University of economics and pedagogy

Unli fonemalar tasnifi
O'zbek tilshunosligida unli fonemalar quyidagi uch belgi asosida tasnif qilinadi: 1. Lablarning ishtirokiga ko'ra: a) lablashgan unlilar (u. o', o). Bu unlilarni talaffuz qilishda lablar doira shaklida biroz cho'ziladi; b) lablashmagan unlilar (i. e, a). Bu unlilarni talaffuz qilishda lablar doira shakliga kirmaydi va cho'zilmaydi. Tasnifning bu turi fonologik sistemadagi «lablanish-lablanmaslik oppozitsiyasi» talablaridan kelib chiqadi. 2. Tilning vertikal harakatiga ko'ra: a) yuqori tor unlilar (i, u). Bu unlilarni talaffuz qilishda og'iz tor ochiladi, til bilan qattiq tanglay orasi ham tor bo'ladi; b) o'rta keng unlilar (e, o'). Bu unlilarni talaffuz qilishda og'iz o'rta darajada ochiladi, til bilan qattiq tanglay orasi ham o'rtacha kenglikda (yuqori ko'tarilish bilan quyi ko'tarilish orasida) bo'ladi; d) quyi keng unlilar (a, o). Bu unlilarni talaffuz qilishda og'iz keng ochiladi, til bilan qattiq tanglay orasi ham yuqoridagi ikki holatdan ancha keng bo'ladi. Tasnifning bu turi fonologik sistemadagi «tilning uch darajali ko'tarilishi» oppozitsiyasiga asoslanadi. 3. Tilning gorizontal (yotiq) harakatiga ko'ra: a) old qator unlilar (i, e, a). Bu unlilarni talaffuz qilishda tilning uchki qismi pastki tishlarga tiraladi (demak, oldinga cho'ziladi); b) orqa qator unlilar (u, o', o). Bu unlilarni talaffuz qilishda tilning uchki qismi pastki tishlarga tiralmaydi (demak, biroz orqaga tortilgan bo'ladi).
Sonantlarning bo'g'in hosil qilishi haqida qarang: Махмудов А. Сонорные узбекского языка. - Т.: «Фан», 1980. с. 5, 34.
kelayotgan havo oqimi un paychalariga urilib, uni tebratadi, tebranish esa ovozni yuzaga keltiradi, ovoz o'z navbatida ogkiz bo'shIigkidagi toksiqda paydo bo'lgan shovqinga qokshilib, tovushning jaranglashuviga sabab bokladi. IV. Ovozning ishtirok etish darajasiga ko'ra. Bu belgi asosida undoshlar sonorlar va shovqinlilarga boklinadi: 1. Sonorlarda ovoz shovqinga nisbatan ustun bokladi (shovqin juda kam miqdorda qatnashadi). Hozirgi okzbek adabiy tilida m, n, r|, 1, г, у undoshlari sonor tovushlar (sonantlar) hisoblanadi. Sonorlar rezonator ton manbayi nuqtayi nazaridan ikki guruhga bo'linadi: a) burun sonantlari — m, n, ng; b) ogkiz sonantlari — r, 1, y. Bulardan 1) «m» ni talaffuz qilishda bokgkizdan kelayotgan un (ovoz) ikki lab orasidagi toksiqqa urilib, orqaga qaytadi, shu tarzda yana halqum orqali burun bokshligkiga yokl oladi. Bu jarayonda bokgkiz, halqum, ogkiz bokshligki va burun bokshligki rezonator ton manbayiga aylanadi: shularda qo'shimcha tonlar paydo bolib, ovozning shovqinga nisbatan ustun bo'lishi ta'minlanadi; 2) «п» ni talaffuz qilishda bokgkizdan kelayotgan un (ovoz) tilning uchki qismi bilan yuqori milk orasidagi to'siqqa urilib, orqaga (halqumga) qaytadi, sokng burun bokshligkiga oktadi (bunda burun yolidagi toksiq ochilgan bokladi). Natijada ogkiz, halqum, bokgkiz, burun bo'shliqlari rezonator ton manbayi vazifasini bajaradi. Ammo ogkiz bokshligkining rezonatorlik imkoniyati «m» dagi holatdan kamroq bo'ladi (chunki hajm va shakl o'zgaradi); 3) «ng» ni talaffuz qilishda kelayotgan un (ovoz) tilning orqa qismi bilan yumshoq tanglayning boshlanish qismi orasidagi toksiqdan orqaga qaytib, yana halqum va bo'g'izga boradi, halqum orqali burun bokshligkiga oktadi (bunda ham burun yo'lidagi to'siq ochilgan bo'ladi), natijada og'iz, bo'g'iz, halqum va burun bo'shliq- larida qo'shimcha tonlar paydo bo'lib, ovozning ustunligi ta’minlanadi. Bunda shuni ham alohida ta’kidlash kerakki, «ng»ning artikulatsiyasida ogkizning rezonatorlik imkoniyatlari «m» va «п» sonorlaridagi holatdan ancha cheklangan bo'ladi, chunki bo'g'izdan kelayotgan un tilning orqa qismidagi to'siqdanoq orqaga qaytganligi tufayli, og'iz bo'shlig'ining rezonatorlik maydoni juda qisqaradi; 4) «1» ni talaffuz qilishda to'siq (fokus) tilning uchki qismi bilan ustki tish (milk) orasida yuzaga keladi, ammo tilning ikki yoni ochiq bo'ladi. Undan sirg'alib o'tgan un lunj devoriga tegib, qo'shimcha tonlar hosil qiladi, bunday qo'shimcha tonlar halqum va hiqildoqda (bo'g'izda) ham yuzaga keladi, ammo burun bo'shlig'i rezonator manbayi sifatida ishtirok etmaydi, chunki yumshoq tanglay oxiridagi kichik til burunga o'tadigan yo'lni to'sib qo'yadi. Shuning uchun «1» og'iz sonanti hisoblanadi; 5) «г» ni talaffuz qilishda tilning uchi qattiq tanglayning old qismi tomon ko'tariladi, bo'g'izdan kelayotgan havo oqimi tilning uchiga urilib, uni bir-ikki silkitadi, natijada havo tebranishi yuzaga keladi. Lunj ning bir qadar kengayishi rezonator tonning hosil bo'lishiga imkon yaratadi; «г» ning artikulatsiyasida ham burun bo'shlig'i ishtirok etmaydi, chunki havo oqimining burunga o'tadigan o'rni kichik til tomonidan to'silgan bo'ladi; 6) «у» ni talaffuz qilishda tilning o'rta qismi qattiq tanglay tomon ko'tariladi, tilning o'zi oldinga siljiydi, uning ikki cheti yon tishlarga, uchi esa pastki tishlar milkiga tegadi. Bu sonorning hosil bo'lishida ham og'iz bo'shlig'i, halqum va bo'g'iz rezonator toni manbayi bo'lib xizmat qiladi, ammo burun bo'shlig'i bu jarayonda ishtirok etmaydi (kichik til havo yo'lini to'sib turadi). Ayrim izohlar: 1) sonorlarning barcha turlarida: a) un paychalari faol qatnashadi; b) rezonatorlar ishtirok etadi; d) ovoz shovqindan ustun bo'ladi; e) sonorlarda hatto bo'g'in hosil qilish xususiyati ham bor. Masalan: za-yl (za-yil), ma-yl (ma-yil), sha-kl (sha-kil), ha-jm (ha-jim), ba-zm (ba- zim), va-zn (va-zin), ze-hn (ze-hin), da-vr (da-vir), sa-yr (sa-yir), sa-br (sa- hirt kabi Demak, sonorlarning bir jihati (bo'g'in hosil qila olishi) unlilarga, uusiiqa jniatlari esa undoshlarga o'xshaydi. Bu holat ularni unlilarga ham, undoshlarga ham zid qo'yish mumkin bo'lgan alohida guruhga birlashtirish imkonini beradi5'. Biroq bunday fikrga qo'shilmaydigan tilshunoslar ham bor. Chunonchi. taniqli fonolog N.S. Trubetskoy bu haqda shunday deydi: «Unli», «undosh»lartovushga oid bo'lgan akustik tushunchalardir. Ularni ta’riflashda akustik yoki artikulatsion tushunchalarni hisobga olmaslik, albatta, muvaffaqivatsizlikka olib keladi36. Adabiyotlarda o'zbek tilidagi sonor tovushlarning tarkibi ham har xil ko'rsatilib kelinmoqda. Xususan, m, n, ng, 1, r undoshlarining sonantligi fonetika va fonologiyaga oid adabiyot- laming deyarli barchasida qayd etilgan bo'lsa, «у» ning sonantligi ayrim adabiyotlardagina ta'kidlangan37, taniqli turkolog E.V. Sevortyan esa o'zbek tili sonorlari qatoriga v, g' undoshlarini ham kiritadi3*, «v» ning sonantligi S. Otamirzayeva [22, -491 va A. Abduazizov [1, -30] ishlarida ham qayd etilgan. M. Mirtojivev savoz til orqa «ng» dan tashqari, chuqur til orqa «г|» ning borligini ham ko'rsatadi, ammo «у» ni sonorlar qatoriga kiritmaydi39.
Har bir til o‘zining unli tovushlar tizimiga ega. Bu tizim vokalizm deb ataladi. O‘zbek tilidagi unli tovushlar (a i, o, u, o‘, e) uch tomondan tasnif qilinadi:
1 .Tilning gorizontal (yotiq) harakatiga ko‘ra.
Og‘iz bo‘shlig‘ida eng faol organ tildir. U unli tovushlarni talaffuz qilishda oldinga (tish yoki milkka tomon) va orqaga qarab harakat qiladi. Tilning bu harakati gorizontal harakat hisoblanadi. Shuning uchun unlilar tilning gorizontal harakati ga ko‘ ra i kki guruhga bo‘ l i nadi:

