Eshitadi, yozib oladi. 2-bosqich. 2.1. Talabalar e’tiborini jalb etish va bilim darajalarini 2.1Eshitadi. O’ylay di, Harakatning turlari Asosiy (60 min.) aniqlash uchun tez kor savol-javob o’tkazadi (2 -ilova) 2.2. O’qituvchi vizual materiallardan foydalangan holda ma’ruzani bayon etadi(3-,4-ilovalar) 2.3. Talabalarga mavzuning asosiy tushunchalariga e’tibor qilishni va yozib olishlarini ta’kidlaydi. javob beradi. Javob beradi va to’g’ rijavobni eshitadi 2.2.Ilovada beril gan ma’lumotlarni asosiy joylarini yozib oladilar. 2.3.E’tibor qaratadi, yozib ola di. 3-bosqich. Yakuniy (10 min.) 3.1. Mavzuga yakun yasaydi va talabalar e’tiborini asosiy masalalarga qaratadi. 3.2.Mustaqil ish uchun Egri chiziqli harakat bilan to’g’ri chiziqli harakat parametrlarini taqqoslash vazifa qilib beradi.(5-ilova) 3.1. Eshitadi, aniqlashtiradi. 3.2.Topshiriqni yozib oladi, baholarni eshitadi. Vizual materiallar 1-ilova. Mavzu: Egri chiziqli harakat. Reja: 1.Egri chizikli harakat xakida tushuncha. 2Egri chizikli harakatda tezlanish. 3.Markazga intilma tezlanish. Darsning maqsadi: Talabalarga egri chiziqli harakat, markazga intilma tezlanishlar haqida bilim berish. O’quv faoliyatining natijalari: -.Egri chiziqli harakat haqida tushunchaga ega bo’lish. -Egri chiziqli harakatdagi tezlanishlar bilan tanishish. -Markazga intilma tezlanish haqida ma’lumotga ega bo’lish. 2-ilova. 1. Qanday harakatga egri chizikli deyiladi? 2. Urinma tezlanishning xarakteri qanday? 3. Markazga intilma tezlanishni tushintiring. 3-ilova. Aytaylik, MN MN egri chiziklik harakatda bulsin. Bunday harakatda tezlik vektorini oniy kiymati va yunalishi vaqt buyicha uzgarib turadi. M va N nuktalardagi tezlik vektorlari V 1 va V 2 bulsin. Ularni ayirmasi Δv = v 2 - v 1 ga teng. Bu vektorni ikkita ΔV n va ΔV τ tashkil etuvchilarga ajratamiz. ΔV τ tashkil etuvchi oniy tezlikni mikdoriy uzgarishini baxolaydi va u M nuktaga urinma ravishda yunalgan buladi. ΔV n tezlik ortirmasi oniy tezlikni yunalishi buyicha uzgarishini kursatadi va u egrilik markaziga karab yunalgan buladi ΔV = ΔV τ + ΔV n (1) Buni Δt ga bulib, Δt → 0 intiltirib undan limit olamiz. Δt → 0 bulganda M va N nuktalar juda yakin joylashgan va ularning oniy tezliklari deyarli ustma-ust tushadigan xolda buladi. Bu xol uchun (2) ni holga utkazish mumkin. a τ - urinma yoki tangentsial tezlanish, a n - normal yoki markazga intilma tezlanish deb ataladi. Demak, egri chizikli harakatni berilgan nuktasidagi tezlanish vektorining oniy kiymati uning urinma va normal tashkil etuvchilari yigindisiga teng ekan. a τ - urinma tezlanish vaqt birligi ichida oniy tezlikning mikdoriy uzgarishini kursatadi va u a τ = dV / dt ga teng buladi. SHaklda ΔMDC va Δ MON uxshash uchburchaklar xosil bulgan. Δt → 0 intilganda MN vatarni uzunligi ΔS yoyga M nukta egriligi N nukta egriligiga , v 2 → v 1 ga, tezlikni Δ v n orttirmasi dv n ga intiladi. Uchburchaklarning uxshashligidan Normal tezlanish kuyidagicha buladi. a τ va a n lar uzaro tik yunalgan, shu sababli MN tezlanishining son kiymati Agar bu tezlanishlardan biri, masalan a n = 0 bulsa R → ∞ bulib harakat tugri chizikli, agar a τ = 0 bulsa tezlikni fakat yunalishi uzgarib harakat aylana buylab tekis harakat buladi. Biz yukorida MN-ning egri chizikli harakatini ba’zi elementlarini urganib, bunday harakatda tezlanish ikkita tashkil etuvchidan iboratligini topdik. a= a n + a τ Tugri chizikli harakatda a n =0 bulib, a=a t buladi. Harakatni oz bulsada egrilanishi a n ni yuzaga kelishi bilan xarakterlanadi va bu normalь tezlanishni yunalishi traektoriyani botik tomoniga karagan buladi. Traektoriyani egrilik darajasi kuyidagicha buladi Bu yerda Δφ - ΔS = AV masofada turuvchi urinmalar orasidagi burchak AOV ga teng. S ga teskari bulgan ifoda egrilik radiusi deyiladi. Bu kattalik ixtiyoriy egri chizikning kichik yoyi bilan ustma-ust tushuvchi aylanani radiusiga teng buladi. Aylanani markazi egrilik markazi deb xam yuritildai. Nazorat savollari. 