Umumiy fizika(mexanika) fanidan ma’ruza mashg’ulotlarida o’qitish texnologiyasi 1- mavzu: Kirish

F = 0  da  mdV = 0  bo’ladi. 
Bundan  mV = const kelib chiqadi. Bu impulsning saqlanish qonunidir.  
     (1) ifoda inertsial sanoq sistemasida joylashgan moddiy nuqta yoki yakka jism uchun o’rinli ekanini 
ta’kidlagan edik. Nyutonni uchinchi qonuniga asosan inertsial sanoq tizimidagi jismlar sonini ikkitaga 
yetkazilsa ularning ta’sirlashuv qonuni o’zgacha (ya’ni F
12
= - F
21
) bo’ladi. Fizikada ikki va undan ortiq  
o’zaro ta’sirlashuvchi jismlar to’plami jismlar tizimi deyiladi. Bunday tizimga xos xususiyatlardan biri 
shuki, uni tashkil qiluvchi jismlar o’zaro ta’sirlashadilar. Bu ta’sirlashuvlarning yunalishi va kattaligini 
baholovchi kuchlar ichki kuchlar deyiladi va  f  harfi bilan belgilanadi. Faqat ichki kuchlar ta’sirida 
bo’lgan jismlar to’plami yopiq (berk) tizim ( sistema) deyiladi.  
      Agar jismlarning bir qismiga yoki hammasiga tashqi kuchlar ta’sir etsa, bunday tizim ochiq 
hisoblanadi. Tashqi kuchlarga harakatlantiruvchi kuchlar, ishqalanish kuchlari, qarshilik kuchlari, 
tortishish va itarishish kuchlari kiradi. Shu ma’noda yopiq tizim bu ideal tushunchadir. Faqat koinotdagi 
ob’ektlarga nisbatan yopiq tizim tushunchasi qullaniladi xolos.  
     Yopiq tizimlarning impulsini ko’raylik.  
      Aytaylik, ikkita jism inertsial sanoq tizimida joylashgan bo’lsin. Ularning impulslarini  
P
1
 = m
1
 • V
1
   va   P
2
 = m
2
 • V
2
    deylik. 
 Ular bir-birlari bilan f
12
 va f 
21
 ichki kuchlar ta’sirida bulsalar Nyutonning  
 III - qonuniga asosan  f
12
 = - f
21
  bo’lib, ularning yig’indisi  f
12
 + f
21
 = 0  bo’ladi, yoki  
 
deb yozish mumkin. Buni  
 
O’zgarmas kattalikdan olingan hosila nolga teng bo’lgani uchun yuqoridagidan  
 
m
1
 V
1
 + m
2
 V
2
 = P
1
 + P
2
 = const (6)  
 
ni olamiz. 
      Demak, yopiq tizimdagi jismlarga tashqi kuchlar ta’sir etmasa, shu tizimdagi jismlarning 
impulslarining yig’indisi o’zgarmas ekan. Yopiq tizim ichida o’zaro ta’sirlashuvchi jismlarning birini 
impulsi kamayib, ikkinchisiniki ko’payishi mumkin, ammo tizimning impulsi doimiy qolaveradi. Demak, 
ichki kuchlar inertsial sanoq tizimida joylashgan tizimning impulsini o’zgartirishi yoki unga tezlanish 
berish qobiliyatiga ega emas ekan. Bu muloxazalarni juda ko’p  jismlardan tashkil topgan yopiq tizim 
uchun ham qullash mumkin.       Agar tashqi kuchlarning biror koordinata o’qiga masalan, OX  o’qiga 
proeksiyalari yig’indisi nolga teng(F
ix
=O) bo’lsa 
R
x
 = sonst (7)    
bo’ladi.       (7) impuls proeksiyasining saqlanish qonunidir.
 
 
4-ilova.
 
To’qnashish - fazoning kichik soxasida jismlarning qisqa vaqt ichida o’zaro ta’sirlashuvlari 
jarayonidir. To’qnashuvchi jismlarni markazlarini birlashtiruvchi to’gri chiziq urilish chizigi deyiladi. 

