Umumiy fizika(mexanika) fanidan ma’ruza mashg’ulotlarida o’qitish texnologiyasi 1- mavzu: Kirish


Download 5.66 Kb.
Pdf ko'rish
bet9/13
Sana26.01.2018
Hajmi5.66 Kb.
#25335
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   13

6-ilova. 
Endi  ishkalanishni  ikkinchi  turi  ichki    ishkalanishni  yuzaga  kelishi 
bilan 
tanishaylik.  
       Ma’lumki,  suyuklik  (yoki  gaz)  katlamlari  bir-biriga  nisbatan 
harakatlanganda  ichki  ishkalanish  kuchlari  vujudga  keladi  va  ular 
katlamlarga  urinma  xolda  yunalgandirlar.  Ichki  ishkalanish  fakat 

suyuklik  yoki  gaz  katlamlari  orasidagina  yuzaga  kelmasdan  balki  kattik  jism  kovushkok  muxitda 
harakatlanganda  xam  yuzaga  keladi.  Bunda  muxitning  karshilik  kuchi  paydo  bulib,  u  ichki  ishkalanish 
kuchidan ancha kattadir. Jism tezligi kichik bulganda bu kuch tezlikka chizikli boglik buladi. (0A oralik) 
 
F
ishk
 = - r
1
 • V
1
 
r     koeffitsient  jismni  shakli, 
ulchami,  yuzasini  tozaligiga 
va muxitni tarkibiga boglik bulib u 
karshilik  koeffitsienti  deb 
ataladi.  
       Katta  tezliklarda  chizikli 
boglanish  konuniyati  buzilib  kuch 
tezlikni 
kvadratiga 
proportsioanal usadi. (AB oralik). 
 
F
ishk
 = - r
2
 • V
2
2
 
 
Ichki  ishkalanish  kuchi  gaz  yoki 
suyuklik  katlamlarini  bir  - 
biriga  nisbatan  turlicha  tezliklar 
bilan 
harakatlanishi 
natijasida  yuzaga  keladi.  Devorga 
tegib turgan suyuklik katlami 
tinch  (V
o
  =  0  )  yoki  eng  kichik 
tezlik  (V
min
)  bilan,  devordan 
uzoklashgan  sari  tezliklari  xam 
orta  boradi  va  urtada  V  = 
V
max
 buladi.       Xar qanday real suyuklik katlamlari bir birini harakatiga karshilik kursatadi. Bu karshilik 
kuchlari katlamlarning yuzasiga urinma xolda yunalgan. Bunda tez harakatlanuvchi sekinrogini tortishga 
intiladi.  
       Sekin  katlam  tez  katlamni  tormozlaydi.  Katlamni  yuzasi  kancha  katta  bulsa,  tezligi  kancha  tez 
uzgarsa, 
ichki 
ishkalanish 
kuchi 

xam 
shuncha 
katta 
buladi.  
       SHaklda  bir-biridan  Δx  masofada  turuvchi  V
1
  va  V
2
  tezlik  bilan  harakatlanuvchi  ikkita  katlam 
kursatildi.  (  Δx  V  ga  tik)  ΔV  /  Δx  kattalik  tezlik  katlamdan  katlamga  x  yunalishi  buyicha  kancha  tez 
uzgarishini xarakterlaydi va tezliklik gradienti deyiladi. Katlamlar orasidagi ichki ishkalanish kuchi 
 
 
buladi. 
Nьyuton 
formulasidir.  
     η - dinamik kovushkoklik koeffitsienti, birligi 
 
 
 
Agar  kovushkok  muxitda  sharsimon  jism  harakatlanayotgan  bulsa,  r 
radiusli sharchaga suyuklik 
 
F
Ct
 = 6 π•η• rV (5) 
 
ishkalanish kuchi bilan ta’sir etadi.(5)-Ctoks formulasidir.  
 Agar m massali sharcha vertikal suyuklikda tushayotgan bulsa, 
 
R = F
A
 + F
St
      buladi. 
 
