Universitetining

Muvozanat miqdorning samaraligi. 
Bozor talabi va bozor taklifi funksiyalarining egri chiziqlari kesishgan 
nuqtada bozorni muvozanatga olib keluvchi talab va taklif miqdori aniqlanadi. 

---

Bozorda mahsulotning bozor narhi aniqlanganidan so‘ng uning har bir ishtirokchisi 
o‘zlarining iste’mol qilish va ishlab chiqarish imkoniyatlarini o‘zlarining talab va 
taklif funksiyalari yordamida aniqlaydilar. Natijada xar bir ishlab chiqaruvchi 
mahsulot ishlab chiqarishni rejalashtirgan korxonasida qancha miqdorda mahsulot 
ishlab chiqarsa qanday miqdorda yutuq-foyda olishini aniqlaydi.
Bu ma’lumotlar asosida u qilgan xarajatlari va olinadigan natijalarni 
solishtirib bu soxada biznes bilan shug‘illanish mumkinmi, yoki bu soxani tark etish 
kerakligi xaqida muammoni hal qiladi. Bu model korxonalarni joriy davrda 
joylashtirish masalasini modellashtiradi. Agarda kelgusi davr uchun korxonalarni 
rivojlantirish masalasi ko‘tarilsa ushbu bozorda mahsulot narhini o‘zgarish 
dinamikasini kuzatish kerak bo‘ladi. Bunday masalani echish uchun korxonani 
rivojlanishini bashorat qilinishda ko‘zda tutilayotgan davrlar uchun bozorda 
mahsulot narhining o‘zgarishini aniqlash kerak bo‘ladi.
R - bir birlik mahsulotning narhini bildiradi, abtsissa o‘qi bo‘yicha 
belgilangan Q –mahsulot miqdorini ifodalaydi. Mahsulot narhi - bu sotuvchi taklif 
qilayotgan mahlum miqdordagi mahsulot uchun oladigan va xaridor talab qilayotgan 
bu mahsulot uchun to‘laydigan to‘lovdir. 
Taklif funktsiyasi - 
Q
S bozorning narhlarida ishlab chiqaruvchining qancha 
miqdorda mahsulot sotishiga xoxishi borligini bildiradi. Bu egri chiziq yuqoriga 
yo‘nalgan bo‘ladi, negaki narh qancha yuqori bo‘lsa shuncha ko‘p firmalar mahsulot 
ishlab chiqarishi va uni sotishga intilishi mumkin bo‘ladi. 
Talab funktsiyasi - 
Q
D , bozorning xar bir narhida istehmolchilar qancha 
miqdorda mahsulot xarid qilishga tayyor ekanliklarini bildiradi. Talab egri chizig‘i 
astga yo‘nalgan, negaki odatda istehmolchi bo‘lganida ko‘proq mahsulot xarid 
qilishni afzal ko‘radi. 
Talab va taklif funktsiyalari bir nuqtada, talab va taklif muvozanatlashgan A 
nuqtada kesishadi, yahni muvozanat narh – R* va muvozanat ishlab chiqarish 
miqdorida- Q*. Muvozanat narhda R* taklif qilinayotgan va talab qilinadigan 
mahsulot miqdori bir miqdorda Q* -ga tengdir. Bozor mexanizimi erkin bozordagi 
sharoitni muvozanat narh o‘rnatilmagunicha o‘zgarishini tahminlaydi, yahni 

---

narhning o‘zgarishi taklif qilinayotgan mahsulot xajmi talab qilinayotgan mahsulot 
xajmiga teng bo‘lmagunicha davom etadi. Muvozanat nuqtasida defitsit ham, 
ortiqcha taklif ham bo‘lmaydi, shunday ekan bozorda narhni o‘zgarishiga olib 
keluvchi kuchlar ham bo‘lmaydi. 
Bahoga nisbatan talabning chiziqli ko‘rinishidagi ekonometrik modeli 
Qd=
a
0
+a*P 
Bahoga nisbatan taklifning chiziqli ko‘rinishidagi ekonometrik modeli 
Qs=
b
0
+b*P 
Yillar. 
Taklif miqdori, 
ming dona, S 
Mahsulotning bir 
birligi bahosi , P 
Talab miqdori, 
ming dona, D 
2024 
11 
6 
13 
2025 
13 
7 
11 
2026 
16 
8 
9 
2027 
17 
10 
6 
2028 
22 
11 
4 
Sof raqobatga asoslangan bozorni kuzatishlarga asoslanib quyidagi 
xulosalarni qilish mumkin:
1. Erkin raqobat bozorlari taklif qilinayotgan mahsulotlarni ularni narhidan 
qimmatroq baholaydigan xaridorlar o‘rtasida taqsimlaydi (ularni pulini to‘lashga 
tayyorliklari bilan aniqlanadi), qolgan potentsial xaridorlarga nisbatan.
2. Erkin bozorlar ishlab chiqarish xarajatlari past bo‘lgan etkazib 
beruvchilarning mahsulotlariga talabni shakillantiradi.
3. Erkin bozorlar shunday miqdorda mahsulot ishlab chiqaradiki, ular 
iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilarning umumiy yutuqlarini maksimallaydi. 
Ushbu xulosalarning to‘g‘riligiga ishonch xosil qilish uchun yuqoridagi grafikka 
yana bir nazar tashlaymiz.
Talab chizig„i xaridorlar uchun mahsulotning qimmatligini ifodalaydi, taklif 
chizig‘i esa – ishlab chiqaruvchilarning xarajatlarini. Muvozanat darajasidan past 
bo„lgan ishlab chiqarish xajmda xaridor uchun mahsulotning qimmatligi ishlab 
chiqarish xarajatlaridan ortiq bo‘ladi. Bu soxada ishlab chiqarishning o‘sishi 

---

umumiy yutuqni ortishiga olib keladi va bu ortish ishlab chiqarilayotgan 
mahsulotning miqdori muvozanat darajasiga erishmagunicha davom etadi. Ishlab 
chiqarishning muvozanatdan yuqori bo‘lgan xajmida mahsulotning qimmatligi 
xaridor uchun ishlab chiqaruvchining xarajatlaridan pastdir.
Shunday qilib, muvozanat xajmdan ortiq mahsulotni ishlab chiqarish umumiy 
yutuqni qisqarishiga olib keladi. Erkin bozor faoliyati natijalari haqida yuqorida 
qilingan hulosalar shuni ko‘rsatadiki, talab va taklifning muvozanati iste’molchilar 
va ishlab chiqaruvchilarning yutuqlarini yig‘indisini maksimallaydi. Boshqacha 
qilib aytganida, resurslarning samarali allokatsiyasi bozor muvozanatining 
natijasidir. Erkin bozor sharoitida shakillanadigan bozor narhining o‘zi xaridor va 
sotuvchilarning xarakatlarini iqtisodiy resurslarni shunday taqsimlanishiga 
yo‘naltiradiki, buning natijasida umumiy yutuq maksimallashadi.