Agar bu to’gri chiziq jismlarning massa markazlari orqali o’tsa to’qnashish markaziy hisoblanadi. 
To’qnashish lar elastik va noelastik ko’rinishda bo’ladi.  
      Agar tuqnashuv natijasida jismlarni ichki energiyalari o’zgarmasa to’qnashish mutloq elastik 
hisoblanadi va aksincha, to’qnashish natijasida jismlarni ichki energiyalari o’zgarsa to’qnashish noelastik 
hisoblanadi. Bunda agar energiya to’liq ichki energiyaga aylansa mutloq noelastik  to’qnashish sodir 
bo’ladi.  
      Mutloq elastik to’qnashish.  
      Ma’lumki, jismlarning uzaro ta’sirlashuvlarida energiya va impuls almashinuvi yuz beradi. 
To’knashuvdan so’ng  jismlarning harakat yo’nalishi va to’qnashish -guncha bo’lgan tezliklaridan 
boshqacha tezlik bilan 
harakatlanishi kuzatiladi. Rubaru 
markaziy to’qnashish da ikkala 
jismlarning massa markazlari bir 
to’gri chiziq bo’yicha harakatlanadi. 
O’zaro ta’sir kuchi harakat 
yo’nalisihda bo’ladi.  
      Juda qisqa vaqt ichida elastik 
to’qnashish yuz berib, ikkala jism bir xil V tezlik bilan harakatlanadi, so’ngra ular ajraladilar va har xil 
tezlik bilan harakatlana boshlaydilar. Agar birinchi jism massasi m
1
, tezligi V
1
, to’qnashish dan keyingi 
tezligi V
1
' ikkinchi jism uchun mos ravishda  m
2
, V
2
, V
2
'  bo’lsa impulsni saqlanish qonuniga asosan   
m
1
V
1
 + m
2
 V
2
 = m
1
V
1
' + m
2
 V
2
' 
yoki,  
m
1
 (V
1
 - V
1
') = m
2
 (V
2
' - V
2
)       (1) 
  
bo’ladi. Energiyani saqlanish qonuniga asosan  
 
yoki,  
m
1
 (V
1
2
 - V
1
'
2
) = m
2
 (V
2
'
2
 - V
2
2
 )  
bundan 
m
1
 (V
1
 - V
1
')(V
1
 + V
1
') = m
2
 (V
2
' - V
2
)( V
2
' + V
2
)  
     Bu yerda (1) ni e’tiborga olsak  
V
1
 + V
1
' = V
2
 + V
2
'      (2) 
      Demak, to’qnashishgacha va to’qnashishdan so’nggi tezliklarining yig’indisi bir xil bo’ladi. (2) dan  
V
2
' = V
1
' + V
1
 - V
2
      va      V
1
' = V
2
 + V
2
' - V
1
 
      Bu ifodalarni hisobga olinsa (1) ni quyidagicha yozish mumkin.  
 
m
1
 (V
1
 - V
1
') = m
2
 (V
1
' + V
1
 - V
2
 - V
2
)       
va       
m
2
 (V
2
' - V
2
) = m
1
 (V
1
 - V
2
 - V
2
' + V
1
)  
bulardan mos holda  to’qnashishdan keyingi tezliklar uchun quyidagilarni olamiz: 
 
Agar  m
1
 = m
2
  bulsa  V
1
' = V
2
  va  V
2
' = V
1
  buladi.  

To’qnashishgacha  va  to’qnashishdan  so’ng  to’liq  energiya  o’zgarishsiz 
qolgani  uchun  to’qnashuvchi  jismlar  dastlabki  shakllarini  egallaydilar  ya’ni 
urilish paytida yuzaga keluvchi deformatsiya yo’qolai. 
 
Noelastik  to’qnashish. 
Bunday to’qnashish da jismlarni bir-biriga teguvchi joylari deformatsiyalanadi va so’ngra ikkalasi 
birgalikda umumiy tezlik bilan harakatlanadilar.  
Bu holda impulsning saqlanish qonuni quyidagicha ko’rinishda bo’ladi.  
m
1
 V
1
 + m
2
 V
1
 = ( m
1
 + m
2
 ) V 
Bundan  
V = (m
1
 V
1
 + m
2
 V
2
 ) / (m
1
 + m
2
)     (4)  
kelib chiqadi. Energiyani saqlanish qonuniga asosan sistemaning kinetik energiyasi to’qnashish gacha 
bo’lgan qiymatidan kichik bo’ladi, chunki uning bir qismi jismlarni noelastik deformatsiyalanishiga sarf  
bo’ladi.  
To’qnashish  sodir  bo’lguncha  
 
