Universiteti b. A. Bahritdinov s. A. Zokirova
intilishi h a m m u h im o m illa rd a n biridir. H ozirgi v a q td a d e n g iz v a o k e a n la r d a n
Download 35.04 Kb. Pdf ko'rish
|
|
intilishi h a m m u h im o m illa rd a n biridir. H ozirgi v a q td a d e n g iz v a o k e a n la r d a n
q u ru q lik k a t o m o n 2 0 0 k m g a c h z ilg a n y e r y u z a s i q is m id a in s o n iy a t n in g yarm id an z iy o d q ism i, 5 0 km k en glik k a e g a b lg a n quruqlik q ism id a e s a d u n y o a h o lis in in g d e y a r li 3 0 fo iz i t o ’p la n g a n d ir . D u n y o b y ic h a a h o li ju d a z ic h jo y la s h g a n h u d u d la r q a to rig a q u yidagilar kiradi: Rur, E lz a s v a Lotaringiya h a m d a Parij v a L o n d o n rayonlari, S h im oliy Italiya, M o sk v a rayoni, D o n b a s s , F a r g ’o n a v o d iy si, S h a rq iy Xitoy, H in d-G an g tekisligi, Y a v a oro'li, Y ap oniya orllari, Nil d e lta si, A Q S H n in g S h im o li-S h a rq iy , Buyuk k o ’llar rayonlari v a S a n s a n m e g a p o lis i. J a h o n a h o lis i v ertik a l m in ta q a la r b y ic h a h a m n o t e k is t a q s im la n g a n . A holining yarm id an ortiq qism i (5 6 foizi), m utlaq balan dligi 2 0 0 m e tr g a c h a b o ’lgan tekistlik va p astek istlik lard a istiq om at qiladi. S a lk a m ch orak q ism i (2 4 foizi) 2 0 0 - 5 0 0 m etr b a la n d lik k a e g a tekistlik va q irlarga t o ’g ’ri k elad i. D e m a k , Yer sh ari a h o lis in in g 8 0 fo iz i m u tla q b a la n d lig i 5 0 0 m e t r g a c h a b lg a n h u d u d la r d a jo y la sh g a n . S h u vaq tn in g o ’z id a 2 0 0 0 m etrd a n b a la n d h u d u d larga Yer sh ari jam i a h o lis in in g atigi 1 foizi t g ’ri k elad i. U m u m a n o lg a n d a , a h o li s o n i v a u lu sh i balandlik o s h g a n sari k am ayib boradi. Lekin bu q o n u n iy a t J a n u b iy A m erik a d a o ’z ifod asin i to p m a y d i. B u n d a n tash q ari, O siy o qit’a s i bilan jam i quruqlik y u z a s ig a x o s b lg a n k rsatkichlar bir xil m iqdorlar x o slig i bilan ajralib turishligini t a ’kidlab 0 ’tish lozim . Shahar va qishloq aholisi. Urbanizatsiya J u d a yirik sh a h a r la r a g lo m er a tsiy a la r i M exiko, Tokio, S a n -P a u lu , Nyu-York sh ah arlari atrofid a s h a k lla n g a n , sh u la rn in g har birida 1 6 m ln .d a n 3 0 m ln .g a c h a kish i istiq o m a t q ilad i. H ozirgi v a q td a ikki v a u n d a n ortiq a g lo m e r a ts iy a la r h u d u d in in g q o ’sh ilib k e t is h i n a t ij a s id a u r b a n i z a t s i y a l a s h g a n r a y o n la r v a z o n a la r , e n g m u h im i m e g a p o lis la r v u ju d g a k e lm o q d a . S h u la r ic h id a T o k a y d o , B o s v a s h S a n s a n , C h P IT S m e g a p o lis la r i a lo h id a rin e g a lla y d i. U r b a n iz a tsiy a ja r a y o n i u m u m iy x u s u s iy a tla r d a n ta sh q a r i ayrim r eg io n la r v a m a m la k a tla r m iq iy o sid a o 'z ig a x o s x u s u s iy a tla r bilan h a m ifo d a la n a d i. S h u la r ich id a u r b a n iza tsiy a d a r a ja si v a sur^atlari a lo h id a a h a m iy a t k a s b eta d i. U r b a n iz a t s iy a d a r a j a s i b y ic h a j a h o n d a g i b a r c h a m a m la k a tla r n i u c h g u r u h g a b lis h m u m k in . 