1. Qanday harakatga egri chizikli deyiladi? 2. Urinma tezlanishning xarakteri qanday? 3. Markazga intilma tezlanishni tushintiring. 5-ilova FSMU texnologiyasi bo’yicha jadvalni to’ldiring. Savol To’g’ri va egri chiziqli harakatlar orasida o’xshashlik bormi? (F) Fikringizni bayon eting (S) Fikringiz bayoniga sabab ko’rsating (M) Ko’rsatgan sababingizni isbotlovchi dalil keltiring (U) Fikringizni umumlashti-ring 6- mavzu: Gorizontal va Gorizontga nisbatan burchak ostidan otilgan jismlarning harakati. 6.1. Ma’ruza mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi Vaqti – 2 soat Talabalar soni: 45-50 nafar O’quv mashg’ulotining shakli Kirish, vizual ma’ruza Ma’ruza mashg’ulotining rejasi 1. Gorizontga nisbatan burchak ostida otilgan jismning traektoriyasi, ko’tarilish balandligi, uchish vaqti va uchish uzoqligi. 2. Gorizontal otilgan jismning traektoriyasi, uchish vaqti va uzoqligi bilan tanishish. O’quv mashg’ulotining maqsadi: Talabalarga Gorizontal va Gorizontga nisbatan burchak ostida otilgan jismlarning traektoriyasi, ko’tarilish balandligi, uchish vaqti va uchish uzoqligi haqida bilim berish. Pedagogik vazifalar: -Gorizontga nisbatan burchak ostida otilgan jismning traektoriyasi, ko’tarilish balandligi, uchish vaqti va uchish uzoqligi haqida bilim berish. -Gorizontal otilgan jismning traektoriyasi, uchish vaqti va uzoqligi bilan tanishtirish. O’quv faoliyatining natijalari: Talaba: -Gorizontga nisbatan burchak ostida otilgan jismning traektoriyasi, ko’tarilish balandligi, uchish vaqti va uchish uzoqligi haqida bilim olishdan iborat. -Gorizontal otilgan jismning traektoriyasi, uchish vaqti va uzoqligi bilan tanishish. O’qitish uslubi va texnikasi Vizual ma’ruza, blits-so’rov, bayon qilish O’qitish vositalari Ma’ruzalar matni, proektor, grafik, organayzerlar. O’qitish shakli Jamoa, guruh va juftlikda ishlash. O’qitish shart-sharoiti Proektor, ‘kompyuter bilan jihozlangan auditoriya 6.2.Ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi Bosqichlar, vaqti Faoliyat mazmuni O’qituvchi talaba 1-bosqich. Kirish (10 min). 1.1.Mavzu, reja, uning maqsadi va o’quv faoliyatining natijalari ma’lum qilinadi (1- ilova). 1.1. Eshitadi, yozib oladi. 2-bosqich. Asosiy (60 min.) 2.1. Talabalar e’tiborini jalb etish va bilim darajalarini aniqlash uchun tez kor savol-javob o’tkazadi (2 -ilova) 2.2. O’qituvchi vizual materiallardan foydalangan holda ma’ruzani bayon etadi(3-,4-ilovalar) 2.1Eshitadi. O’ylay di, javob beradi. Javob beradi va to’g’ rijavobni eshitadi 2.2.Ilovada beril gan ma’lumotlarni asosiy 2.3. Talabalarga mavzuning asosiy tushunchalariga e’tibor qilishni va yozib olishlarini ta’kidlaydi. joylarini yozib oladilar. 2.3.E’tibor qaratadi, yozib ola di. 3-bosqich. Yakuniy (10 min.) 3.1. Mavzuga yakun yasaydi va talabalar e’tiborini asosiy masalalarga qaratadi. 3.2.Mustaqil ish uchun Gorizontal va Gorizontga nisbatan burchak ostida otilgan jismlarning parametrlari so’raladi.(5- ilova) 3.1. Eshitadi, aniqlashtiradi. 3.2.Topshiriqni yozib oladi, baholarni eshitadi. Vizual materiallar 1-ilova. Mavzu: Gorizontal va Gorizontga nisbatan burchak ostidan otilgan jismlarning harakati. Reja: 1. Gorizontga nisbatan burchak ostida otilgan jismning traektoriyasi, ko’tarilish balandligi, uchish vaqti va uchish uzoqligi. 