To’qnashishdan so’nggisi  
 
Bu yerda Δ W = W
1
 - W
2
 to’qnashuvchi jislarni deformatsiyalanishi uchun sarflangan ishga teng 
bo’lgan energiyani yo’qolishi,  ya’ni  
 
(4) ni hisobga olib, biroz  o’zgarishlar qilsak quyidagini olamiz  
 
Nazorat savollari. 
1. Sistemaning impulsi deb nimaga aytiladi?  
2. Sistemaning kuch impulsi deb nimaga aytiladi?  
3. Jismlar tizimi deb nimaga aytiladi?  
4. Berk sistema deb nimaga aytiladi ?  
5. Jismlar to’plamining impulsi qanday bo’ladi.  
6. Jismlar tizimining impulsini saqlanish qonunini ta’riflang.  
7. Tashqi kuchlar deb nimaga aytiladi ?  
8. Ichki kuchlar deb nimaga aytiladi?  
9. Impulsning saqlanish qonunini ta’riflang.  
10. Impulsning saqlanish qonuniga misollar keltiring.  
11. 
To’qnashish
 deb nimaga aytiladi ? 
12. Markaziy 
to’qnashish
 deb qanday 
to’qnashish
ga aytiladi ? 
13. Mutloq elastik 
to’qnashish q
anday 
to’qnashish 
dir? 
14. Mutloq elastik 
to’qnashish
dan   so’ng  jismlarni tezligi qanday qonunlarni natijasidir ? 
15. Noelastik 
to’qnashish 
 deb qanday 
to’qnashish
ga aytiladi? 
16. Mutloq noelastik 
to’qnashish
dan so’ng jismlarni tezligi qanday qonunlarni natijasidir ? 

17. Tuknashuvchi jismlarni deformatsiyalanishi uchun sarflangan ishga teng bo’lgan energiyani 
yo’qolishi qanday ifoda orqali aniqlanadi? 
 
5-ilova 
Jism impulsiga doir sxemani to’ldiring. 
 
 
 
11-mavzu: Moddiy nuqtalar sistemasining harakati 
11.1. Ma’ruza mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi 
Vaqti – 2 soat 
Talabalar soni: 45-50 nafar 
O’quv mashg’ulotining shakli  Kirish, vizual ma’ruza 
Ma’ruza mashg’ulotining 
rejasi  
 
1.Massalar  markazining harakati. 
2.O’zgaruvchan massali jism harakati.  
3.Reaktiv harakat. 
4.Meshcherskiy tenglamasi. 
5.Siolkovskiy formulasi. 
6.Raketalar. 
 O’quv mashg’ulotining maqsadi: Talabalarni massalar markazi, o’zgaruvchan massali jism 
harakatlari,reaktiv harakat,Meshcherskiy tenglamasi, Siolkovskiy formulasi va yangi 
raketalar bilan tanishtirish. 
Pedagogik vazifalar: 
 
-Massalar markazining 
harakati haqida bilim berish.  
-O’zgaruvchan  massali  jism 
harakati 
to’g’risida 
bilim 
berish. 
-Reaktiv 
harakat 
bilan 
chuqurroq tanishtirish. 
-Meshcherskiy 
tenlamasini 
O’quv faoliyatining natijalari: 
Talaba: 
-Massalar markazining harakati haqida yetarli bilim olish.  
 
-O’zgaruvchan 
massali 
jism 
harakati 
to’g’risida 
mukammal bilimga ega bo’lish. 
 
-Reaktiv harakat bilan chuqurroq tanishish. 
 
-Meshcherskiy tenlamasi  mohiyatini tushinib yetish. 
 
JISM IMPULSI 

mohiyatini ochib berish. 
-Siolkovskiy  formulasi  bilan 
tanishtirish. 
-Yangi 
turdagi 
raketalar 
haqida ma’lumot berish. 
 
-Siolkovskiy formulasi bilan tanishish. 
 
-Yangi turdagi raketalar haqida ma’lumotga ega bo’lish. 
O’qitish uslubi va texnikasi 
Vizual ma’ruza, blits-so’rov, bayon qilish, “FSMU”  
texnikasi 
O’qitish vositalari 
Ma’ruzalar matni, proektor, grafik, organayzerlar. 
O’qitish shakli 
Jamoa, guruh va juftlikda ishlash. 
O’qitish shart-sharoiti 
Proektor, kompyuter bilan jihozlangan auditoriya 
 
11.2.Ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi  
Bosqichlar, 
vaqti 
Faoliyat mazmuni 
O’qituvchi 
talaba 
1-bosqich. 
Kirish (10 
min). 
1.1.Mavzu, 
reja, 
uning 
maqsadi 
va  o’quv 
faoliyatining natijalari  ma’lum qilinadi (1- ilova). 
1.1. Eshitadi, yozib 
oladi. 
 