Yoki  
mg = ρ
c
 • U
m
 • g + 6 π•η• rV  
 
Bu yerda  
g - erkin tushish tezlanishi,  
ρ
c
 - suyuklikning zichligi,  
U
m
 - jismning xajmi,  
r - sharchaning radiusi,  
V - tushayotgan sharchaning suyuklikdagi tezligi.  

Nazorat savollari. 
 
1. Ishkalanish nima?
  
2. Kuruk yoki tashki ishkalanish deb nimaga aytiladi ?
  
3. Ichki ishkalanish deb nimaga aytiladi ?
  
4. Kulon-Amonton konunini tushuntiring.
  
5. Ishkalanish koeffitsienti deb nimaga aytiladi ?
  
6. Dumanalishdagi ishkalanish qanday buladi?
  
7. Ishkalanish kuchi tezlikka qanday boglik ?
  
8. Nьyuton formulasini tushuntiring.
  
9. Dinamik kovushoklik koeffitsenti ma’nosini tushuntiring.
  
10. Stoks formulasi kachon urinli buladi?
  
7-ilova 
FSMU texnologiyasi bo’yicha jadvalni to’ldiring. 
Savol 
Ishqalanish 
kuchining 
vujudga 
kelish 
mexanizmini bilasizmi? 
(F) Fikringizni bayon eting 
 
(S
Fikringiz 
bayoniga 
sabab 
ko’rsating 
 
(M
Ko’rsatgan 
sababingizni 
isbotlovchi dalil keltiring 
 
(U) Fikringizni umumlashti-ring 
 
 
 
14-mavzu: Elastiklik  kuchlari. 
14.1. Ma’ruza mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi 
Vaqti – 2 soat 
Talabalar soni: 45-50 nafar 
O’quv mashg’ulotining shakli 
Kirish, vizual ma’ruza 
Ma’ruza mashg’ulotining rejasi  
 
1.Elastiklik kuchlari. 
2.Deformatsiya turlari. 
3.Elastiklik gisterezisi. 
4.Deformatsiyalangan jism energiyasi. 
 O’quv mashg’ulotining maqsadi: Talabalarga  elastiklik kuchlari, deformatsiya va uning turlari, elastiklik 
gisterezisi hamda deformatsiyalangan jism energiyasi to’g’risida  bilim berishdan iborat. 
Pedagogik vazifalar
 
-Elastiklik kuchlari haqida bilim 
berish.  
-Deformatsiya  va  uning  turlari 
haqida ma’lumot berish 
-Elastiklik 
gisterezisi 
bilan 
tanishtirish. 
-Deformatsiyalangan 
jism 
energiyasi bilan tanishtirish.. 
O’quv faoliyatining natijalari: 
Talaba: 
-Elastiklik kuchlari haqida bilim olish.  
 
-Deformatsiya va uning turlari bilan batafsil tanishish. 
 
-Elastiklik gisterezisini o’rganish. 
 
-Deformatsiyalangan  jism  energiyasi    va  uning  mohiyati  bilan 
tanishish. 
O’qitish uslubi va texnikasi 
Vizual ma’ruza, blits-so’rov, bayon qilish,  klaster  texnikasi 
O’qitish vositalari 
Ma’ruzalar matni, proektor, lar, grafik, organayzerlar. 
O’qitish shakli 
Jamoa, guruh va juftlikda ishlash. 
O’qitish shart-sharoiti 
Proektor, ‘kompyuter bilan jihozlangan auditoriya 
 
14.2.Ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi  
Bosqichlar, 
Faoliyat mazmuni 

vaqti 
O’qituvchi 
talaba 
1-bosqich. 
Kirish (10 
min). 
 
1.1.Mavzu,  reja,  uning  maqsadi  va  o’quv  faoliyatining 
natijalari  ma’lum qilinadi    (1- ilova). 
1.1. Eshitadi, yozib 
oladi. 
 
2-bosqich. 
Asosiy 
(60 min.) 
 