1. Yuqori d a r a ja d a u r b a n iz a ts iy a la s h g a n m am la k a tla r (s h a h a r a h o lisin in g u lu sh i 5 0 fo iz d a n yuqori). 2 . 0 ’rtach a d a r a ja d a u r b a n iz a ts iy a la s h g a n m a m la k a tla r (s h a h a r a h o lisin in g u lu sh i 2 0 - 5 0 fo iz). 3 . P a s t d a r a ja d a u r b a n iz a ts iy a la s h g a n m a m la k a tla r ( s h a h a r a h o lis in in g u lu sh i 2 0 fo iz d a n k am ). Yuqori d a r a ja d a u r b a n iz a ts iy a la s h g a n m a m la k a tla r q a to rig a Y e v ro p a n in g b a r c h a d a v la tla r i, A v s tr a liy a , Y a n g i Z e la n d iy a h a m d a S h im o liy v a J a n u b iy A m erik a n in g k p ch ilik m am lakatlari kiradi. 0 ’rta c h a d a r a ja d a u r b a n iz a t s iy a la s h g a n m a m la k a tla r n in g a s o s i y q ism i Janu biy, a rb iy , M ark aziy v a Janubiy, J a n u b i-S h a r q iy O s iy o regionlari h a m d a A frikada j o y la s h g a n . P a s t d a r a ja d a u r b a n iz a ts iy a la s h g a n m a m la k a tla rn in g h a m k p ch iligi Afrika v a O siy o d a m avju d e k a n lig in i t a ’kidlab o'tish lo zim . H ozirgi v a q td a u rb a n iza tsiy a d a r a ja si rivojlan gan m a m la k a tla rd a 7 foizn i, r iv o jla n a y o tg a n m a m la k a tla r d a 3 7 fo iz n i ta s h k il e t a d i, d u n y o b y ic h a bu k o ’rsatkich 51 f o iz g a te n g . U r b a n iz a t s i y a j a r a y o n in in g s i s h s u r ’a tla r i m a m la k a t n in g iq t is o d iy rivojlanganlik h a m d a u r b a n iza tsiy a la sh g a n lik d a r a ja sig a b o g liq h o ld a o 'zg a ra d i. Iq tiso d iy r iv o jla n g a n m a m la k a tla r d a s h a h a r a h o lis in in g u lu sh i 7 5 - 9 0 f o iz g a , y a ’ni yuq ori d a r a ja g a y e tg a n lig i tufayli, u r b a n iz a ts iy a la s h is h sur^atlari a n c h a p a s a y g a n , ayrim h o lla rd a yirik sh a h a r la r d a g i a h o li s o n i k a m a y m o q d a . S h u n g a q a r a m a s d a n , u r b a n iz a tsiy a ja ra y o n i iq tiso d iy rivojlan gan d a v la tla rd a ta ra q q iy e tis h d a d a v o m etib , y a n g i-y a n g i sh a k lla rn in g p a y d o b o 'lish ig a s a b a b b o lm o q d a . R iv o j la n a y o t g a n m a m la k a tla r d a u r b a n iz a t s iy a la s h is h ja r a y o n i s h a h a r a h o lisin in g n is b a ta n p a s t u lu s h ig a e g a lig i tufayli, har to m o n la m a v a h a m m a y n a lis h la r d a r iv o jla n m o q d a . L ek in m a z k u r m a m la k a tla r d a