Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik-majmua

Qo‘rQInCh  BIr  jAsorAT
qobilboy bu so‘zni eshituvchi quloqlariga ishonmagandek, 
anvar ning yaqinrog‘iga surildi.
– nima deyapsiz, anvar, men yaxshi anglamadim?
anvar yana o‘sha so‘zni takrorladi. qobilboy, endi biroz 
orqasiga tisarilib, ko‘zini katta ochdi va bir necha vaqt qotib 
turdi...
–  siz  nima  qilmoqchisiz,  uka.  o‘z  oyog‘ingiz  bilan... 
yo‘q,  bu  bo‘lmagan  gap!  balki  bu  –  xonning  unga  popisa-

295
sidir
1
,  shu  hiyla  bilan  maqsadga  yetmoqchidir...  qo‘ying  bu 
gapni, uka, qo‘ying!..
anvar hamon boyagi vaziyatda, ko‘zini bir nuqtaga tikib, 
sandal ustidagi qog‘ozni og‘asi yaqinrog‘iga surib qo‘ydi...
–  basharti,  popisa  bo‘lmasa?..  –  dedi  anvar.  –  Xon 
popisani  bilmaydi,  uning  hamma  harakati  jiddiy!  shunday, 
siz  bu  xatni  er taga  uning  qo‘liga  berasiz  va  undan  har  bir 
yordamingizni  ayamaysiz!
– bu aqllik gap emas, uka...
– men endi shunga qaror berganman! – dedi anvar o‘zga-
rishsiz. – bu azmdan qaytish yo‘q... Faqat, siz unga yordami-
ngizni ayamaslikka menga so‘z bersangiz bo‘ldi!
qobilboy  entikdi,  xatni  olib,  bir  necha  fursat  sukutda 
o‘ltirdi... so‘ngra birdan o‘rnidan turib hujradan chiqa boshladi.
– yo‘l bo‘lsin?
– ketayapman.
– Xayr, kechiringiz!
qobilboydan javob bo‘lmadi.
kun  qiyomga
2
  yaqinlashgan.  yana  biror  soatdan  so‘ng 
sultonalini  o‘limga  olib  chiqar  edilar.  o‘rdadan  hech  kim 
uning  najot  topishiga  ishonmas;  xonning  oldiga  chaqirildi  – 
o‘ldi,  basharti  gunohi  bo‘lib,  iqror  qilsa,  yana  jazoga  qoldi, 
vassalom. ammo anvar xon huzuriga kelib, o‘zini uning huk-
miga  topshiradi,  chin  yigitlik  yo‘li  bilan  do‘stini  qutqaradi, 
degan xayolga kim ishonsin? kecha jarchi ko‘y-guzarlarni ay-
lanib, anvarni insofga chaqirdi, kishi qoniga qolmaslik fazila-
tini tarannum ettirdi. biroq anvarning bunday «hamoqati»ga
3
 
aхloqan  sukut  etib,  vijdonan  so‘zlagan  o‘rda  arbobi  va 
boshqalar ishonsinmi!
shunda  o‘rda  arbobi  bukun  peshindan  biroz  ilgariroq 
mujassam  bir  vijdon,  tog‘yurak  bir  yigit  va  o‘lim  sari  kulib 
keluvchi  bir  arslonni  o‘z  tarixida  birinchi  martaba  ko‘rdi  va 
tong  ajabda  qoldi.  bu  ulug‘  jasorat  bir  necha  daqiqalarga-
1
  Pоpisa – po‘pisa, yolg‘оndan qo‘rqitish. 
2
  Qiyom – tush. 
3 
Hamоqat – ahmоqlik.
 