2-bosqich. 
Asosiy 
(60 min.) 
 
2.1. Talabalar e’tiborini jalb etish va bilim  
darajalarini aniqlash uchun tez kor savol-javob  
o’tkazadi (2 -ilova) 
 
 
2.2. O’qituvchi vizual materiallardan foydalangan 
holda ma’ruzani bayon etadi(3-,4-,5-,6-,7-ilovalar) 
 
2.3.  Talabalarga  mavzuning  asosiy  tushunchalariga 
e’tibor qilishni va yozib olishlarini ta’kidlaydi. 
2.1Eshitadi.  O’ylay 
di, javob beradi. 
Javob 
beradi 
va 
to’g’ 
rijavobni 
eshitadi 
2.2.Ilovada beril gan 
ma’lumotlarni 
asosiy 
joylarini 
yozib oladilar. 
2.3.E’tibor  qaratadi, 
yozib ola di. 
3-bosqich. 
Yakuniy 
(10 min.) 
3.1. Mavzuga yakun yasaydi va talabalar e’tiborini 
asosiy masalalarga qaratadi. 
3.2.Mustaqil ish uchun raketanig uchish mexanizmini 
o’rganib kelish vazifa qilib beradi.(8-ilova) 
3.1. Eshitadi, 
aniqlashtiradi. 
3.2.Topshiriqni 
yozib  oladi, baholar 
bilan tanishadi. 
 
Vizual materiallar 
 
1-ilova. 
Mavzu: Moddiy nuqtalar sistemasining harakati 
Reja: 
1.Massalar  markazining harakati. 
2.O’zgaruvchan massali jism harakati.  

3.Reaktiv harakat. 
4.Meshcherskiy tenglamasi. 
5.Siolkovskiy formulasi. 
6.Raketalar. 
Darsning maqsadi: Talabalarni massalar markazi, o’zgaruvchan massali jism 
harakatlari,reaktiv harakat,Meshcherskiy tenglamasi, Siolkovskiy formulasi va 
yangi raketalar bilan tanishtirish. 
O’quv faoliyatining natijalari: 
-Massalar markazining harakati haqida yetarli bilim olish.  
-O’zgaruvchan massali jism harakati to’g’risida mukammal bilimga ega bo’lish. 
-Reaktiv harakat bilan chuqurroq tanishish. 
-Meshcherskiy tenlamasi  mohiyatini tushinib yetish. 
-Siolkovskiy formulasi bilan tanishish. 
-Yangi turdagi raketalar haqida ma’lumotga ega bo’lish. 
  2
-ilova. 
1. Massalar markazi deb nimaga aytiladi?    
2. Massalar markazini koordinatalari qanday bo’ladi?  
3. Reaktiv harakat  qanday harakat?  
4. Raketa deb nimaga aytiladi?  
5. Raketaning foydali massasi nima?  
 
  3
-ilova. 
   Ayrim hollarda ko’pgina MN lardan tashkil topgan sistemada o’zaro ta’sir juda 
tez sodir bo’ladi va hosil bo’lgan kuchni o’zgarish qonunini ifodalash qiyinlashadi. 
Bunday masalani hal etish uchun massa markazi tushunchasi kiritiladi. Aytaylik, 
m
1
 va m
2
 massali jismlarni koordinatalari mos 
holda x
1
 ,y
1
 ,z
1
 va x
2
 ,y
2
 ,z
2
 va m
1
 > m
2
 deylik .  
      Bunday sistemani massa markazi ikkala 
massani birlashtiruvchi to’g’ri chiziqda yotadi 
va bu oraliqni massalar nisbatiga teskari 
proportsional bo’lgan kesmalarga ajratadi.  
 
 
      Bu ifodani x
m
 ,y
m
 ,z
m
 ga nisbatan yechsak 
massa markazining koordinatalarini topamiz.  
 