u r b a n iz a t s iy a j a r a y o n in in g s if a t k o ’r s a tk ic h la r ig a m u t a n o s ib e m a s . S h a h a r a h o l i s i k o ’p h o lla r d a q i s h l o q l a r d a uo r t iq c h a ” b lib q o l g a n a h o li h i s o b i g a s m o q d a . Q a s h s h o q q i s h l o q a h o l i s i n i n g k a tta q is m i yirik v a k a tta s h a h a r la r n i n g h u d u d la r id a j o y la s h ib , “k u lb a s im o n u r b a n iz a t s iy a n in g ” t a r q a lis h ig a s a b a b b lm o q d a la r . S h u n d a y u r b a n iz a t s iy a n in g s h a k lla r i M ex ik o , L im a, M a n ila , P n o m p e n , D a k k a , K alkutta, B o m b e y , K in s h a s a v a b o s h q a p o y ta x t s h a h a r la r a tr o fid a k e n g t a r q a lg a n . U m u m a n , u r b a n iz a t s iy a ja r a y o n i r iv o jla n a y o tg a n m a m la k t la r n i b o s h q a r i b b l m a y d i g a n h o ld a t a r a q q iy e t m o q d a h a m d a d e m o g r a fik iq tis o d iy v a e k o lo g ik m u a m m o la r n in g c h u q u r la s h is h ig a s a b a b b l m o q d a . A t r o f - m u h it n in g i f l o s l a n i s h i u m u m iy h a j m in in g 3 / 4 q is m i u r b a n iz a tsiy a ja r a y o n i bilan alo q a d o rd ir. Bu aja b la n a rli v o q e a e m a s , ch u n k i s h a h a r v a s h a h a r c h a la r y er quruqlik y u z a s in in g atigi Ifo izn i ish g l q ilg a n i h o ld a , u larga d u n y o a h o lis in in g y arm id an ortiq q ism i v a ish la b ch iq a rish s a lo h iy a tin in g 3 /4 q ism i to ’g ’ri k e la d i. Iqtisodiy rivojlangan d a v la tla rd a atrof-m uhitni m u h o fa z a qilish b o ’y ich a tadbirlar h a y o tg a tatbiq e tilm o q d a . R iv o jla n a y o tg a n m a m la k a tla rd a e s a m o d d iy m a b la g ’larn in g yetarli e m a s lig i m a z k u r m u a m m o la r n i t o ’la -to ’kis hal e t is h g a im k on berm a y a p ti. S h a h a r a h o lis in in g so n i v a u lu sh i t e z s a y o tg a n lig ig a q a r a m a s d a n , ja h o n a h o lis in in g y a r m ig a y a q in i q is h lo q m a n z ilg o h la r id a y a s h a m o q d a . U la r n in g u m u m iy s o n i 1 5 - 2 0 m ln.ni tash k il eta d i. Q is h lo q a h o lis i a s o s a n g u r u h la s h g a n v a a lo h id a j o y la s h g a n q is h lo q la r b y ic h a t a q s im la n a d i. B u n d a tarixiy v a ta b iiy s h a r t-s h a r o itla r d a n t a s h q a r i, iq tiso d iy om iH arn in g a h a m iy a ti k a tta b o ’lg a n lig in i aytib o ’tis h lozim dir. A h oli ta q s im ia n is h in in g g u r u h la s h g a n sh akllari d eh q o n c h ilik , a y n iq s a h a y d a la d ig a n v a s u g ’o r ila d ig a n d e h q o n c h ilik riv o jla n g a n r e g io n v a m a m la k a tla r g a x o sd ir . A lo h id a j o y l a s h g a n q is h lo q la r (fe r m a la r ) c h o r v a c h ilik in t e n s iv r iv o jla n g a n m a m la k a tla rd a (A Q SH , K a n a d a , A vstraliya, Y angi Z ela n d iy a , Braziliya, A rg en tin a ) k e n g ta r q a lg a n . A h oli j o y la s h is h in in g a r a la s h sh a k lla ri h a m m a v ju d , y a y lo v c h o r v a c h i l i g i r iv o j la n g a n h u d u d l a m i n g k o ’p c h i l ig i d a e s a d o i m i y a h o l i m a n z ilg o h la r i u m u m a n b a rp o q ilin m a g a n . III в о в . SANOAT: INNOVATSIYAVAGEOGRAFIYA 2 0 0 1 yil y a n v a r m aM um otlariga к о ’га, d u n y o d a 2 2 9 ta m a m la k a t m avjud b lg a n . S h u la r n in g 7 ta si d u n y o d a e n g rivojlan gan , iq tisod iy v a s iy o s iy m a v q e i ulkan b o ’lg a n “yettilik” davlatlaridan, 1 7 ta s i iq tisod iy rivojlanganlik d a r a ja si yuqori, lek in ta b iiy -d e m o g r a fik sa lo h iy a ti a n c h a p a s t b o ’lg a n m a m la k a tla r d a n iborat e d i. U s h b u m a m la k a tla r ja h o n iq tiso d iy v a s iy o s iy m u n o sa b a tla r id a a s o s iy rlni y n a y o t g a n d a v la tla rd ir. “Y ettilik” m a m la k a tla r ig a h o z irg i v a q t d a d u n y o d a y a ra tilg a n Yalpi milliy m a h su lo tn in g (YaMM) 6 3 ,5 foizi, k eyin gi guruh m am lak atlari (1 7 ta d a v la t) bilan birgalikda e s a 7 1 ,5 foizi, y a ’ni s a l kam 3 /4 q ism i t o ’g ’ri k elad i. D e m a k , y e r sh a ri quruqlik y u z a s i fo y d a la n ila d ig a n q is m in in g atig i 2 2 , 6 foizi, a h o lisin in g e s a u n d a n h a m k a m u lu sh i - 1 3 foizi m avju d 2 4 ta m a m la k a t d u n y o m iq y o sid a YaM M ning a k sa r iy a t qism in i y e tk a z ib b e r m o q d a . S h u v a q tn in g z id a s o n i 8 9 t a g a t e n g iq t is o d iy j ih a t d a n b o ’s h r iv o j la n g a n v a “q o lo q " m a m la k a tla rg a d u n y o YaM M ning 2 0 , 9 foizi t g ’ri keladi, x o lo s . J a h o n d a m avjud 2 2 9 m am lak at z ig a x o s iqtisodiy sa lo h iy a tg a , y a ’ni tabiiy v a in so n resu rsla rig a e g a . Bu o ’rinda iqtisodiy rivojlangan m am lakatlar, a w a la m b o r , “yettilik” davlatlari alo h id a ringa e g a ek an ligin i t a ’kidlab tish joizdir. “Y ettilik ” m a m la k a tla ri A Q S H , Y a p o n iy a , G e r m a n iy a , F r a n s iy a , B u y u k B ritan iya, Italiya v a K a n a d a ulkan in so n r es u r sla r ig a e g a . M azkur m a m la k a tla rd a ja h o n m iq y o s id a fa n -te x n ik a inqilobi (FTI) v a fa n -tex n ik ta ra q q iy o ti (FTT) y u z b e r g a n lig i v a h o z ir d a h a m FTI y n a lis h in i a y n a n u s h b u d a v la tla r b e lg ila b b e r a y o tg a n i b e jiz e m a s . C h u n k i, bu m a m la k a tla r d a sifa t k rsa tk ich la ri ju d a y u q o ri d a r a j a g a e g a b lg a n m e h n a t r e s u r s la r i m a v ju d . Q u y id a g i j a d v a ld a m a m la k a tla rd a m avju d m e h n a t resu rsla ri u lu sh i h a q id a m a ’lu m otlar keltirilgan. 