2.1. Talabalar e’tiborini jalb etish va bilim  darajalarini 
aniqlash uchun tez kor savol-javob  o’tkazadi (2 -ilova) 
 
2.2. O’qituvchi vizual materiallardan foydalangan holda 
ma’ruzani bayon etadi(3-,4-,5-ilovalar) 
 
 
2.3. Talabalarga mavzuning asosiy tushunchalariga e’tibor 
qilishni va yozib olishlarini ta’kidlaydi. 
2.1Eshitadi.  O’ylay  di, 
javob beradi. 
Javob  beradi  va  to’g’ 
rijavobni eshitadi 
2.2.Ilovada 
beril 
gan 
ma’lumotlarni 
asosiy 
joylarini yozib oladilar. 
2.3.E’tibor qaratadi, yozib 
ola di. 
3-bosqich. 
Yakuniy 
(10 min.) 
 
3.1. Mavzuga yakun yasaydi va talabalar e’tiborini asosiy 
masalalarga qaratadi. 
3.2.Mustaqil ish uchun jismlarning deformatsiyasi 
mohiyatini o’rganib kelish vazifa qilib beradi. 
(6-ilova) 
3.1. Eshitadi, 
aniqlashtiradi. 
3.2.Topshiriqni 
yozib  
oladi, 
baholar 
bilan 
tanishadi. 
 
 
Vizual materiallar 
1-ilova. 
Mavzu: Elastiklik kuchlari. 
Reja: 
1.Elastiklik kuchlari. 
2.Deformatsiya turlari. 
3.Elastiklik gisterezisi. 
4.Deformatsiyalangan jism energiyasi 
Darsnig maqsadi: Talabalarga  elastiklik kuchlari, deformatsiya va uning turlari, elastiklik gisterezisi 
hamda deformatsiyalangan jism energiyasi to’g’risida  bilim berishdan iborat 
O’quv faoliyatining natijalari: 
-Elastiklik kuchlari haqida bilim olish.  
-Deformatsiya va uning turlari bilan batafsil tanishish. 
-Elastiklik gisterezisini o’rganish. 
-Deformatsiyalangan jism energiyasi  va uning mohiyati bilan tanishish. 
2-ilova. 
1. Elastiklik kuchlari qanday xosil buladi?  
2. Deformatsiya deb nimaga aytiladi?  
3. Deformatsiya turlarini tushuntiring.  
4. Elastik deformatsiya deb nimaga aytiladi ?  
5. Noelastik deformatsiya deb nimaga aytiladi ?  
3-ilova. 
      Kuch ta’sirida jismni shakli uzgaradi ya’ni u deformatsiyalanadi. Bunda jismni zarralari yoki 
katlamlari bir-biriga nisbatan siljiydilar.  
      Tashki kuch ta’sirida kattik jismning shakli va ulchamini uzgarishi deformatsiya deyiladi. U 2 xil  
1. Elastik deformatsiya  
2. Plastik (noelastik) deformatsiya.  

Elastik deformatsiyalarda deformatsiyalanuvchi kuchlar ta’siri tuxtagach jism 
uz shakliga kaytadi. Noelastik deformatsiyada jism deformatsiyalangan 
xolatda koladi. Ba’zi injenerlik kurilmalarda (kuprik, shlyuz va boshka) fakat 
elastik deformatsiya urinli buladi. Nьyutonning III konunga binoan 
deformatsiyalangan jismni ichida kattaligi jismni deformatsiyalovchi tashki 
kuchga teng bulgan aks ta’sir kuchi vujudga keladi, bu kuch elastiklik kuchi 
deyiladi.  
      Masalan, prujina (sterjenь) ni chuzayotgan yukka jismning elastiklik 
kuchi ta’sir kiladi. Bu kuchlar jism zarralari (atom va molekulalari) orasidagi 
uzaro ta’sirdan yuzaga keladi. Tabiati jixatidan konservativ kuchdir. 
Jismlarning elastiklik xossalarini bir tomoni maxkamlangan sterjenь misolida 
kuraylik. Maxkamlanmagan uchiga F tashki kuch bilan ta’sir etib, sterjenni Δ 
l uzunlikka chuzish paytida F
el
 = - F
tash
 kuch yuzaga keladi. Bu F = -F
el
 = - k Δ l elastiklik kuchi deyilib, u 
jismni muvozanatlik xolatiga kaytarishga intiladi.      
          Tashki kuch ta’sirida jism chuziladi yoki sikiladi, siljiydi yoki buraladi. Bir tomonlama chuzilish 
(sikilish) deformatsiyasini kuraylik.     Agar S - kundalang kesimli sterjenga F
t
 kuch (chuzuvchi) ta’sir 
etayotgan bulsa,   
 
kattalik kuchlanish deb ataladi. Guk konuniga asosan  
                                                                         
 
buladi.  
 