2. Gorizontal otilgan jismning traektoriyasi, uchish vaqti va uzoqligi. Darsning maqsadi: Talabalarga Gorizontal va Gorizontga nisbatan burchak ostida otilgan jismlarning traektoriyasi, ko’tarilish balandligi, uchish vaqti va uchish uzoqligi haqida bilim berish. O’quv faoliyatining natijalari: -Gorizontga nisbatan burchak ostida otilgan jismning traektoriyasi, ko’tarilish balandligi, uchish vaqti va uchish uzoqligi haqida bilim olishdan iborat. -Gorizontal otilgan jismning traektoriyasi, uchish vaqti va uzoqligi bilan tanishish. 2-ilova. 1.Gorizontga nisbatan burchak ostida otilgan jismning traektoriyasi qanday shaklga ega? 2. Gorizontga nisbatan burchak ostida otilgan jismning ko’tarilish balandligi nimalarga bog’liq? 3. Gorizontga nisbatan burchak ostida otilgan jismning uchish vaqti va uchish uzoqligini ifodalarini bilasizmi? 4. Gorizontal otilgan jismning traektoriyasining shakli qanday? 5. Gorizontal otilgan jismning uchish vaqti va uzoqliklarini ifodasini bilasizmi? 3-ilova. 0 boshlang‘ich tezlik bilan gorizontga burchak ostida otilgan jism boshlang‘ich tezligining o‘qlardagi proeksiyalari quyidagicha ( - rasm) sin cos 0 0 0 0 y x Jism gorizontga burchak ostida otilsa, vaqt o‘tishi bilan tezlikning OX o‘qdagi proeksiyasi o‘zgarmaydi va OX o‘q bo‘yicha teng vaqtlar ichida teng masofalarga siljiydi. Tezlikning OU o‘qdagi proeksiyasi esa har sekundda 9,81 m/s ga o‘zgarib boradi. CHunki og‘irlik kuchi vertikal o‘q bo‘yicha Er markaziga yo‘nalgan bo‘lib, OX o‘qida esa jismning tezligini o‘zgartiradigan hech qanday kuch yo‘q.. Demak ixtiyoriy paytdagi tezlikning o‘qlardagi proeksiyalari (ya’ni tezlik tenglamalari) quyidagicha: gt gt const y y x x sin cos 0 0 0 0 Er sirtidan biror y 0 balandlikdan gorizontga burchak ostida tepaga va pastga qiyalatib otilgan jismlar uchun harakat tenglamalar quyidagicha: 2 / sin | | cos 2 / sin | | cos 2 0 0 0 2 0 0 0 gt t y y t x gt t y y t x Isboti: harakat tenglamasi tezlik tenglamasining vaqt bo‘yicha boshlang‘ich funksiyasidir. 2 sin cos ) sin ( cos sin cos sin cos 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 gt t y y dt x dt gt dy dt dx gt dt dy dt dx gt y x Harakat tenglamasi koordinatalarning vaqtga bog‘liqlik tenglamasi bo‘lsa, traektoriya tenglamasi esa koordinata o‘qlarining bir-biriga bog‘liqlik tenglamasidir. Mas: y=f(x) tekislikdagi traektoriya tenglamasi, z=f(x) va z=f(y) esa fazdagi traektoriya tenglamsidir. Harakat tenglamasidan traektoriya tenglamasiga o‘tish uchun vaqtdan voz kechishimiz, ya’ni vaqtni o‘yindan chiqarishimiz kerak bo‘ladi. Er sirtidan u 0 balandlikdan gorizontga burchak ostida tepa va pastga qiyalatib otilgan jismning traektoriya tenglamalari (-rasmlar) 2 2 2 0 0 cos 2 t g y y x g x ↑↑↑ 2 2 2 0 0 cos 2 t g - y y x g x ↓↓↓ Isboti: Harakat tenglamasidan vaqtni o‘yindan chiqaramiz. 2 2 0 0 0 2 0 0 0 0 0 2 0 0 0 cos 2 | | ... cos 2 cos sin | | cos 2 / sin | | cos g tg y x g x y y x t gt t y y t x Endi Er sirtidan gorizontga nisbatan burchak ostida otilgan jismning harakatini qarab chiqamiz. Er sirtidan jismni gorizontga nisbatan qandaydir burchak ostida biror boshlang‘ich tezlik bilan otganda, jism tezlik vektorining OX o‘qdagi proeksiyasi miqdor va yo‘nalish jihatidan o‘zgarmas qolib, OU o‘qdagi proeksiyasi esa har sekundda 9.81 m/s.ga o‘zgarib boradi. Gorizontga burchak ostida otilgan jism traektoriyasi paraboladan iborat. Er sirtidan otilganda ko‘tarilish jarayoni tushish jarayoniga aynan o‘xshash, ya’ni qanday tezlik bilan otilsa, shu tezlik bilan tushadi, qanday burchak ostida otilsa, shu burchak ostida tushadi, qancha vaqtda ko‘tarilsa, shuncha vaqtda tushadi va hokoza.. Er sirtidan gorizontga burchak ostida 0 boshlang‘ich tezlik bilan otilgan jismning uchish vaqti t uch , ko‘tarilish vaqti t k , uchish uzoqligi l uch , ko‘tarilish balandligi h max lar quyidagicha ifodalanadi: g l g h g t g t uch uch k 2 sin 2 sin sin 2 sin 2 0 2 2 0 max 0 0 Download 5.66 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|