3 -ja d v a l J a h o n m a m la k a tla r in i d e m o g r a f ik s a l o h i y a t i b o ’y ic h a t ip la r g a a jr a tis h .c з Aholisi Tabiiy harakati koeffitsienti c 0 ) 'c0 Aholining yosh tarkibi, foiz Aholining 'rtacha umr davri 3 o> ra c c 1 (0 ш E n 5 S o n i, m ln . k Ul u sh i, fo iz T u g ’il is h koe f. lim ko ef. T a b ii y s is h koe f. ш 8 E o (б ш o 00 0-14 15-64 65 E rk a k la r A yo lla r 1. “Yettilik" mamlakatlari 6 88 7 6 2 2 11,5/10,9 12/13 9/9 3/4 6/7 19/20 56/66 15/14 74/73 81/80 II. Iqtisodiy rivojlangan, lekin tabiiy demografik 89/86 1,5/1,5 11/12 8/9 3/3 6/6 18/19 58/67 14/14 75/75 81/81 salohiyati bir- muncha cheklan- gan mam lakatlar Mamlakatlaming gu ru h la ri Aholisi Tabiiy harakati koeffitsienti B o la la r l im i koef fit sie nti Aholining yosh tarkibi, foiz Aholining »’rtacha umr davri S o n i, m ln . k U lu s h i, foiz T u g ’il is h koef. lim koef. T a b ii y s is h koef. 0-14 15-64 65 E rk a k la r is o III. Iqtisodiy salohiyati katta blgan, yuqori sur^atlarda 144/136 2 ,4/2,4 15/16 7/9 8/7 6/6 21/22 57/66 12/12 7 5/73 80/78 rivojlanayotgan malakatlar IV. Ulkan tabiiy va rekretsion resurslarga ega 4 36/317 1 ,4 /1 ,2 18/19 9/8 9/11 10/12 22/23 56/67 12/10 7 0/6 9 77/75 mamlakatlar V. Jahonda eng ko’p sonli rivojlanayotgan 1385/1350 2 3,2/23,7 25/28 9/7 16/21 27/31 35/38 50/58 5/4 66/6 2 72/70 mamlakatlar VI. Rivojlanayot- gan mamlakat- larning asosiy guruhi. Iqtisodiy 3 041/2950 50.8/51.7 33/36 11/14 22/22 4 7/52 36/38 50/59 4/3 5 8/56 67/64 taraqqiyot deyarii kuzatilayotgan mamlakatlar VH. Iqtisodiy qoloq, taraqqiyoti kuzatilmayotgan 581/514 9.7/9.0 44/46 16/17 28/29 88/104 46/48 51/50 3/2 4 7/4 3 53/49 mamlakatlar Dunyo bo’yicha 5982/5702 100/100 23/24 9/9 14/15 57/62 31/32 52/62 7/6 6 4/6 4 68/68 D u n y o d a m e h n a t resu rsla rin in g e n g k o ’p m iqdori VI guruh m a m la k a tla rig a to'g'ri k elad i. M azkur m a m la k a tla rd a hozirgi v a q td a d u n y o d a m avjud 3 ,7 mlrd. k ish ig a te n g m e h n a tg a layo q a tli a h o lin in g 1 ,8 mlrd. yoki 4 8 ,6 foizi t o ’p !a n g a n . M azkur k o ’rsatkich b y ich a k ey in g i o ’rinni V guruh m am lakatlari e g a lla y d i. S h u b ila n b ir g a , d u n y o d a e n g sifa tli m e h n a t r e s u r s la r i I v a li gu ru h m a m ia k a tla rid a m a v ju d . U s h b u m a m la k a tla rd a m e h n a t g a la y o q a tli y o s h d a g i a h o li s o n i 5 1 5 m ln. kish ini y ok i d u n y o d a m avju d b a r c h a m e h n a tg a layo q a tli y o s h d a g i ah o lin in g 1 3 ,9 foizini tash k il qiladi. J a h o n m am lak atlari ta b iiy (m in eral, yer, su v, iqlim v a b io lo g ik ) r esu rsla r bilan xilm a-xil ta r zd a ta ’m in la n g n . “Yettilik” d avla tla rid a fo y d a la n ila y o tg a n yer quruqlik y u z a s in in g 1 5 ,8 foizi t o ’g ’ri kelad i. U s h b u m a m la k a tla rn in g k pchiligi m in eral resu r sla r bilan y a x sh i