nisbiy uzayish (deformatsiya) buladi. σ ni birligi N/m
2
 = Pa buladi. Bu yerda σ = σ
n
 + σ
τ
 dir. σ
n
 - sirtga tik 
yunalgan buladi va u normal kuchlanish deb ataladi. σ
τ
 - sirtga urinma bulib uni tangentsial yoki urinma 
kuchlanish deyiladi. Demak  
 
                      buladi.        
Bu  yerda  ,  α  -  elastiklik  koeffitsienti  bulib  unga  teskari  bulgan  E  =  1/α  kattalik  elastiklik  yoki  Yung 
moduli deb ataladi. σ va ε lar orasida kuyidagicha boglanish mavjud:  
 
Bu xam Guk konunini boshkacha kurinishidir.  
Bundan, agar ε = Δ l; / l;
o
 = 1 bulsa, σ = Ye chikadi. 
 
 

 
Demak, sterjenning nisbiy uzayishini birga yetkazish uchun (yoki sterjenь uzunligini 2 marta oshirish 
uchun) tugri keluvchi chuzuvchi kuchlanishga teng kattalik Yung moduli deyiladi. 
 Sikilishda jismni kundalang i boshkacha kurinishidir.  
Bundan, agar ε = Δ l; / l;
o
 = 1 bulsa, σ = Ye chikadi. 
Demak, sterjenning nisbiy uzayishini birga yetkazish uchun (yoki sterjenь uzunligini 2 marta oshirish 
uchun)  tugri  keluvchi  chuzuvchi  kuchlanishga  teng  kattalik  Yung  moduli  deyiladi.       Sikilishda  jismni 
kundalang kesimi kengayadi.  
ε
d
  =  Δ  d  /  d
o
  nisbiy  sikilishdir.  Nisbiy  uzayish  ε
l
  =  Δ  l  /  l
o
  edi.  U  xolda,  μ  =  ε
d
  /  ε
l
  nisbat  Puasson 
koeffitsienti deyiladi.  
3.Siljishda:  Agar  jismni  bir-biriga  parallel  bulgan  kupgina  tekisliklardan  iborat  deb  karasak,  kuch 
ta’sirida shu tekisliklar kiyshaymay, ulchamini uzgartmay bir-biriga nisbatan parallel siljisa deformatsiya 
siljish deformatsiyasi buladi. γ = tg γ =cc'/cd kattalik siljish burchagi yoki nisbiy siljish deb yuritiladi. σ
t
 = 
γ • G - kirkuvchi (yoki tangentsial) kuchlanish. Elastiklik nazariyasida -E va μ orasida G = E / [2 (1 + μ)] 
munosabat mavjuddir. G - siljish modulidir. U materialni xossalariga boglikdir. U γ = 45
o
 dagi tangentsial 
kuchlanishga teng kattalikdir. Birligi Pa.  
4.Burilishda:  Agar  jismni  bir  tomoni  (pasti) 
maxkamlangan bulib ikkinchi tomoniga juft kuch ta’sir 
etsa  unda  burilish  deformatsiyasi  yuzaga  keladi. 
Bundaburuvchi moment 
 
 
5.Egilish: Bunday deformatsiyada sikilish va chuzilish birdaniga uchraydi. Egilgan jismning ichki tomoni 
sikiladi,  tashkarisi  esa  chuziladi.  Jismning  urtasidan  utuvchi  neytral  uk  deformatsiyalanmaydi.  Egilish 
strelasi  
 
