Umumiy psixologiya” fanidan Mavzu: “Tafakkur va intellektual testlar” kurs ishi bajardi

2.2 Tafakkur sifatlari
Tafakkur boshqa bilish jarayonlari kabi o’zining individual xususiyatlariga ega bo’lib, fikr yuritish faoliyatining shakllari, vositalari va operasiyalarining munosabatlari kishilarda turlicha namoyon bo’lishida o’z ifodasini topadi. Odatda tafakkurning individual xususiyatlariga (sifatlariga) bilish faoliyatining mazmundorlik, mustaqillik, epchillik, samaradorlik, fikrning kengligi, tezligi, chuqurligi va boshqa sifatlari kiritiladi.
Tafakkur mazmundorligi deganda insonning tevarak-atrofdagi moddiy voqelik tog’risida ongida qay miqdorda (ko’lamda) muloshazalar, mushokamalar, fikrlar, muammolar, tushunchalar joy olganligi nazarda tutiladi. Insonda sanab o’tilgan xarakterdagi qoyalar to’lib toshsa, shunchalik tafakkur mazmundor bo’ladi. Kishilar bir-birlaridan birinchi navbatda tafakkurning mazmundorligi bilan tafovutlanadilar.
Tafakkurning chuqurligi deganimizda, moddiy dunyodagi narsa-shodisalarning asosiy qonunlari, qonuniyatlari, xossalari, sifatlari, ularning o’zaro boqlanishlari, munosabatlari tafakkurimizda to’liq aks etganligini tushunishimiz kerak. Tafakkur arsenalida joylashgan narsalarning qay yo’sinda sistemalashganligiga qarab (tog’ri va rasional yo’l nazarda tutiladi), u yoki bu shaxsning tafakkuri chuqurligi tog’risida qat'iy bir qarorga kelish mumkin.
Tafakkurning kengligi o’zining mazmundorligi, chuqurligi kabi sifatlari bilan muntazam aloqada bo’ladi.
Insondagi narsa va shodisalarning eng mushim belgi va xususiyatlarini o’zida mujassamlashtirgan, o’tmish yuzasidan, shozirgi davr shaqida, shuningdek, kelajak tog’risidagi muloshazalar, muammolar va tushunchalarni qamrab olgan tafakkur keng tafakkur deyiladi. Fikr doirasi keng, bilim saviyasi yuqori, serqoya, ijodiy izlanishdagi kishilarni aql-zakovatli, bilimdon yoki tafakkuri keng kishilar deb atash mumkin. Demak, insonning aql-zakovati, bilimdonligi, muloshazadorligi uning tafakkuri kengligidan dalolat berar ekan.
Inson tafakkuri o’zining mustaqilligi jishatidan mustaqil va nomustaqil tafakkurga ajratiladi.
Tafakkurning mustaqilligi deganda, kishining shaxsiy tashabbusi bilan o’z oldiga konkret maqsad, yangi vazifalar qo’ya bilishi, ular yuzasidan amaliy va ilmiy xarakterdagi faraz (gipoteza) qilishi, natijani ko’z oldiga keltira olishi, qo’yilgan vazifani shech kimning ko’magisiz, ko’rsatmasisiz, o’zining aqliy izlanishi tufayli turli yo’l, usul va vositalar topib, mustaqil ravishda shal qilishdan iborat aqliy qobiliyatni tushunish kerak.
Tafakkurning mustaqilligi aqlning sertashabbusligi, pishiqligi va tanqiydiligidan namoyon bo’ladi. Aqlning sertashabbusligi deganda, insonning o’z oldida yangi muammo, aniq maqsad va konkret vazifalar qo’yishini, ana shularning barchasini amalga oshirishda, nishoyasiga yetkazishda, yechimni qidirishda usul va vositalarni shaxsan o’zi izlashi, aqliy zo’r berib intilishi, ularga taalluqli qo’shimcha belgi va alomatlarni kiritishdan iborat bosqichlarning namoyon bo’lishini nazarda tutamiz. Aqlning pishiqligi vazifalarni tez yechishda, yechish paytida yangi usul va vositalarni tez izlab topishda, ularni saralashda, ana shu usullar va vositalarni o’z o’rnida aniq qo’llashda, trafaretga aylangan, eski yo’l shamda usullardan foriq bo’lishda va boshqa jarayonlarda ifodalanadi.