t a ’m in la n g a n . A Q S H , K a n a d a , F ra n siy a , B uyuk Britaniya v a G erm an iya t o s h k o ’mir v a q n g'ir ko'mir bilan yuqori d a r a ja d a ta ’m in la n g a n . A Q S H , K a n a d a , F ran siya v a Y a p o n iy a g id r o e n e r g iy a r e s u r s la r ig a , birinchi u ch m a m la k a t y a n a y a d r o e n e r g iy a s ig a h a m boydir. U m u m a n , A Q SH v a K a n a d a tabiiy resu rslarn in g d eyarli b a rch a turlari bilan y a x sh i ta ’m inlangan dir. H a y d a la d ig a n v a s u g r ila d ig a n y e rla r m a y d o n la r i A Q S H v a K a n a d a d a bir n e c h a o ’n m ln g e k ta r n i, F r a n s iy a , G e r m a n iy a v a Ita liy a d a bir n e c h a o ’n m ln . g e k ta r n i ta s h k il e ta d i. U s h b u m a m la k a tla r s u v v a o ’rm on r e s u r s la r ig a h a m boyd ir. Ikkinchi gu ru h m am lak atlari ich id a A vstraliya tab iiy r esu rsla rn in g b a r c h a turlari bilan y a x s h i t a ’m in la n g a n . U m u m a n S in g a p u r , B e lg iy a , L y u k se m b u rg , L ix ten sh tey n va b o s h q a mitti d avlatlard an ta sh q a r i ikkinchi g u r u h g a kiradigan q o lg a n m a m la k a tla rn in g b a r c h a si tabiiy r esu r sla rn in g u yoki bu turlariga boydir. J u m la d a n N o n /e g iy a g id r o e n e r g iy a resu rslari, S h v e t s iy a v a F in lan d iya su v, y e r v a rek re a tsiy a resu rsla ri bilan yuqori d a r a ja d a t a ’m inlangan dir. U c h in ch i g u r u h g a kiruvchi m a m lak atlar ich id a Isp a n iy a , P o rtu g a liy a , K oreya R e sp u b lik a s i v a Y an gi Z e la n d iy a yer, s u v h a m d a r ek re a tsiy a resu rsla rig a boy. T rtin ch i g u r u h m a m la k a tla r in in g a s o s i y q is m i уег, s u v h a m d a iqlim resu rslari bilan y a x sh i t a ’m in la g a n (A rgen tin a, C h e x iy a , U rugvay, S lo v e n iy a ) yoki rek riatsion r e s u r s la r g a b o y ( S e y s h e l o r o ’llari, A n tigu a v a B arb u d a, S en t-K risto fo r v a N e v is , M alta) m a m la k a tla rid a n iborat. B e sh in c h i gu ru h tabiiy resu rsla r bilan xar hil ta ’m in la n g a n m a m la k a tla rd a n ta sh k il t o p g a n . S h u la r n in g ic h id a уег, s u v v a m in e ra l r e s u r s la r bilan y a x s h i ta ’m in la n g a n m a m la k a tla r (U k rain a, P o ls h a , R u m in iy a , T urkiya, Q o z o g ’is to n , 0 'z b e k is t o n , Misr, T u n is, JA R , N am ibiya, M ek sik a , B raziliya, Chili, V e n e s u e la v a b o s h q a ) la r b ila n n a v b a t d a r e s u r s la r n in g bir turi h i s o b i g a r iv o j la n a y o t g a n m a m la k a tla r h a m m avjuddir. M azkur m a m la k a tla r ich id a r e k re a tsiy a r e s u r sla r g a b o y “огоГ (V anuatu, a r b iy S a m o a , M ikroneziya, Fiji orollari, Maldiv R e sp u b lik a s i, Download 35.04 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|