 
4-ilova. 
 Endi elastik deformatsiyalar uchun ε va σ orasidagi boglanish grafigini kuraylik (chuzilish deformatsiya 
uchun). Uni kuchlanish diagrammasi deb xam yuritiladi. OA - Guk konuni chegarasi AV - okuvchanlik 
chegarasi. Sungra kuchlanish yana oshsa deformatsiya xam oshadi. S-nuktaga tugri keluvchi max 
kuchlanish mustaxkamlik chegarasi deyiladi. D-nuktada namuna uziladi. OR-koldik deformatsiyadir. 
Uzgaruvchan deformatsiyalar maydonida koldik deformatsiyalarning borligi tufayli jismning uz xoliga 
kaytishida anik deformatsiyalarga kichikrok kuchlanishlar tugri keladi. SHu sababli egri chizik (OA) 
kaytishda tugri yunalishdagiga nisbatan pastrokda utadi. (AD yunalish). Deformatsiya yukolmay turib 
jismdagi kuchlanish yukoladi, ya’ni ε
o
 koldik deformatsiyaga ega buladi 
Teskari 
yunalishda 
deformatsiyalash 
davom 
ettirilsa 
jismda 
muayyan 

σ
o
 
kuchlanish  bulgandagina  koldik  deformatsiya 
yukoladi.  Bu  elastik  gisterezis  deb  yuritiladi. 
Deformatsiyalar 
davriy 
ravishda 
takrorlanganda 
nisbiy 
deformatsiya 
va 
kuchlanish  gisterezis  sirtmogi  deb  ataluvchi 
AVSDEFA  berk  chizik  bilan  tasvirlanadi 

.Deformatsiyalar davriy ravishda takrorlangan 
xollarda  xar  bir  tsikl  mobaynida  jismda 
gisterezis  sirtmogi  yuzasiga  proportsional 
bulgan issiklik ajraladi.
 
 
. Sirtmok yuzi kancha katta bulsa jism shuncha kup isiydi. Bunday kizishni kamaytirish uchun 
mashinalarning tez takrorlanadigan deformatsiyalar ta’sirida buladigan kismlari pulatning gisterezis 
sirtmogi yuzasi kichik bulgan maxsus navlaridan foydalaniladi.  
 
5-ilova. 
Ma’lumki, 
jismlar 
kup 
sondagi 
zarrachalardan  tashkil  topgan  ular  orasidagi 
tortishuv 
va 
itarishuv 
aloka 
kuchlari 
muvozanatlashganda shu zarrachalar jismni kristall 
panjarasi tugunida muvozanat xolatda buladi. Jism 
chuzilsa  itarishish  kuchlari  tortishuv  kuchlariga 
nisbatan  tezrok  uzgaradi.  SHuning  uchun  tortishuv 
kuchi ta’siri kuchlirok buladi va kaytarish elastiklik 
kuchi yuzaga keladi. Sikilishda aksincha bir - biriga 
itarish kuchini ta’siri sezilarli buladi. CHuzilish va 
sikilish  jismni  ichki  energiyasini  o’zgarishi  bilan 
boglangan.  Ikkala  xolda  xam  ishni  tashki  kuchlar 
bajaradi  va  shuni  xisobiga  jismni  ichki  energiyasi 
kupayadi. 
 
Kuch ta’siri tuxtatilsa jism muvozanat xolga kaytadi (elastik deformatsiya bulsa). Bunda energiya 
minumum buladi. Bundan kurinadiki elastik deformatsiya energetik xarakterga ega ekan. Bu energiya 
potentsial energiyadir.  
A = F
ur
 • Δ l,      F
el
 = k • Δ l  
     (1)  
 
 
      Bu yerda  

                                                            
     (3)  
elastiklik koeffitsientidir. (2) va (3) larni xisobga olsak (1) ni kuyidigicha yoza olamiz  
      (4)  
(4) ifoda (1) ni boshkacha kurinishidir. (1) va (4) formulalar buyicha xisoblangan A ni mikdori grafikda 
buyalgan yuza kattaligiga tengdir.  
      Bu yerda       
 
energiya zichligi deyiladi.       Bu yerda V = S • l
o
 jism xajmi. SHuni ta’kidlash kerakki, elastik 
deformatsiya energiyasi jismni tulik energiyasini oz kismini tashkil etadi. Lekin uni axamiyati katta. U 
elastiklik kuchini yuzaga kelishini tushuntiradi. 
 