296
cha zulm itlarini sukutga soldi, ularni ishdan to‘xtatdi. o‘rda 
arboblarining  mahkamada  o‘tirganlari  eshik  yoniga  chiqib, 
yo‘lda borganlari harakatsiz qolib, parvosiz, har kim yonidan 
salomlashib o‘tguvchi arslonni tomosha qildilar.
anvar  devonxona  qarshisiga  yetganda,  nima  maqsad  bi-
landir  darichalar  va  eshik  yonida  mo‘ralashuvchi  mirzolar-
ga  umumiy  bir  ta’zim  ifoda  qildi  va  zinalarga  sobitqadam 
oyoq  qo‘yib,  yuqoriga,  xon  huzuriga  chiqib  ketdi.  poytaxt 
bo‘sag‘asidagi doimiy yasovullardan o‘tib, dahlizda to‘xtadi. 
Chunki bundan o‘tish uchun hudaychi vositasida xondan rux-
sat  oldirish  lozimdir.  birinchi  eshik  yonida  qo‘l  qovushtirib 
turuvchi  darvesh  hudaychi  taajjub  va  hayrat  ichida  anvarni 
qarshilab, ikkinchi xonadagi «janob» huzuriga ketdi.
taxtiga  takya  qilgan
1
  Xudoyor  ikki  ko‘zi  to‘g‘risida  ikki 
jallodni qo‘yib, yonidagi domla shig‘ovul
2
, tursun otaliq va 
g‘ayri
3
 bir necha ayonlar bilan suhbatlashar edi.
– pushti panoho! – dedi hudaychi. – Xiyonatkor o‘z ixti-
yori bilan kelib, domi adolatingizga taslim bo‘lmoqchi.
– Xiyonatkoring‘ kim?
– mirzo anvar!
Xon seskanib ketdi, hamnishinlar
4
 ham alang-jalang bo‘l-
di lar.
– keltir!
hudaychi qulluq qilib, orqasiga qaytdi. dahlizdagi anvar 
birinchi  xonadagi  a’yonni  hayratga  solib,  ikkinchi  tanobiy-
ning bo‘sag‘asida, jallodlar o‘rtasida to‘xtadi va xonga ta’zim 
ado qildi.
raqibni  bu  qadar  jasoratda  ko‘rgan  Xudoyorning  kiprik 
ostlari uchib, soqol tuklari silkindi va biroz so‘z topolmagan-
dek tamshanib turdi.
– sen bizga xiyonat qilding‘, it uvli!
anvar bosh irg‘atdi.
1
  Takya qilgan – suyangan. 
2
  Shig‘оvul – sarоy marоsimlarini bоshqarib turadigan amaldоr. 
3
  G‘ayri – bоshqa, o‘zga. 
4
  Hamnishin – birga o‘tirganlar. 

297
– iqrorman.
– tuzumni unutding‘!
– tonmayman!
– iqrorsan, tonmaysan, o‘bdan ish, – dedi zaharxanda qilib 
xon, – o‘luvdan ham qaytmaysan!
–  men  sizdan  marhamat  so‘rab  kelgan  emasman!  –  dedi 
iljayib anvar. – o‘zimni o‘limga berib, bir gunohsizni qutqa-
rish uchun kelganman!
hamnishinlar lablarini tishladilar. Xudoyor istehzoli kuldi.
– pusulmonchilik qig‘onsan-da!
– albatta! – dedi anvar. – boshqalar kishi gunohi uchun 
gunohsizni  tutib,  pusulmonchilikdan  chiqqach,  men  pusul-
monlik bilan o‘lishni o‘bdan bildim!
bu  javob  Xudoyorni  qip-qizil  tusga  qo‘yib,  manglayida 
terlar ko‘rindi, g‘azab o‘ti alanga oldi.
– sening qig‘on ishing pusulmonchilikda bormi, it uvli?!
–  musulmonchilikda  yuzlab  xotin  ustiga  bir  kambag‘al 
uylan moqchi bo‘lgan qizga ham zo‘rlik qilish bormi, qiblayi 
olam!
– Chiqar buni, jallod!!!
Jallodlar harakatlandilar:
– Xanjarimiz qonsirag‘an!
anvar bosh chayqab kuldi.
– Gunohsiz mening ko‘z oldimda banddan ozod qilinmas 
ekan,  anvarni  bu  yerdan  chiqara  olmaslar,  qiblayi  olam, – 
dedi va o‘zini tashqariga torta boshlagan jallodlarni arslonlar-
cha siltab yubordi. – sizda adolat bormi, janob!
qo‘rqinch bu hayqiriq Xudoyorni insofga keltirdi. Jallod-
larni to‘xtatishga va hudaychini sultonalini hozirlashga buyur-
di. ko‘zi qonlangan anvar ikki qo‘lini yoniga tashlab Xudo-
yor qarshisida turib qoldi. hamma sukutda. shunday fursatlar-
da gunohkorni odobsiz so‘zlar bilan so‘kib turuvchi Xudoyor 
ham jim. Chunki a’yon nazarida har bir odobsizligiga anvar 
tarafidan kuchli haqorat olish ehtimoli bor. Shayx Sa’diy ayt-
gancha, dunyoda hayotidan qo‘l yuvguvchidek tili uzun kishi 
bo‘lmas. darhaqiqat, insonni razolatga solguvchi uning man-