1. 
   old qator unlilar: a, e, i;
   
2. 
   orqa qator unlilar: o, o‘, u.
   

2.Tilning vertikal (tik) harakatiga ko‘ra.
Unli tovushlar talaffuzida tilning tanglayga tomon ko‘tarilishi va tushishi vertikal harakatdir. Bu harakat tufayli og‘izning ochilish darajasi har xil bo‘ladi. Chunonchi, i, u unli tovushlarini hosil qilishda til tanglayga yaqin turadi, shuning uchun ham og‘izning ochilish darajasi tor bo‘ladi; aksincha, a, o tovushlarini hosil qilishda til tanglaydan ancha uzoqlashadi (quyida turadi), shuning uchun til bilan tanglay o‘rtasidagi oraliq keng bo‘ladi; e, 0 tovushlarini hosil qilishda esa til bilan tanglay o‘rtasidagi oraliq o‘rtacha (tor ham emas, keng ham emas) bo‘ladi. Ko‘rinadiki, tilning vertikal harakati og‘izning ochilish darajasini (tor, keng, o‘rta keng) belgilaydi. SHuning uchun unlilar tilning vertikal harakati (yoki og‘izning ochilish darajasi)ga ko‘ra uch guruhga bo‘linadi:

1. 
   yuqori tor unlilar: i, u;
   
2. 
   o‘ rta keng unl ilar: e, o‘.
   
3. 
   quyi keng unlilar: a, 0.