 
Bunday ifodalarni n ta MN dan iborat sistema uchun umumlashtirsak  
 
Bu yerda ∑ m
i
 = M sistemaning to’liq massasi y’ni sistemaning to’liq massasi shu 
massalar markaziga joylashgan deb qarash mumkin. Masalan, atomning butun 
massasi uni yadrosiga tuplangan. (2) ni radius-vektorlar orqali ifodalasak massa 
markazini radius-vektori  
 
Tashqi kuchlar ta’sirida sistema harakatga kelsa, uning massa markazining 
koordinatalari ham vaqtga bog’liq holda o’zgaradi. Uning tezligi  
 
bo’ladi, bundan ∑ m
i
 V
i
 = M • V
m
 kelib chiqadi. Demak massa ( yoki inertsiya ) 
markazining impuli uchun 
P
mm
 = ∑ m
i
 V
i
 = M • V
m
      ga ega bo’lamiz. 
Yoki  
 
bo’ladi. 
Bu massa (inertsiya ) markazining harakat qonunidir.  
Bundan ko’rinadiki, tizimning massalar markazi massasi tizimning to’la 
massasiga teng bo’lgan va tashqi kuchlarning geometrik yig’indisiga teng kuchlar 
ta’sir qilayotgan MN kabi harakat qilar ekan. F = 0 da V
m
=const kelib chiqadi, 
ya’ni berk sistemaning massa markazi tinch holatda yoki to’gri chiziqli tekis 
harakatda bo’ladi.  
4
-ilova.
 

Ba’zi jismlar harakat mobaynida massalarini o’zgartirib turadilar. Masalan, tomchi 
bug’lanadi, suv sepuvchi mashinaning massasi kamayib boradi, raketadan yonilg’i 
maxsuloti chiqib turadi va h.k. Jism massasini o’zgarishi uni harakatini 
o’rganishda ma’lum qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi. O’z massasini biror qismini 
uloqtirgan jism qarama-qarshi yo’nalishda impuls oladi. Bu keng ishlatiladigan 
reaktiv harakatdir. O’zgaruvchan massali jism harakatining tenglamasini keltirib 
chiqarish uchun jismni shakli va o’lchamlarini hisobga olmay, uni o’zgaruvchan 
massali MN deb qaraylik. Masalan, oddiy raketani harakati. Raketa yonilg’ini 
yonishi natijasida hosil bo’lgan gazni soplodan tez chiqishiga asoslanib fazoda 
tayanchsiz harakat qila oladigan qurilmadir. 
 
5-ilova 
Ayni  t  paytda raketaning massasi M, uning qo’zgalmas koordinatalar tizimiga 
(masalan, Yerga) nisbatan tezligi v bo’lsin. Biror  dt  vaqt ichida raketadan - dM 
massali gaz u tezlik bilan ajralib chiqsin  
Minus ishora raketani massasi kamayishini bildiradi. Raketa bilan gaz ajralguncha 
bo’lgan sistemani impulsi  P
o
=M • v  bo’lsa, gaz ajralgandan so’nggi impuls  
P     M - dM massali qolgan qismni impulsi bilan (uni tezligi v+dv) hamda u tezlik 
bilan harakatlanayotgan gazning impulslarini yig’indisiga teng:  
P = (M + dM)•( v + dv ) - u • dM      (1)  
sistema impulsining dt vaqt oralig’idagi o’zgarishi  
dP = (M + dM)• (v + dv) - u • dM - M • v = v • dM - u • dM + M • dv  
bo’lib u og’irlik kuchi va muhitning qarshilik kuchlarining teng ta’sir etuvchisi (F) 
ning impulsiga teng (dMdv kichik bo’lgani uchun tashlab yubordik.)  
M • dv - udM + vdM = F • dt      (2) 
Buni dt ga bo’lib, o’zgaruvchan massali MN harakatining asosiy tenglamasini 
keltirib chiqaramiz:  
 
Bu I.V. Meshcherskiy tenglamasi deyiladi. Bu yerda u - v = V gazning raketaga 
nisbatan nisbiy tezligidir. Shuning uchun (3) ni  
 
ko’rinishda yozish mumkin.  
      
 
      Agar bu kuchni yo’nalishi gazni oqimiga teskari yo’nalsa raketa tezlashadi va 

aksincha, reaktiv kuch bilan gaz oqimi yo’nalishi bir xil bo’lsa raketa sekinlashadi. 
Agar gaz oqimi yo’nalishi raketaning harakat yunalishi bilan muayyan burchak 
hosil qilsa reaktiv kuch raketa tezligini o’zgartiribgina qolmay balki yo’nalishini 
ham o’zgartiradi. Shunday yo’l bilan raketa harakatining  yo’nalishi boshqariladi.  
 