298
faati taqozosi, qola bersa o‘limdir. bu ikkisidan kechguvchiga 
esa podshohning qahri va jahannamning qa’ri farqsizdir.
ko‘p fursat o‘tmay hudaychining orqasidan sultonali kir-
di, xonga qarshi turuvchini tanib, titradi... titrar ekan, anvar-
dan biroz keyinda turib xonga ta’zim qildi.
– siz ozod bo‘lding‘iz! – dedi xon. – devong‘a chiqib o‘z 
ishing‘izg‘a qarang!
sultonali  ixtiyorsizcha  xon  tomon  bukilib  oldi...  anvar 
«istehzoli» vaziyatda sultonaliga yon qaradi:
– menim qarshimga ishlab, janobga neqadar sodiq qolsa-
ngiz ham, sadoqatingiz sizni najotga chiqara olmadi, bil’aks, 
siz  o‘ylagancha  men  –  insofsiz  sizni  qutqardim...  siz  shuni 
unutmasangiz  bo‘ldi,  sultonali  aka,  –  dedi  anvar  va  xonga 
ishorat qildi, – qo‘limni bog‘lasinlar, chiqarib o‘ldirsinlar!
sultonali orqasiga qaytdi, qaytar ekan, ko‘zidan bir necha 
tomchi yosh oqib tushdi. Jallodlardan biri anvarning qo‘lini 
orqasiga  bog‘ladi.  anvarning  qo‘li  bog‘lanar  ekan,  muham-
mad niyoz domla o‘rnidan turib, xonga qulluq qildi.
– shu odobsizning gunohini mening uchun kechirsinlar.
Xon yuzini chetga o‘girdi:
– rastag‘a chiqaring!
anvar, xonni va hamnishinlarni masxaralagandek, ta’zim 
ado qildi. Jallod oldinga tushdi, uning orqasidan anvar yur-
di va orqadan ikki nafar qurollik yasovul ergashdilar. anvar 
o‘zini o‘rdaga kirishda qanday tetik tutgan bo‘lsa, o‘lim sari 
chiqishda ham o‘shandog‘ parvosiz edi. ko‘zi tushgan tanish 
har kimsa bilan «xayr», «xo‘sh» degan kabi imlashib olar edi. 
rangi quv o‘chib, hushsiz kabi tashqi darvoza yonida turgan 
sultonali  bilan  ham  alohida  vidolashdi.  anvarning  qarashi-
dagi ma’noga tushungan sultonalining yuragi suv bo‘lib oqdi 
va hushsiz, hissiz anvar ko‘zdan yo‘qolguncha qarab qoldi...
yangi rastada xalq qaynar edi. qo‘lida yalang‘och xanjari-
ni ushlab, beliga oyboltasini qistirgan manfur jallod orqasidan 
keluvchi  mahkumga  ko‘zi  tushgan  xalqdan  ba’zisi...  nafrat-
langan  ko‘yi  o‘zini  chetga  tortdi.  Jazo  maydoni  yangi  rasta 
bilan  o‘rda  bog‘ining  muyushida  bir  dor  va  dor  ostiga  qon 

299
oqizish uchun qazilgan chuqurdan iborat edi. dor ostiga kelib 
yetdilar.  Bir  onda  dor  atrofiga  yuzlab  yig‘ilgan  tomoshabin 
xalqni  yasovullar  chetlanishga  buyurdilar.  Xalq  orqaga  silji-
gan  bo‘lib,  yana  siqilisha  berdi.  dor  ostida  anvarning  qo‘li 
yechilib,  tahorat  olish  uchun  unga  suv  berildi.  Chunki  bu 
mahkumning qonuniy haqqi edi, anvar tahorat olar ekan, jal-
lod va yasovullar xanjar yalang‘ochlab, uning tevaragini qur-
shab turdilar. anvar tahoratlanib, ustidagi to‘nini yerga yozdi. 
Jallodlar  doirani  biroz  kengaytirib,  anvar  ikki  rakat  namoz 
o‘qidi. duodan so‘ng anvar o‘rnidan turdi, qo‘lini bog‘lashga 
berib,  atrofga  besaranjom  alangladi.  tevarakni  sirib  olgan 
xalq  ol dida  manfur  ko‘zini  moylantirib  o‘z  ustiga  to‘ppa-
to‘g‘ri qarab turgan mulla abdurahmonni ko‘rdi.
anvar titradi, abdurahmon iljaydi.
–  kulishga  haqqingiz  bor,  domla,  chunki  o‘ch  olasiz!  – 
dedi  anvar.  birdan  hammaning  ko‘zi  abdurahmonga  tush-
di. – Faqat siz ifloslik natijasida kulasiz, men... men to‘g‘rilik 
samarasini o‘raman; siz iflos vijdon bilan g‘olibsiz, men sof 
vijdon bilan mag‘lubman... meni dor ostiga kim keltirdi? Vij-
don  emasmi,  taqsir!  sizni  bu  yerda  kim  tomoshabin  qildi? 
Ifloslik emasmi, taqsir?
Xalq chuqur sukutda, o‘z orasida turgan «peshvo»ga kiyna-
lik ko‘z bilan tikilgan edi... Jallod qo‘li bog‘langan anvarni dor 
tomonga olib bordi. anvar o‘z ixtiyoricha chuqur yoniga o‘tirdi 
va xanjarini yanib kelgan jallodga qo‘li bilan «ozgina to‘xtang» 
ishorasini qilib, abdurahmon tomonga kuldi:
– mening holimni ko‘ringiz, domla, – dedi anvar kulib, – 
qo‘lim bog‘langan, ustimda xanjar yaltiraydi. lekin men ku-
laman... nima uchun bunday, taqsir! Chunki vijdon rohatda, 
jon  tinch,  yurakda  ishq!..  durust,  men  ko‘milgach,  qabrim 
ustida ko‘ksi dog‘li qizil lolalar ko‘karar... nimadan bu? bu – 
sizning kabi tubanlar solgan iz!..
tomoshabinlar  toqatsizlangandek  ko‘rindilar,  anvar  uza-
nib  yotdi...  Jallod  xanjarini  yengiga  yanib,  anvar  ustiga  en-
gashdi...
engashdi,  biroq  orqadan  berilgan  kuchli  bir  zarb  bilan 
anvar ning ustidan oshib, munkigancha chuqurga yiqildi. Jal-

300
loddan  besh  qadam  narida  turgan  yasovullar  ham  ko‘kdagi 
xanjarlik  qo‘llarini  ostiga  bukolmay,  kimlar  bilandir  olishib 
yotar edilar va shu onda kuchli shapaloq tovushi eshitilib, sal-
lasi  chuvalgan  bir  yosh  mulla  yerga  o‘tirib  qoldi...  Xalq  tar-
tibsizlandi...  qobilboy  anvarning  dastbandini  kesdi  va  ikkisi 
tartib sizlik  ichiga  kirib  yo‘qoldilar.  qurolsizlantirilgan  yaso-
vullar  gurr  etib,  turli  tomonga  sochilgan  xalq  ichidan  do‘st-
dush manni  ajratolmay  garangsidilar.  shu  vaqt  butun  a’zosi 
eski qonlarga belangan jallod chuqurdan chiqishga intilar edi...
1. ra’noning boshqa qizlarga o‘xshamaydigan darajada jasurli-
gi va hamma ayollar kabi hissiyotga mag‘lubligi tasvirlangan 
o‘rinlarni topib o‘qing va izohlab bering.
2. romanda  anvarning  tadbirkorligini  namoyish  qiluvchi  tas-
virlarni toping.
3. o‘rdadagilar nima uchun sultonalining najot topishiga ishon-
mas edilar?
4. anvarning  o‘rdada  paydo  bo‘lishi  qoldirgan  taassurot  tas-
viriga e’tibor bering va unga asoslanib adolatsizlik va yuksak 
ma’naviyat haqida fikr yuriting.
5. anvar bilan Xudoyorxon o‘rtasidagi olishuvga diqqat qiling. 
bu «jang»da sizningcha kim g‘olib chiqdi?
6. dor ostidagi anvar bilan mulla abdurahmonning to‘qnashuvi 
lavhasiga e’tibor bering. har ikkisining tabiatiga xos jihatlar 
tasviri haqida to‘xtaling.
7. anvarning  qutqarilishi  sahnasiga  e’tibor  bering.  Uning  xa-
loskori kimlar deb o‘ylaysiz?
8. asar matniga tayanib, qodiriyning so‘z qo‘llash san’ati haqi-
da fikr yuriting.
9. adibning  qaltis  vaziyat  tasvirini  bera  bilish  mahorati 
namoyon bo‘lgan o‘rinlar haqida misollar asosida so‘zlang.
savol  va  topshiriqlar:

301
Haq yo‘li, albatta, bir o‘tilgusi...
Cho‘lpon.
bdulhamid  sulaymon  o‘g‘li  Cho‘lpon  1897-yil-
da  andijon  shahrining  qatorterak  mahallasida 
tug‘ildi. Uning otasi sulaymonqul mulla muham-
mad  yunus  o‘g‘li  andijonning  obro‘li  kishilari-
dan bo‘lib, savdogarchilik bilan shug‘ullanar edi. 
U  zamonasining  o‘qimishli  kishilaridan  hisobla-
nar, o‘zi ham she’rlar yozib turardi. o‘sha davrda 
bo‘lajak shoirning otasi o‘zi yozgan hajviy she’rlardan devon 
tuzganligi haqida ma’lumotlar bor.
Cho‘lponning onasi oysha aya, garchi unchalik o‘qimishli 
bo‘lmasa-da, o‘g‘lining ijodiga katta ta’sir ko‘rsatgan. nega-
ki, u xalq qo‘shiqlari va ertaklarining bitmas xazinasidan yax-
shigina xabardor bo‘lgan.
abdulhamid  avval  eski  maktabda  o‘qidi.  Vaqti  yetgach, 
andijon va toshkent madrasalarida tahsil ko‘rdi. Zamonning 
talabini  ilg‘agan  sulaymonqul  o‘g‘lini  rus-tuzem  maktabida 
ham o‘qitdi. bo‘lajak shoir muntazam shug‘ullanishi va tabiiy 
iste’dodi tufayli o‘zbek, turk, fors, arab, rus tillarini va bu til-
lardagi  adabiyotlarni  puxta  biladigan  o‘qimishli  kishi  bo‘lib 
Cho‘lpon
(1897–1938)

302
yetishdi. tinimsiz o‘qish-o‘rganish va kuchli iste’dod tufayli 
abdulhamid  o‘n  olti  yoshlarga  yetib-yetmay  ijod  qila  bosh-
ladi. Uning shu davrda yaratgan hikoya va she’rlari turkiston 
o‘lkasi gazetalarida chop etilardi.
ijodkorning  iste’dodi  ko‘lami  uning  o‘z  xalqiga  bo‘lgan 
muhabbati ko‘lami bilan o‘lchanadi. katta iste’dod ko‘pincha 
katta  muhabbatdan  iborat  bo‘ladi.  Cho‘lponning  dastlabki 
asarlaridayoq bosqinchilar zulmi ostida ezilayotgan turkiston 
xalqiga  bo‘lgan  cheksiz  muhabbat  yorqin  ko‘rinib  turar-
di.  U xalqini  ozod  va  baxtli  ko‘rishni  istardi.  buning  uchun 
odamlarni  jaholat  uyqusidan  uyg‘otish,  ma’rifatdan,  ilm-u 
fandan  bahramand  qilish  kerak  deb  hisoblardi.  ayni  paytda, 
rus  bos qinchilari  millatning  ma’rifatli  bo‘lishiga  keng  yo‘l 
bermasligini  ham  bilardi.  erksiz  ma’rifatning,  ma’rifatsiz 
esa erkning bo‘lmasligi shoirga ayon edi. shu bois Cho‘lpon 
1917-yilning fevralida rossiyada sodir bo‘lgan inqilobga kat-
ta  umid  bilan  qaradi.  lekin  bu  inqilob  turkiston  o‘lkasiga 
chin  ozodlik  bermadi.  Chunki  ozodlik  o‘zga  kishi  yoki  ta-
baqa, yoxud millat tomonidan beriladigan sadaqa emas, balki 
kurashlarda qo‘lga kiritiladigan ne’matdir. o‘sha yilning ok-
tabrida ro‘y bergan to‘ntarish esa shoirning so‘nggi umidlarini 
ham so‘ndirdi. milliy zulm ostida ezilayotgan xalqning zabun 
holini aks ettiri sh va xalqni bunday holatdan qutqarish istagi 
Cho‘lpon ijodining bosh yo‘nalishi bo‘lib qoldi.
minglab  yillik  an’analarga  ega  qadimiy  o‘zbek  she’-
riya tida  Cho‘lpon  o‘z  yo‘lini  izladi  va  hech  kimnikiga 
o‘xshamagan,  samimiyligi,  jozibadorligi,  ta’sirchanligi,  tuy-
g‘u larning  ranginligi  bilan  o‘zgalarnikidan  ajralib  turadigan 
she’riy  olam  yarata  bildi.  bugungi  o‘zbek  adabiy  tili  ko‘p 
jihatdan Cho‘lpon she’rlari ta’sirida shakllangan tildir.
Cho‘lpon mislsiz she’riy kashfiyotlardan tashqari «Kecha 
va  kunduz»  deb  ataluvchi  birinchi  o‘zbek  roman-dilogiyasi-
ning
1
  muallifi  hamdir.  Afsuski,  zamondoshlari ning  хo tir-
lashlaricha, romanning ikkinchi kitobi qo‘lyozmasi Cho‘l pon 
qamalgan paytda yo‘q qilingan va hozirgacha topilgan emas. 
1
 Dilogiya – ikki kitobdan iborat asar.

303
bi rinchi kitobi «kecha» egamanlik
1
 yillarida qaytadan nashr 
etildi va ko‘pchilik o‘quvchilar tomonidan abdulla qodiriy-
ning  «o‘tkan  kunlar»  romani  darajasidagi asar  sifatida baho 
oldi.
Cho‘lponning  1921-yilda  yaratgan  «yorqinoy»  dramasi 
badiiy  jozibasi  jihatidan  hozirgacha  ham  o‘z  ta’sir  kuchini 
yo‘qotmay kelmoqda.
abdulhamid Cho‘lpon o‘zbek o‘quvchilarini jahon adabi-
yotining durdona asarlari bilan tanishtirish borasida ham sal-
moqli ishlarni amalga oshirdi. shekspir, blok, Gorkiy, thakur 
singari  mashhur  adiblar  ijodidan  qilgan  tarjimalari  xalqi-
miz  ma’naviyatining  shakllanishida  muhim  ahamiyatga  ega 
bo‘ldi.
Cho‘lpon haqiqat va hurlikni e’tiqodiga aylantirgan ijodkor 
edi. shu sababli ham milliy zulmni milliy tenglik deb da’vo 
qilgan  hukmdorlarga  uning  ijodi  yoqmas  edi.  Ular  shoir dan 
xalq baхtiyor, erkin va ozod yashamoqda deb kuylashni talab 
qilishdi.  haqiqat  kuychisi  va  erk  farzandi  –  Cho‘lpon  buni 
qilolmasdi.  shu  bois  uni  o‘zi  sevgan,  hayotini  baxshida  qil-
gan xalqqa dushman deb, millatchi deb e’lon qilishdi. shoirni 
1937-yilning 13-iyulida qamoqqa olishdi. o‘zbekning buyuk 
shoiri uzoq qiynoq va tahqirlardan keyin 1938-yilning 4-ok-
tabrida toshkent yaqinidagi xilvat joylarning birida otib tash-
landi. dahshatlisi shundaki, Cho‘lponni o‘limga hukm qilgan 
sud  qarori  1938-yilning  5-oktabrida  chiqarilgan  edi.  dush-
manlar  xalqimizning  asl  farzandlarini  tezroq  yo‘q  qilishga, 
odamlarni  ma’naviyat  buloqlaridan  bebahra  qoldirishga  sho-
shilardi.
Cho‘lpon  ijodi  namunalari  uzoq  vaqt  mobaynida  o‘quv-
chilardan  berkitib  kelindi.  Chunki  sho‘ro  tuzumi  haq  gapni 
aytadigan  jasoratli  shoir  ijodini  o‘rganishdan  manfaat-
dor  emas  edi.  lekin  haqiqatni  umrbod  berkitib  bo‘lmaydi. 
quyoshni yashirib qo‘yishning imkoni yo‘q. Cho‘lpon o‘zbek 
she’riyatining  yorqin  yulduzi  sifatida  o‘tkinchi  bulutlar  par-
dasini yirtib tashlab, milliy she’riyat osmonida qayta porladi.
1
 Egamanlik – mustaqillik.

304
Go‘ZAl
qorong‘u kechada ko‘kka ko‘z tikib,
eng yorug‘ yulduzdan seni so‘raymen.
Ul yulduz uyalib, boshini bukub,
aytadir: men uni tushda ko‘ramen.
tushimda ko‘ramen – shunchalar go‘zal,
bizdan-da go‘zaldir, oydan-da go‘zal!
ko‘zimni olamen oy chiqqan yoqqa,
boshlaymen oydan-da seni so‘rmoqqa.
Ul-da aytadir: bir qizil yanoqqa
Uchradim tushimda, ko‘milgan oqqa.
oqqa ko‘milganda shunchalar go‘zal,
mendan-da go‘zaldir, kundan-da go‘zal!
erta tong shamoli sochlarin yoyib,
yonimdan o‘tganda so‘rab ko‘ramen.
aytadir: bir ko‘rib, yo‘limdan ozib,
tog‘-u toshlar ichra istab yuramen!
bir ko‘rdim men uni – shunchalar go‘zal,
oydan-da go‘zaldir, kundan-da go‘zal!
Ul ketgach, kun chiqar yorug‘lik sochib,
Undan-da so‘raymen sening to‘g‘ringda.
Ul-da o‘z o‘tidan bekinib, qochib
aytadir: bir ko‘rdim, tushdamas, o‘ngda.
men o‘ngda ko‘rganda shunchalar go‘zal,
oydan-da go‘zaldir, kundan-da go‘zal!
men yo‘qsil na bo‘lib uni suyibmen,
Uningchun yonibmen, yonib-kuyibmen,
boshimni zo‘r ishga berib qo‘yibmen,
men suyib... men suyib, kimni suyibmen?
men suygan suyukli shunchalar go‘zal,
oydan-da go‘zaldir, kundan-da go‘zal!
 
1919

305
1. nima  sababdan  go‘zal  yulduz  bilan  oyni  o‘nglarida  emas, 
tushlarida ko‘rindi deb o‘ylaysiz? 
2. Go‘zalni  shamol  bilan  kun  qay  holatda  uchratganliklarini 
tasvirlab berishga urining.
3. «Ul  ketgach,  kun  chiqar  yorug‘lik  sochib,  Undan­da 
so‘raymen  sening  to‘g‘ringda.  Ul­da  o‘z  o‘tidan  bekinib, 
qochib,  Aytadir:  bir  ko‘rdim,  tushdamas,  o‘ngda»  satrlari-
ning  mazmunini  izohlang.  Uchinchi  misradagi  obrazli  ifo-
daning badiiy vazifasini tushunti ring.
4. shamolning «yo‘lidan ozganligi» sababini izohlang.
5. «Men  suyib...  men  suyib,  kimni  suyibmen?»  misrasidagi 
takrorning badiiy vazifasini tushuntiring.
6. she’r sizda qanday tuyg‘ular uyg‘otdi? ko‘nglingizdan o‘t-
gan sezimlar haqida so‘ylang.
7. she’rdagi Go‘zal obrazini kim deb o‘ylaysiz? odam timsoli-
mi, ozodlik ramzimi, baxtmi yoki taqdir ifodasimi?
8. she’rni yod oling.
ХALQ
Хalq dengizdir, хalq to‘lqindir, хalq kuchdir,
Хalq isyondir, хalq olovdir, хalq o‘chdir...
Хalq qo‘zg‘alsa, kuch yo‘qdirkim, to‘хtatsin,
Quvvat yo‘qkim, хalq istagin yo‘q etsin.
Хalq isyoni saltanatni yo‘q qildi,
Хalq istadi, toj va taхtlar yiqildi...
Хalq istagi – ozod bo‘lsin bu o‘lka,
ketsin uning boshidagi ko‘lanka.
bir qo‘zg‘alur, bir ko‘pirar, bir qaynar,
bir intilur, bir hovliqar, bir o‘ynar.
yo‘qlikni-da, ochlikni-da yo‘q etar,
o‘z yurtini har narsaga to‘q etar...
Butun kuchni хalq ichidan olaylik,
Quchoq ochib хalq ichiga boraylik!
1921
savol  va  topshiriqlar:

306
1. She’rning birinchi bandini diqqat bilan o‘qing va хalqqa хos 
хususiyatlar badiiy jihatdan qanday aks etganligini anglating.
2. she’rdagi: «Bir qo‘zg‘alur, bir ko‘pirar, bir qaynar, Bir inti­
lur, bir hovliqar, bir o‘ynar» misralarida хalqqa хos qanday 
sifatlar tasvirlanayotir deb o‘ylaysiz?
3. Хalqning  yaratuvchilik  qudrati:  «Yo‘qlikni­da,  ochlikni­da 
yo‘q  etar,  O‘z  yurtini  har  narsaga  to‘q  etar...»  satrlarida 
qanday ifodalanganligiga e’tibor qiling.
4. she’rni yod oling.
BINAFSHA
binafsha senmisan, binafsha senmi,
ko‘chada aqchaga sotilgan.
binafsha menmanmi, binafsha menmi,
sevgingga, qayg‘ungga tutilgan?
binafsha, nimaga bir ozroq ochilmay,
bir erkin kulmasdan uzilding?
binafsha, nimaga hidlaring sochilmay,
yerlarga egilding, cho‘zilding?
binafsha,
ayt menga,
kimlardir, ularkim,
ignani bag‘ringga sanchalar?
binafsha,
bir so‘yla,
U qanday qo‘llarkim,
Uzalar, hidlaylar, yanchalar?
binafsha, shunchalar chiroyli yuzing bor,
nimaga uzoqroq kulmaysan?
binafsha, shunchalar tortguvchi tusing bor,
ko‘nglimga isriqlik to‘kmaysan?
binafsha, yig‘lama, binafsha, kel beri,
qayg‘ungni qayg‘umga qo‘shgil.