Unli tovushlarda tarixiy o’zgarishlar

Unli tovushlarda tarixiy o’zgarishlar.

Turkiy tillar tarixida eng qadimgi adabiy meros O’rxun-Enasoy yodnomalari hisoblanib, bu yozuvda, asosan, 41 belgi bo’lgan. Ular bir-biriga bog’lanmasdan o’ngdan chapga qarab yozilgan va shunday o’qilgan.

Bu alifboda unli tovushlarni ifodalash uchun to’rttagina belgi bo’lgan, xolos. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, qadimgi turkiy tilda, shuningdek, O’rxun-Enasoy yodgorliklari tilida ohangdoshlikning (singarmonizmning) ham tanglay, ham lab uyg’unligi mavjud bo’lgan. Shunga ko’ra garchi yozuvda to’rttagina belgi orqali unli tovushlar ifodalansa-da, nutq tovushi sifatida ularning soni ko’proq bo’lgan, ya’ni qadimgi turkiy tilda sakkizta unli tovush bo’lib, ular bir-biridan qatori, tor-kengligi, lablangan-lablanmaganligiga ko’ra farqlanadi¹. Tovushlardagi bunday xususiyatning eski turkiy til davrida ham mavjudligini Mahmud Koshgʻariy alohida ta’kidlagan edi².
Eski o’zbek tiliga oid obidalar, asosan, arab alifbosida bitilganligi sababli, jami unlilar uchhun uchhtagina belgi ishlatilgan, xolos. Ammo unli tovushlar haqida turli olimlar turlicha fikr bildirganlar. Jumladan, K.K.Yudaxin eski oʻzbek tili davrida ijod qilgan shoirlar tili singarmonizmsiz til bo’lib, ularning tilida ilti unli tovush mavjud boʻlgan

1^ Abdurahmonov G’.A., Rustamov A. “Qadimgi turkiy til”. Toshkent “O’qituvchi”. 1982, 7-bet.

2^ Qarang: Mahmud Koshgʻariy. “Devoni lugʻotit turk”, uchh jildlik, 1-jild, Toshkent, 1960,50-bet