 
Nazorat savollari.  
1. Elastiklik kuchlari qanday xosil buladi?  
2. Deformatsiya deb nimaga aytiladi?  
3. Deformatsiya turlarini tushuntiring.  
4. Elastik deformatsiya deb nimaga aytiladi ?  
5. Noelastik deformatsiya deb nimaga aytiladi ?  
6. Kuchlanish deb nimaga aytiladi ?  
7. Guk konunini ta’riflang.  
8. Elastiklik gisterezisini tushuntiring.  
9. Deformatsiyalashgan jism energiyasi qanday buladi?  
10. Energiya zichligi deb nimaga aytiladi ?  
 
6-ilova 
Jismlarning deqormatsiyasiga doir sxemani to’ldiring. 
 
 
 
15-mavzu: Noinertsial sanoq sistemasidagi harakat. 
 
ДЕФОРМАЦИЯ 

15.1. Ma’ruza mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi 
Vaqti – 2 soat 
Talabalar soni: 45-50 nafar 
O’quv mashg’ulotining shakli 
Kirish, vizual ma’ruza 
Ma’ruza mashg’ulotining rejasi  
 
1.Noinertsial sanoq sistemasi. 
2.Inertsiya kuchlari. 
3.Tekis aylanayotgan sanoq sistemasi. 
4.Markazdan qochma kuch. 
5.Koriolis kuchi. 
 O’quv mashg’ulotining maqsadi: Talabalarga  noinertsial sanoq sistemasi, inertsiya kuchlari, aylanayotgan 
sanoq sitemasi ustidagi jism ning harakati va unga ta’sir etuvchi kuchlar haqida bilim berishdir. 
Pedagogik vazifalar
 
-Noinertsial sanoq sistemasi bilan 
tanishtirish.  
-Inertsiya  kuchlarini  xossalari  bilan 
tanishtirish. 
-Tekis 
aylanayotgan 
sanoq 
sistemasida 
jismning 
harakatini 
qarab chiqish. 
-Markazdan  qochma  kuch  bilan 
tushintirish. 
-Koriolis  kuchlari  haqida  ma’lumot 
berish.. 
O’quv faoliyatining natijalari: 
Talaba: 
-Noinertsial sanoq sistemasi bilan batafsil tanishish.  
 
-Inertsiya kuchlarini xossalarini o’rganish. 
 
-Tekis aylanayotgan sanoq sistemasida jismning harakatini o’rganish. 
 
-Markazdan qochma kuchni o’rganish 
 
- Koriolis kuchlari haqida tasovvurga ega bo’lish. 
O’qitish uslubi va texnikasi 
Vizual ma’ruza, blits-so’rov, bayon qilish, “FSMU” texnikasi 
O’qitish vositalari 
Ma’ruzalar matni, proektor, lar, grafik, organayzerlar. 
O’qitish shakli 
Jamoa, guruh va juftlikda ishlash. 
O’qitish shart-sharoiti 
Proektor, ‘kompyuter bilan jihozlangan auditoriya 
 
12.2.Ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi  
Bosqichlar, 
vaqti 
Faoliyat mazmuni 
O’qituvchi 
talaba 
1-bosqich. 
Kirish (10 min). 
 
1.1.Mavzu, 
reja, 
uning 
maqsadi 
va  o’quv 
faoliyatining natijalari  ma’lum qilinadi    (1- ilova). 
1.1. Eshitadi, yozib 
oladi. 
 
2-bosqich. 
Asosiy 
(60 min.) 
 
2.1. Talabalar e’tiborini jalb etish va bilim  
darajalarini aniqlash uchun tez kor savol-javob  
o’tkazadi (2 -ilova) 
 
2.2. O’qituvchi vizual materiallardan foydalangan 
holda ma’ruzani bayon etadi(3-,4-,5-,6-ilovalar) 
 
2.3. Talabalarga mavzuning asosiy tushunchalariga 
e’tibor qilishni va yozib olishlarini ta’kidlaydi. 
2.1Eshitadi.  O’ylay  di, 
javob beradi. 
Javob  beradi  va  to’g’ 
rijavobni eshitadi 
2.2.Ilovada 
beril 
gan 
ma’lumotlarni 
asosiy 
joylarini yozib oladilar. 
2.3.E’tibor qaratadi, yozib 
ola di. 
3-bosqich. 
Yakuniy 
(10 min.) 
 