O’zining va o’zgalarning muloshazalarini, bu muloshazalarning chin yoki chin emasligini tekshira bilishda va namoyon bo’lgan muloshazalarga, mushokamalarga, muammotik vaziyatga basho bera bilishda aqlning tanqidiyligi mushim rol o’ynaydi.
Tafakkurning tanqidiyligi ob'ektiv va sub'ektiv ravishda ifodalanishi mumkin. Mazkur sifat insonni basholash o’z-o’zini basholash kabi tafakkurning individual xususiyatlari bilan boqliq ravishda namoyon bo’ladi. Agar tanqidiylik oqilona, mushim belgilarga, muammo moshiyatining tog’ri ochilishiga (ba'zan etalonga) asoslanib amalga oshsa, unday tanqidiylik ob'ektiv tanqidiylik deb ataladi. Mabodo tafakkurning tanqidiyligi sub'ektiv xatolarga, umuman sub'ektivizmga oqib ketsa, bunday sholda sub'ektiv tanqiydilik deyiladi. Sub'ektiv tanqidiylik salbiy oqibatga olib keladi, shuningdek, insonlar o’rtasida "anglashilmovchilik qovi" ni vujudga keltiradi, ikki shaxs o’rtasida kutilmaganda ziddiyat paydo bo’ladi. Insonda tafakkurning tanqidiyligi oqilona, rasional tarzda vujudga kelsa, unda shaxs mushim sifat bilan boyiydi, deb atish mumkin.
Maqsad, muammo va vazifalar o’zga shaxslar tomonidan qo’yilib, tayyor usul va vositalarga tayangan sholda o’zga kishilarning bevosita yordami bilan amalga oshirilishi jarayonida bir oz ishtirok etgan tafakkur nomustaqil tafakkur deb ataladi. Nomustaqil tafakkurlari kishilar "tayyor mashsulotlar quli" ga aylanadilar o’sishdan orqada qolish xavfi tuqiladi. Natijada aql-zakovatli inson bo’lish o’rniga kaltabin, aqlan erinchoq, beshafsala odam bo’lib voyaga yetadi. Demak, tafakkurning nomustaqillik illati jashon progressiga to’siq bo’lib, yakka shaxs uchun esa tragediya rolini bajarishi eshtimoldan xoli emas.
Fikrning mustaqilligi uning mashsuldorligi (samaradorligi) bilan uzviy boqlangan. Agar inson tomonidan muayyan vaqt ichida ma'lum sosha uchun qimmatli va yangi fikrlar, qoyalar, tavsiyanomalar yaratilgan shamda nazariy va amaliy vazifalar shal qilingan bo’lsa, bunday kishining tafakkuri sermashsul tafakkur deb ataladi. Demak, vaqt oraliqida bajarilgan ish ko’lami va sifatiga oqilona basho berish-tafakkur mashsuldorligini o’lchash mezoni sifatida xizmat qiladi.
Tafakkurning ixchamligi deganda, muammoni shal qilishning dastlab tuzilgan rejasi (plani) mazkur jarayonda masala yechish shartini qanoatlantirmay qolsa, nomutanosiblik shosil bo’lsa, shech ikkilanmay elastik ravishda o’zgartishlar kiritishdan iborat fikr yuritish faoliyatini tasavvur qilmoqimiz shart. Fikrning operativ jishatdan, tezkorlik bilan o’zgartishdan va tog’ri yo’nalishiga yo’llab yuborishdan iborat tafakkur sifati uning ixchamligi deyiladi. Masalan, "Talaba imtishonda avval qoyani notog’ri yoritayotib, o’z-o’ziga "birdaniga" xatosini anglab, tog’ri javob bera boshlashi" kabilar.
Demak, tafakkurning mazkur sifati fikrlarni, inshaklsiyalarni tinglovchilarga xato va kamchiliksiz yetkazib berish garovidir.
Tafakkurning tezligi qo’yilgan savolga va muammoga to’liq javob olingan vaqt bilan belgilanadi. Uning tezligi qator faktorlarga: jumladan, fikrlar uchun zarur materialni tez yodga tushira olishga muvaqqat boqlanishlarning tezligi, turli shislarning mavjudligiga, insonning diqqatiga, qiziqishiga boqliq bo’ladi. Bundan tashqari, tafakkurning tezligi boshqa shartlarga: insonning bilim saviyasiga, fikrlash qobiliyatiga, mavjud ko’nikma va malakalariga sham boqliq ekanligi isbotlangan. Xulosa qilib aytganda, tafakkur jarayonlarining tezligi va jarayonlarning ma'lum fursat ichida qanchalik samara berganligi bilan basholanadi.
Fikrlarning tezligi talabalar va o’quvchilarga juda zarur psixologik qurol bo’lib xizmat qiladi. Imtishon paytida, seminar mashqulotlarida faol ishtirok qilgan talaba shayajonlanib, egallagan bilimlarini vaqtincha unutib, o’zini yo’qotib qo’yadi. O’rinsiz, salbiy emosiyalar (shis-tuyqular) uning tafakkurini tormozlab, muvaffaqiyatsizlikka olib keladi, ya'ni fikrni bayon qilishda inertlik paydo bo’lib, keyinchalik butunlay tormozlanishga aylanadi. Ba'zi talabalar, aksincha, imtishonda shayajonlanib, fikrlari ravonlashadi. qattiq shayajonlanish, qattiq tashqi ta'sir natijasida uyqudagi ayrim neyronlar uyqonib funksiyasi jadallashib ketadi va fikr "birdaniga" ravshanlanishi mumkin. Shuning uchun o’qitish jarayonida talaba va o’quvchilarning aqliy faoliyatini tog’ri basholashda ularning individual topologik xususiyatlarni shisobga olish maqsadga muvofiqdir.
Jashon psixologlarining ko’rsatishiga qaraganda, yuqorida tashlil qilib chiqilgan tafakkur sifatlari ularning asosiy xususiyati bilan uzviy boqliqdir. Tafakkurning asosiy va eng mushim belgisi, xususiyati-bu moddiy voqelikdagi mushim jishatlarini ajratib, mustaqil ravishda yangi mazmundagi umumlashmalarni keltirib chiqarishdir. Inson oddiy narsalar tog’risida fikr yuritganda sham ularning tashqi belgilari bilan chegaralanib qolmaydi, balki shodisa moshiyatini ochishga intiladi, oddiy turmush shaqiqatidan umumiy qonuniyat yaratishga xarakat qiladi. Shubshasiz, inson tafakkuri shali izlanmagan, to’la foydalanilmagan rezerv va imkoniyatlarga ega. Tafakkur psixologiyasining asosiy vazifasi ana shu rezervlarni to’la ochish, fan va texnika progressini intensivlashdan iborat. Chunki shar qanday kashfiyot, yangilik, progress-inson aql-zakovatining mashsulidir. Shu boisdan sham fan va texnika progressi insonshunoslik fanining rivojiga ko’p jishatdan boqliqdir.
Tafakkur ta'assurli bo'lishi kerak, ya'ni insonning o'ziga yo'naltirishi, o'zining o'ylarini va tajribalarini tahlil qilishi va o'z-o'zini tushunishi. Ta'assurli tafakkur, insonning o'zining ichki dunyosiga kirish va o'z fikrlarini nazorat qilish imkonini beradi.Tafakkur analitik bo'lishi kerak, ya'ni muammolar va mavzularni tafsilotli tahlil qilish, ularni qisqacha bo'linib, boshqalarning fikrlari va mulohazalari bilan muqobil bo'lishga imkon beradi. Analitik tafakkur, mantik va mantiqiy fikrlash usullarini o'z ichiga oladi.
Tafakkur innovativ bo'lishi kerak, ya'ni yangiliklarni topish, yangi yondashuvlar va yechimlar ishlab chiqish, muammo va mavzularga o'ziga xos yondashuvlar topishga yordam beradi. Innovativ tafakkur, kreativlik va yaratuvchanlik bilan bog'liqdir.Tafakkur kritik bo'lishi kerak, ya'ni fikrlarni bahslashish, ularni tekshirish va tartibga solishga imkon beradi. Kritik tafakkur, obro'lik qilish, biror fikr yoki ko'rsatmalar ustidan savollar qilish va natijalarni chuqur o'rganishga asoslangan.
Tafakkur refleksiv bo'lishi kerak, ya'ni o'z o'ylarini, fikrlarini va tajribalarini baham ko'rish, o'ziga o'xshash qarorlar qabul qilish va o'zini o'zgartirishga erishish imkonini beradi. Refleksiv tafakkur, insonning o'zining ichki dunyosiga introspeksiya qilish va o'ziga qarshi munosabatlarni baholashga yo'l qo'yadi.
Tafakkur sifatlari insonning o'ziga xos qobiliyatlarini va tarzlarini ifodalayadi. Bu sifatlar insonlarning o'ylash, fikrlash va muhokamat qilish usullarini belgilab, ularni ma'naviy rivojlanish, innovatsiya va muammolar yechish jarayonlarida qo'llashga imkon beradi.
Tafakkur analitik olmaydigan bo'lishi ham muhimdir. Bu, biror muammo yoki mavzu bilan bog'liq bo'lganda, tafakkur shakllarining biror biriga bog'liq bo'lmagan, oddiy, intuitiv yoki yaratuvchanlik asosida bo'lishi mumkin. Bu tafakkur shakli, obro'likdan uzoq bo'lib, ilg'or fikrlash va qiyinchiliklarni yechish uchun mo'ljallangan.
Tafakkur sabrli bo'lishi kerak, ya'ni muhim mavzularni tahlil qilishda va fikrlarni shakllantirishda davom etish va barcha to'g'rimliklarni aniqlash uchun sabr va shaffoflikni talab qiladi. Sabrli tafakkur, juda murakkab muammo va muhitlarni tahlil qilishda yordam beradi.Tafakkur tarixiy bo'lishi ham muhimdir. Bu, tarixiy ma'lumotlardan, oldingi tajribalardan va ko'plab o'lgan muammo va yechimlardan o'rgangan fikrlarni o'z ichiga oladi. Tarixiy tafakkur, o'z vaqtidagi tadbirlar va xatolar haqida o'rganishni o'z ichiga oladi va uning asosida rivojlanish va o'zgarmaslikning umumiy qonuniyatlarini tahlil qiladi.
Tafakkur e'tiqodiy bo'lishi ham muhimdir. Bu, insonning e'tiqodlari, ma'naviy tajribalari va ularning amalga oshirishga oid qoidalar bilan bog'liq bo'lishi demakdir. E'tiqodiy tafakkur, ma'naviyat, qadriyat va tushunchalar bo'yicha o'ziga xos qarashlarga erishishga imkon beradi.
Tafakkur yaratuvchan bo'lishi ham muhim sifatdir. Bu, insonning kreativlikni oshirish, yangi yondashuvlar topish va o'zining o'zlari tomonidan o'zgartirish imkonini anglatadi. Yaratuvchan tafakkur, tashabbuskorlik, ijodiylik va ijodiy fikrlashga asoslangan bo'lib, innovatsiyalarni amalga oshirishga yordam beradi.Tafakkur kreativ bo'lishi muhimdir. Bu, insonning yangiliklarni topish, qo'llab-quvvatlash va o'z-o'zini ifodalashga imkon beradi. Kreativ tafakkur, ijodiylik va ijodiy fikrlashni oshiradi va yangi yondashuvlar va yechimlar topishga yordam beradi.
Tafakkur aniq bo'lishi kerak. Bu, insonning o'z fikrlarini aniq va to'g'ridan-to'g'ri ifodalashga, muammo yoki mavzularni tafsilotli va samarali bir shaklda tahlil qilishga qodir bo'lishini bildiradi. Aniq tafakkur, mantik, rivojlanish va mustaqil qaror qabul qilishni o'z ichiga oladi.Tafakkur holistik bo'lishi ham muhimdir. Bu, insonning umumiy muhit va barcha o'zaro aloqalar bilan bog'liq qarashlarni qo'llab-quvvatlash, barcha o'zining o'ziga xosligi va bog'liqlikni his qilishga imkon beradi. Holistik tafakkur, butunlay rivojlanish, ekologik qarorlar va boshqa ko'plab muhitlardan ta'sir olishga qodir bo'ladi.
Tafakkur tahliljan bo'lishi kerak. Bu, insonning muammolar va mavzularni tafsilotli tahlil qilish, sabablarni yechish va umumiy natijalarga yetishish uchun analitik usullarni qo'llashga imkon beradi. Tahliljan tafakkur, ma'lumotlarni kritik va tahlil qilish, munosabatlarni baholash va o'ziga qarshi fikrlarni shakllantirishni o'z ichiga oladi.


XULOSA
Bir qancha shukmlarning mantiqiy boqlanishi natijasida shosil bo’lgan yangi shukm insonning bilish faoliyatida aloshida ashamiyatga ega. Psixologiyada xulosa chiqarish jarayonida foydalanilgan tayyor shukmlar asoslar deyiladi, ularning tashlil qilib chiqarilgan yangi shukmni esa xulosa deb atash qabul qilingan. Xulosa chiqarish shunday tafakkur shakldirki, bu shakl vositasi bilan biz ikki yoki undan ortiq shukmlardan yangi shukm shosil qilamiz.
Masalan: Shar qanday sharakat materiya sharakatidir; Issiqlik sharakat shaklidir degan ikkita shukmni olaylik. Bu ikki shukmdan; " Demak, issiqlik materiya sharakatidir" degan yangi shukm chiqariladi Yoinki ushbu misolni olib qaraylik: Barcha sayyoralar sharakatlanadi; Oy-sayyora. Demak, Oy sharakatlanadi. Bunda shar qanday sharakat materiya sharakatidir (umumiy yoki katta asos). Issiqlik sharakat shaklidir (juz'iy yoki kichik asos) deb yuritiladi. Ikkinchi misolda esa: Barcha sayyoralar sharakatlanadi (umumiy yoki katta asos), oy-sayyora (juz'iy yoki kichik asos) deyiladi.
Yuqoridagi misollardan ko’rinib turibdiki, muloshaza yuritish sham, xulosa chiqarish sham voqelikni bavosita bilishning asosiy shakli sifatida namoyon bo’lgan. Oldingi ikki shukmga asoslanib uchunchi shukm chiqariladi. Mazkur xulosani bevosita tekshirib ko’rishga shech qanday eshtiyoj qolmaydi. Shu sababdan xulosa chiqarish fikr o’rtasidagi shunday boqlanishdirki, mazkur boqlanish natijasida bir yoki undan ortiq shukmlardan uchinchi shukm keltirib chiqariladi. Bunda yangi shukm asosiy shukmning moshiyatidan keltirib chiqariladi.
Xulosa chiqarish uch turga bo’linadi: induktiv, deduktiv va analogiya.
Induktiv xulosa chiqarish- bu xulosa chiqarishning shunday mantiqiy usuldirki, bunda bir necha yakka yoki ayrim shukmlardan umumiy shukmga o’tiladi yoki ayrim fakt va shodisalarni o’rganish asosida umumiy qonun va qoidalar yaratiladi. Masalan: Temir elektr tokini o’tkazadi, Mis elektr tokini o’tkazadi, Kumushda sham elektr tokini o’tkazuvchanlik qobiliyati, xususiyati bor va shokazo. Inson yuqoridagi shukmlardan yangi umumiy shukm (xulosa) chiqarib, demak, "Metallarning shammasi elektr tokini o’tkazadi" degan yangi shukm chiqariladi. Shuningdek,
Toshkent Davlat madaniyat instituti talabalari qishki sessiyaga puxta shozirlik ko’rmoqdalar. Shashardagi boshqa oliy o’quv yurti talabalari sham qishki sessiyaga tayyorgarlikni kuchaytimoqdalar. Demak, Toshkent shashrining barcha oliy o’quv yurti talabalar qishki sessiyaga qunt bilan tayyorlanmoqdalar, degan shukm chiqariladi.
Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin.
Deduktiv xulosa chiqarishda- umumiy va yakka shukmlardan yakka yoki juz'iy shukm keltirib chiqariladi. Misol uchun:
Shar qanday metall-element. Vismut metall. Demak, vismut-element. Shamma planetalar maxsus shakldadir. O’zbekiston kamolot a'zolari shijoatli yoshlardir. Toshkent Davlat pedogogika universiteti talabalari kamomolt a'zodirlar. Demak, ular sham shijoatlidirlar.
Ta'lim jarayonida maktab o’quvchilari umumiy qoida va qonunlarni yakka yoki juz'iy shollarga tatbiq etish orqali shamma vaqt deduktiv yo’l bilan fikr yuritadilar. Masalan, o’quvchilar umumiy grammatik qoidalarni bilganliklari sababli o’zbek tili darslarida qaratqich, tushum kelishiklarini differensiasiya qila bilib, yozgan paytlarida grammatik xatolarga aslo yo’l qo’ymaydilar. Yoinki o’quvchilar "ko’pburchaklar ichki burchaklarning yiqindisi 2d (n-2)ga teng" degan umumiy qoidani, teoremani o’zlashtirib olgan bo’lsalar, uni sira qiynalmasdan istalgan ko’pburchakka tatbiq eta olishlari mumkin. Idrok qilingan narsa va shodisalarni yoki inson tajribasida bor bo’lgan narsalarni esda qoldirish shamda zarur vaqtda esga tushirishdan iborat psixik jarayon xotira deyiladi, Mantiqiy xotira turi sham psixik jarayondir. Demak, u sham esda qoldirish va esga tushirish xususyaitiga egadir.