6
-ilova.
 
      Agar raketaga tashqi kuchlar ta’sir etmasa (F=0 ) chiqayotgan gazlarning 
tezligi raketa tezligiga qarama-qarshi yunalishga ega bo’ladi va (4) dan  
 
ifoda hosil bo’ladi.  
(-) belgisi raketa va gaz oqimi tezliklarining qarama - qarshi yo’nalishdaligini 
bildiradi. Chiquvchi gazlarning raketaga nisbatan tezligi  V = const  bo’lsa  
 
ni  olamiz.  
Bu ifodani 0 dan v gacha va M
o
 dan M gacha intervalda integrallasak  
 
 
yoki 
 
 
  
ifodani  olamiz.         Bu  raketa  ega  bo’lishi  mumkin  bo’lgan  eng  katta  tezlikdir.  U 
K.E.  Siolkovskiy 
formulasi 
deyiladi.    (5)  dan  ko’rinadiki,  raketaning  tezligi 
gazning  raketaga  nisbatan  tezligi  hamda  raketaning  boshlang’ich  va  oxirgi 
massalarining nisbatiga bog’liq ekan. 
 
 
7-ilova. 
     
 Shunday qilib, raketa tezligi katta bo’lishi uchun uning foydali (yonishidan 
sunggi) massasi juda kichik bo’ladigan sharoitga ega bo’lishi lozim. Raketada M
o
 
massa bor (v=0). Agar unga v muljallangan tezlik berilishi mumkin bo’lsa  
M
o
 → M  exp.  ravishda ortib boradi. Bu texnik jihatdan qiyin. Agar otilib 
chiquvchi gazlarni tezligini orttirsak M
o
 ni ancha kamaytirish imkoni to’giladi va 
vazifa yengillashadi.  

      Bunday qiyin muammoni birinchi marta Siolkovskiy hal qilish yo’lini 
ko’rsatdi. U harakat vaqtida raketani massasini kamaytirib borish (ko’p bosqichli 
raketalar), hisobiga uni tezligini oshirish mumkinligini nazariy jihatdan mumkin 
ekanligini ko’rsatib berdi. 1961 yil 12 aprelda birinchi marta inson Yer atrofini 
aylanib tushdi va h.k. Hozir yangi tipdagi raketalar (masalan yadroviy raketa 
dvigatellari, ionli dvigatellar, fotonli dvigatellar) yaratish problemalari ustida ish 
olib borilmoqda.  
1. Yadroviy dvigatelda reaktorda modda isitiladi va u soplodan chiqariladi.  
2. Ionli dvigatelda elektr maydoni ta’sirida ionlar tezlashtiriladi (bir necha ming 
km/s  tezlikkacha)  va  ular  dvigateldan  chiqariladi.  Bunday  raketalar  kosmik 
fazoda, osmon jismlaridan uzoqroqda yaxshi ish berishi mumkin. 
3.  Fotonli  raketa  dvigatellari  nazariy  mukammal  hisoblanadi.  Ulardagi  reaktiv 
tortish kuchi elektromagnit nurlanishni sochilishi hisobiga yuzaga kelishi kerak, 
ya’ni fotonlarni nurlanishi hisobiga katta tezliklar olinishi mumkin (hatto  c  ga 
teng).  Tortish  kuchini  kamligi  bunday  dvigatellardan  kuchsiz  gravitatsion 
maydonlarda uzoq kosmik uchishlarni amalga oshirishda foydalanish mumkin. 
 
Nazorat savollari.  
1. Massa markazi deb nimaga aytiladi?  
2. Massa markazini koordinatalari qanday bo’ladi?  
3. Massa markazining impulsi qanday?  
4. Meshcherskiy formulasini tushuntiring .  
5. Siolkovskiy formulasini tushuntiring .  
6. Raketa deb nimaga aytiladi?  
7. Raketaning foydali massasi nima?  
8. Yadroviy dvigatellar to’grisida nima deyishingiz mumkin?  
9. Ionli dvigatellar qanday dvigatellar?  
10. Fotonli raketa dvigatellari qanday dvigatellar?  
11. Reaktiv kuch deb qanday kuchga aytiladi?