3.1. Mavzuga yakun yasaydi va talabalar e’tiborini 
asosiy masalalarga qaratadi. 
3.2.Mustaqil ish uchun inertsial kuchlarini paydo 
bo’lishiga doir savol beriladi. 
(7-ilova) 
3.1. Eshitadi, 
aniqlashtiradi. 
3.2.Topshiriqni 
yozib  
oladi, baholarni eshitadi. 
 
Vizual materiallar 

1-ilova. 
Mavzu: Noinertsial sanoq sistemasidagi harakat. 
Reja: 
1.Noinertsial sanoq sistemasi. 
2.Inertsiya kuchlari. 
3.Tekis aylanayotgan sanoq sistemasi. 
4.Markazdan qochma kuch. 
5.Koriolis kuchi.  
 
 Darsning  maqsadi
:  Talabalarga    noinertsial  sanoq  sistemasi,  inertsiya  kuchlari,  aylanayotgan  sanoq 
sitemasi ustidagi jism ning harakati va unga ta’sir etuvchi kuchlar haqida bilim berishdir.   
O’quv faoliyatining natijalari:      
 -Noinertsial sanoq sistemasi bilan batafsil tanishish. 
-Inertsiya kuchlarini xossalarini o’rganish.   
-Tekis aylanayotgan sanoq sistemasida jismning harakatini o’rganish.  
-Markazdan qochma kuchni o’rganish.   
- Koriolis kuchlari haqida tasovvurga ega bo’lish.
 
 
2-ilova. 
1. Noinertsial sanok sistemasi deb qanday sistemaga aytiladi?  
2. Nьyuton konunlari qanday sistemalar uchun urinli?  
3. Inertsiya kuchlarini tushuntiring?  
4. Marazdan kochma inertsiya kuchini xosil bulishini tushuntiring
.  
3-ilova.
 
I. Tekis va tugri chizikli (ya’ni inertsiyasi bilan) harakatlanayotgan (yulduzga nisbatan) sanok sistemasi 
inertsial  sanok  sistemasi  buladi.  Agar  biron  inertsial  sanok  sistema  boshka  shunday  sistemaga  nisbatan 
tezlanish 
bilan 
harakatlansa 

xolda 
bu 
sistema 
noinertsial 
sanok 
sistema 
buladi.  
      Nьyuton konunlari fakat inertsial sanok sistemalarida urinlidir. Noinertsial sistemalarda bu konunlar 
urinli 
emas.  
       Masalan,  tekis  va  tugri  chizikli  harakat  kilayotgan  absolyut  sillik  vagonda  m  massali  shar  va  bir 
kuzatuvchi turgan bulsin. Ikkinchi kuzatuvchi Yerda vagon utadigan joy yakinida turibdi. Demak, ikkala 
kuzatuvchi  xam  inertsial  sanok  sistemalari  bilan 
boglangan.  Endi  Yerdagi  kuzatuvchi  oldidan  utish 
paytida vagon tezlanish bilan harakatlana boshlasa, 
u  noinertsial  sistema  bulib  koladi.  Bunda 
vagondagi  shar  vagon  tezlanishiga  teng  tezlanish 
bilan 
karama-karshi 
harakatlanadi.  
       Bunda  kuzatuvchilar  uchun  sharni  harakatini 
kuraylik.  
       1.  Yerdagi  kuzatuvchi  uchun  shar  inertsiya 
konuniga 
buysunib 
tekis 
tugri 
chizikli 
harakatini 
davom 
ettiradi.  
      2. Vagondagi kuzatuvchiga shar kuch ta’sirisiz harakatga kelishi kurinadi. SHar  - a
o
 tezlanish oladi. 
Kuzatuvchi shu tezlanishni yuzaga keltiruvchi kuchni axtarib topa olmaydi. Bu inertsiya konuniga ziddir.  
Download 5.66 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   13




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling