Unutilgan So'g'd saltanati

ARTUR SAMARI "Unutilgan So'g'd saltanati". NAVRUZ (parcha) ...Ikki kun o'tdi. Bir kuni kechasi saroy a'zosi Chjouni uyg'otdi. - Tur, Chjou. - Nima bo'ldi, dushmanlar hujum qilishdi? — xavotirlanib so‘radi mehmon. - Yo'q. Eng muhim bayram - Navro'zni ko'rishni xohladingizmi? Ha, lekin hali tun. -Ketdik, hammasini tushunasan. Qo‘rg‘on darvozasi ochilib, Fayz mehmon bilan chiqdi. Ular shaharga qarashdi: Samarqand mash’ala bilan qoplangan, ko‘chalardan odamlarning shovqini eshitilardi. Ular pastga tushib, birinchi olomonni – ikki-uch qavatli uylari ko‘cha tepasida ko‘milgan, yam-yashil ko‘milgan mahalla savdogarlarini uchratishdi. Yengil kiyim kiygan shaharliklarning qo'llarida ushlangan mash'alalar katta yo'lni yoritib turardi. Qizlarning boshlari yovvoyi gul gulchambarlari bilan bezatilgan. Musiqa, qo'shiq va raqslar bilan bu quvnoq olomon shahar tashqarisiga yo'l oldi. Chjou va saroy a'zosi ularga ergashdilar.
“Tong otguncha samarqandliklar Obi-Rahmat daryosi bo‘yida to‘planishsin”, deb tushuntirdi Fayz. Tez orada qo'shni ko'chadan quvnoq olomon ularning yurishiga qo'shildi. Shu bilan birga hamma bir-birini qutlashdi, yangi yilda baxt tilab. Odamlar shahar darvozalariga borishdi va ularga tobora ko'proq fuqarolar qo'shildi. Uzoq ustun mash'alalar bilan yondirildi, kulgilar, hazillar, qo'shiqlar, musiqa yangradi. Yo‘lda olomon ichida saroy a’yoni mehmonga Navro‘z haqida gapirib berdi. - Biz bu kunni qadimdan nishonlashni boshlaganimizni hech kim bilmaydi, ammo ular aytishlaricha, hammasi Fors shohi Jamshid davrida, taxminan ikki ming yil avval boshlangan. Bu iblis Ahriman qarshisida yorqin xudo Ormuzdning qorong'u kuchlar ustidan qozongan g'alabasining bayramidir. Ya’ni hayotning uyg‘onishi, bahorning sovuq, jonsiz qish ustidan g‘alabasi.
Bir so‘z bilan aytganda, zardushtiyning hayoti yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi abadiy kurashdir. Va yagona savol kishi bu kurashda qaysi tarafni oladi: yorug‘ Ormuzdga qo‘shiladimi yoki qora Ahriman tomoniga chiqadi. Ammo kelajak hali ham yaxshilik uchun, hayot uchun. Navro‘z esa bahor va tabiatdagi yangi hayotning boshlanishi. Shahar devori tashqarisida Obi-Rahmat o'z suvlarini olib yurar va oy nuridan uning butun yuzasi porlab turardi. Odamlar allaqachon sohilga to'planishgan. Ular quyosh chiqishini kutishardi. Buyuk yoritgichning birinchi nurlari paydo bo'lishidan oldin, juda oz narsa qolgan edi. “Xudo ko‘rsin, samarqandliklar uning yaratganidan shod-xurram bo‘lsinlar”, deb katta davralarda to‘planib, nog‘ora va rubob sadolari ostida raqsga tushishdi. Yigit va qizlarning raqslari shu qadar qizg'in ediki, Chjou o'zini tutolmay, davraga ham kirdi. So‘g‘dliklar notanish odamni payqab: “Mehmonga joy, uning o‘rtasida”, deb baqirdilar. Va tez orada u ikki maftunkor oq yuzli qizlar orasida o'zini topdi. Chjouning boshi aylangan edi - u birinchi marta bunday o'yin-kulgida qatnashdi. To'satdan ovozlar eshitila boshladi: "Nur, yorug'lik biz tomon yaqinlashmoqda".
Ekstremal dalalar ortidan och pushti nur paydo bo'ldi. Xalq esa oftobga nigohini burib, butun jonzotga kuch-quvvat baxsh etuvchi issiqlik bulog‘ini madh etib, avesto duolarini o‘qidilar, yerga o‘lim, yolg‘on va sovuq sepuvchi Axrimanni la’natladilar. Bo‘lib o‘tgan voqea Chjouning ruhiga shu qadar ta’sir qildiki, u ham ibodat qilgisi keldi. To'liq yorug' bo'lgach, odamlar Avesto madhiyasi ostida daryoga qaytib ketishdi. Salqin suvga birinchi bo'lib oq libosli ayollar tushdilar. Ular avval boshlarini, keyin esa butun tanalarini cho'mdirdilar. "Shunday qilib, ular gunohlarni yuvishadi", deb tushuntirdi saroy a'zosi mehmonga. – Yangi yilda ular yangi hayotni musaffo o‘ylar, yorug‘ qalblar bilan kutib olishlari kerak.
Shu bilan birga, mehmon ta'kidlaganidek, suvdagi ba'zi ayollar hamon shivirlashardi: "Oh, oqayotgan suv! Erim menga muloyim bo'lsin! Ular daryoda uzoq qolishmadi, chunki boshqalar o'z navbatini kutishardi. Sohilda ayollarga erlari va akalari qo'l ko'rsatishgan, keyin o'zlari suvga sakrashgan. Poklanish marosimidan so‘ng so‘g‘dliklar ko‘ngli taskin topgan holda daryodan chiqib, yana tez musiqa sadolari ostida raqsga tusha boshlashdi. Chjou va Fayz ham suvga sakrab tushishdi. Biroq, sovuqdan mehmon darhol qirg'oqqa yugurdi va faqat bir marta sho'ng'idi. Saroy a’yoni uning orqasidan ergashdi. Chjouning yuzi quvonchdan porlayotgan bo'lsa-da, butun vujudi titrar edi. Mehmon kasal bo'lib qolishidan qo'rqib, saroy a'zosi xitoylarni tezroq shaharga olib bordi, u erda darvoza oldida soqchilardan biri yelkasiga chopon tashladi. Bugun ertalab, an'anaga ko'ra, Tarxun Navro'z bayrami boshlanganini e'lon qilishi kerak edi. Shunday qilib, podshoh va malika chavandozlar hamrohligida Shahristonga, eng yuqori olov ibodatxonasiga kelishdi. Ularning yonida qimmatbaho, tilla naqshli, keng yoqali xalat kiygan Xitoy elchisi turardi. Ma'badda ularni Tarxun va uning xotini erga tushguniga qadar shoh otlarini ushlab turgan xizmatkorlar kutib olishdi. Ularning orqasida, qo'riqchilar xizmatidan yelka qisib, kumush brokarli kaftanlar kiygan va uchli qalpoqli ikkita merosxo'r o'g'illari otlardan sakrab tushishdi. Ota ularga barmog'ini silkitdi va ohista dedi: "Mana, oyoqlaringizni sindirib tashlaysizlar". Ammo bolalar mag'rur nigohini saqlab qolishdi: so'g'dlar jasoratga undadilar. Boshqa qarindoshlar va maslahatchilar xotinlari bilan ergashdilar. Hamma nafis liboslarda, hatto erkaklar ham bilaguzuk va katta zumrad va lalali uzuk taqqan edi. O'sha soatda ma'badga ko'plab fuqarolar yig'ilgan edi: boy va kambag'al erkaklar, ayollar, o'g'il-qizlar - barchasi yangi liboslarda edi. Bunday muhim kunda so'g'dliklar hamma narsaga yangi kiyim kiyib, eski narsalarni uylaridan uloqtirishdi. Qadim zamonlardan buyon shunday qilingan. Hatto idish-tovoqlar ham almashtirilib, hovlidagi eskirgan idishlar sindirilgan. “Hayot hamma narsada yangilanishi kerak”, deyishgan zardushtiylar. Qirolning mulozimlari uchta olomon bilan ma'badning yuqori platformasida to'planishdi. Tarragon o‘ng qo‘lini ko‘targanida, pastdagi olomon namlanib ketdi. Podshoh esa xalqqa murojaat qilib, Navro‘zni, ona yurti Samarqandni, hayot obodligini, mo‘l hosilni olqishladi. Keyin kulrang soqolli olomon gapirdi. Va u qadimgi zamonlardan boshlangan, chunki Forslarning birinchi shohi aravaga o'tirib, iblisga qarshi jang qilish uchun Dunbaved tog'idan Bobilgacha osmonni supurib o'tgan. Odamlar esa bu kunni bayram deb e’lon qildilar, chunki Zaratushtra payg‘ambar ahli uchun ezgu ishlar – yovuzlikka qarshi kurash hamma narsadan ustundir. Keyin dono olomonning og'zidan duo yangradi va hamma ko'zlarini ma'bad ustida turgan muqaddas quyoshga qaratdi. Va ruhoniyning orqasidagi odamlar muqaddas Avestodagi so'zlarni ohista takrorladilar. Namozdan keyin qirol xitoylik mehmonga so‘z berdi, bu esa Chjouni biroz xijolat qildi. U uzoq va chiroyli nutqlar aytishga usta emas edi. Shuning uchun u qisqagina, lekin his-tuyg‘u bilan dedi: — Navro‘zingiz menga yoqdi, Xitoyga qaytganimda bu haqda hammaga aytib beraman. So‘g‘diyonadek go‘zal, boy zamin borligini Xitoy xalqi bilsin. Uning sodda va samimiy so‘zlarini hamma olqishladi. So'g'dliklar uzoq o'lkalardan kelgan mehmonlarni doimo e'zozlab kelganlar, chunki bu orqali ular ko'plab yangi narsalarni, xoh u boshqa xalqlarning urf-odatlari, buyumlari yoki hunarmandchiligini o'rganishlari mumkin edi. Shu tariqa So‘g‘d ilm bilan boyib, gullab-yashnagan o‘lkaga aylandi. Podshoh Tarxun yana gapirdi: — Endi odatimizga ko‘ra, oddiy xalqni qabul qilaman. Kimda shikoyat bo'lsa, iltimos, men bilan bog'laning. Men hammaga insof qilaman, xoh kambag‘al, xoh boy. Va agar kerak bo'lsa, menga ham ayting. Bu so'zlarni eshitib, odamlar bo'kirishdi. Keyin ikkita xizmatkor ustunlar yoniga fil suyagidan yasalgan shohona kursi o‘rnatdilar. Yana ikkita qo‘riqchi to‘la kumush dirham solingan zambilni olib kelishdi va Tarragon odamlarni qabul qila boshladi. Ularning iltimoslari va hukmdorning qarori taxt ortida o‘tirgan ulamolar tomonidan yozib olingan. Xitoyliklar voqealarni qiziqish bilan kuzatib borishdi - u imperatorga aytadigan gaplari bo'ladi. Chjouni Varuk ismli boy odamdan shikoyat qilgan yigirma besh yoshlardagi yigit sifatida eslashdi. “Bir yil oldin qo‘shnimiz Nazina menga turmushga chiqqan edi”, dedi u qirolga. - Biz uzoq vaqtdan beri bir-birimizni yaxshi ko'ramiz, lekin Varuk ota-onasini ko'ndirdi va endi ular qizini o'g'liga bermoqchi. Bu adolatlimi? Adolat qani, ey solih xo‘jayinim? Men bu haqda sudyaga aytdim, lekin u tergov qilmadi. Shunda podshoh shohning chap tomonida o‘tirgan qoziga yuzlanib: — Nega tushuna boshlamadingiz? duduqlanish Qozi: — Podshohim, Nazina bu yigitni sevmaydi. Bu haqda sizga qizning o'zi aytdimi? — deb so‘radi shoh. - Yo'q, ota-onasi. - Hozir tekshiramiz. U shu yerdami? - deb so'radi podshoh yigitdan va uni olomon orasidan chaqirdi. Podshoh xijolat tortgan qizdan so'radi: - Sen bu yigitni yaxshi ko'rasanmi va uning xotini bo'lishni xohlaysanmi? "Ha, bizning ulug'vor shohimiz", dedi u ikkilanmasdan. Shunda podshoh bu so‘zlar bilan qoziga yuzlandi: — Nega qizdan bu haqda so‘ramadingiz, chunki uning ota-onasi yolg‘on gapirishi mumkin? Aftidan, siz ko'proq foyda ko'rish uchun janjalda boyning tarafini olgansiz? — Podshohim, qonunga ko‘ra, asosiy so‘z ota-onaga, undan keyin esa qizga. - Fikringizga qo'shilaman, lekin boshida bu qiz shu yigitga turmushga chiqqan edi. Eng muhimi, ular bir-birlarini sevadilar. Shunday qilib, ular birga bo'lishlari kerak. Sizni bolalarim bilan tabriklayman! Tinchlik bilan boring va baxtli bo'ling! Yoshlar baxtdan nur sochdilar. Keyin ular podshohga ta’zim qilib, bir-birlarining qo‘llaridan tutib, shosha-pisha pastga tushishdi. Odamlar ularga baxt tilab, shohni maqtashdi. Chjou bularning barchasini katta qiziqish bilan kuzatdi, keyin maslahatchilar bilan bir qatorda o'tirgan saroy boshlig'idan so'radi: - Bu suyukli odamlar uyda jazolanmaydimi? — Yo‘q, Navro‘z kuni bolalarni jazolash ham, qoralash ham mumkin emas, aks holda kelayotgan yil ular uchun yomon bo‘ladi. Bundan tashqari, hukmdorning o'zi yoshlar uchun turdi. Unga kim qarshi chiqadi? Podshohning yonida qo‘lida aso bor bir chol bor edi va gapirdi: — Uch o‘g‘lim So‘g‘da uchun jon berdi, endi kampir bilan yolg‘iz qoldik. Lekin hali turmushga chiqmagan qizimiz bor, men ulug‘vor shohimizdan uning to‘yi uchun pul so‘rayman. Yordam bering, hazratim. — Qaysi mahallada yashaysiz? - Bu kulollarning chorak qismi. – Savdogar Azamat o‘sha yerda yashaydi, to‘yga yordam beradi. - Men u bilan birga edim - u rad etdi. - Agar u yana rad etsa, shahar qozisi uni hurmatli oqsoqollarga yordam berishni istamagani uchun jazolaydi. Xasisligi uchun jarimaga tortilishini unutmasin. Ulug‘ Navro‘z kuni mendan esa kumush dirhemlar ol. – Podshoh esa sumkadan bir hovuch tanga olib, cholning kaftiga qo‘ydi. Chol ta’zim qildi va uning orqasidan podshoh huzuriga yana bir iltimosnomachi paydo bo‘ldi. Bu kechgacha davom etdi. Ertasi kuni, an'anaga ko'ra, podshoh zodagonlarni va ularning oilalarini qabul qildi. Navro‘zning uchinchi kuni harbiy unvonlarga bag‘ishlandi. Ushbu bayram kunlarida Chjou va saroy a'zosi shovqinli shahar bo'ylab sayr qilishdi, u erda tayyor ovqat va vino sotiladigan do'konlar ertalabdan kechgacha ochiq edi. Odamlar divanda yoki ottomanda o'tirishdi. Ular oilalar bilan kelishdi, do'stlari, qiz do'stlari bilan yig'ilishdi. Mazali kechki ovqatda esa turli mavzularda uzoq suhbatlar o‘tkazishdi. Rubob sadolari ostida raqsga tushishni ham yaxshi ko‘rardilar. Chjou shunday quvnoq manzaralarni butun shahar bo‘ylab kuzatdi, ayniqsa bozor maydonida arqonda sayr qiluvchilar bozor maydonida o‘z mahoratini ko‘rsatib, baland balandlikda arqonda sayr qilishar, pastda esa og‘zi ochiq holda odamlar turishardi. Boshqa qiziquvchan odamlar katta doira ichida to'planishdi va sehrgarning manipulyatsiyasiga ergashishdi, ularning qo'lida narsalar yo'qoldi yoki yana paydo bo'ldi. Odamlar bunday mo''jizalarni ko'rinmas ruhlar bilan bog'lashdi, ammo qo'rqmaslik kerak, chunki bu adjina * emas, shuning uchun mobedlar sehrgarlarga bag'rikenglik bilan munosabatda bo'lishdi. Ammo kuchli erkaklar har doim yuksak hurmatga sazovor bo'lgan, chunki faqat kuchli er o'z uyini va shahrini dushmanlar bosqinidan himoya qila oladi. Beligacha yalang‘och bo‘lgan qahramonlar temir to‘plarni ko‘tarib, xuddi yog‘och to‘plar bilan o‘ynashardi. Yigitlar va bolalar ularga havas bilan qarab, xuddi shunday bo'lishni orzu qilishardi. Yaqin atrofda gepard murabbiyi va zaharli ilon sehrgar o'z san'atini namoyish etdi - xavfli mavjudotlar fakirning bo'yniga o'ralgan va, g'alati, ulardan hech biri uni tishlamagan. Bozorning boshqa joylarida xonandalar va raqqosalar chiqish qilishdi: shu kuni san'atkorlarning qalpoqlariga tangalar saxiylik bilan quyildi. Qo'g'irchoqbozlar ham bundan kam muvaffaqiyat qozonishmadi. Sahnada ular odamlar va hayvonlar hayotidan qiziqarli voqealarni namoyish etishdi. Odamlar ularning hazillariga quvnoq kulishdi. - Olti kun davomida, bayram davom etar ekan, san'atkorlar xalqni xushnud etadilar, - tushuntirdi saroy a'zosi - Balki uzoqroq, chunki Navro'z ba'zan butun bir oy davom etadi, lekin bayramlar uylarda, ziyofat, sharob va boshqa joylarda davom etmoqda. raqsga tushish. Bozordan tashqariga chiqqach, Chjou va Fayz sekinlashdi. Cho'l joylarda ko'plab yog'och belanchaklar o'rnatildi. Ularni zavq bilan chiyillagan o‘g‘il-qizlar minib o‘tishdi. - Eh, qanday minishni xohlaysiz! - tan oldi mehmon. Lekin u yerda faqat yoshlar bor. - Hech narsa, mening hovlida belanchak ham bor. To‘g‘ri, ular unchalik baland emas, tut shoxlariga bog‘langan, o‘yin-kulgini xotinim yaxshi ko‘radi. Men o'zim ot minishni yoqtirmayman - boshim darhol aylanadi. — Shaharning boshqa joylarida ham shunday belanchaklarni ko‘rganman. - Navro'z kuni hamma joyda joylashtiriladi: katta daromad beradi. Bu odat qayerdan kelganini bilasizmi? Ibodatxona ruhoniylari aytishlaricha, buyuk podshohimiz Jamshid o‘z aravasida osmon uzra sayr qilishni yaxshi ko‘rgan. Odamlar esa unga taqlid qilib, belanchaklarini havoda uchib ketishdi. Ertasi kuni saroy a'zosi xitoylik mehmonni uyiga olib keldi. Hovliga kirishlari bilan bir yosh qizi uch bo'lak shakar bo'lgan tovoq bilan uning oldiga yugurdi. So‘g‘dliklar Navro‘z bayramida bir-birlariga shirin hayot tilab shakar berishlarini Chjou allaqachon bilardi. Mehmon esa uni minnat bilan qabul qilib, choponining ichki cho‘ntagiga soldi. Fayzning qarindoshlari yig‘ilgan katta xonada yorug‘ devorlarga qizil doiralar chizilgan. – Bu muqaddas quyosh, – tushuntirdi uy egasi dastarxon ortida. - Biz uni hurmat qilamiz, chunki u barcha tirik mavjudotlarga kuch beradi. - Gilamlaringiz va so'zalaringizda shunday "olovli" doiralarni ko'rdim. - Ko'zlaringiz kuzatuvchan. — Ularda ham qalampir kashtasi bor, — dedi mehmon so‘zanaga qarab. - Bu nimani anglatadi? - Qalampir uyni kasallik va baxtsizliklarni uylarga yuboradigan shayton Ahrimanning qorong'u kuchlaridan himoya qiladi. Agar ular achchiq qalampir tasvirini ko'rsalar, qo'rqib ketishadi. Qadimgi ajdodlarimiz shunday fikr yuritgan. Shu sababdan ham xalqimiz bir dasta qalampirni eshikka osib qo‘yadi. Men qalampirning kuchiga to'liq ishonmayman, lekin bu bizning timsolimiz va hurmat qilinishi kerak. Chjou ham sezdi uyning barcha ustunlariga gullaydigan o'rik shoxlari mahkamlangan. Bu aniq edi - bu bahorning ramzi. Hamma joyda ularni bichak bilan davoladilar * - bu dastarxonning asosiy taomi edi. Uning yoniga katta tort qo'yildi va ustiga bo'yalgan tuxum qo'yildi: qizil, sariq, ko'k, butun hayotning boshlanishini anglatadi. “Hayot tuxumda paydo bo'ladi”, deyishgan so'g'dliklar. Yarim tunda saroy a'zosi mehmonni Olov uyiga olib keldi (asrlar o'tadi va bunday uy choyxona deb ataladi), u erda hamma mahallaning erkaklari yig'iladi. Odatda u erda ular uzoq suhbatlashishdi va bayramlarda ular shirinliklar uyushtirishdi. Xonaning burchagida, marmar oyoq ustida, katta chiroq yondi, uning oldida odamlar ibodat qilishdi. Chjou eshik oldida qoldi va saroy a'zosi erkaklar bilan qurbongohda turishdi va har biri ibodat o'qishdi. Shundan so‘ng hamma mehmonga chet davlat, urf-odatlar haqidagi savollar bilan murojaat qildi. Bu orada butun mahalla tashqariga to‘planishdi. Faiz va Chjou odamlar oldiga chiqishdi. Sayt uzun ustunlardagi mash'alalar, mash'allar * bilan yoritilgan. Yon tomonda uchta katta qozonda bir necha ayollar sumalak qaynatib o‘tirishardi. Qolganlari katta doira ichida turib, saroy a'yonining o'zi taklif qilgan eng yaxshi musiqachilarni tinglashdi va ularga saxovatli mukofot va'da qilishdi. Birinchi bo‘lib uzun oq soqolli chol qo‘shiq aytdi. U dutor chalib, ulug‘ qahramon Rustamning ko‘rsatgan ishlari, so‘ngra Siyovush avliyo va podshoh Afrasiyob* haqida gapirdi. (Ularga asoslanib, ikki yuz yildan keyin Firdavsiy “Shoh-noma” she’rini yozar edi.) Mashhur Shoira qahramonlar haqidagi afsonalar ortidan quvnoq musiqaga kuylagan, uning mayin ovozi barchani xushnud etgan. Xonandadan so‘ng raqqosalar nog‘ora sadolari ostida chiqish qilishdi. Ular o'zlarining zavqlari bilan xalqni yuqtirishdi, hech kim bir joyda o'tira olmadi. Erkaklar o'tkir harakatlarga ega edi, ayollar esa silliqroq edi. Hammaning yuzlari mash'al alangasidan va mast sharobdan porladi. "Mana, yana shirin sharobdan oyoqlarim zaiflashdi", deb tan oldi Chjou saroy a'zosiga, raqsga tushgan odamlarga qarsak chalib. - Kutib turing, aks holda sharmanda bo'lasiz. Hoplardan o'tish uchun, hatto ahamiyatsiz raqqosa bo'lsangiz ham, raqsga tushing. Raqsga tushmaslik gunoh emas, ayniqsa chet ellik uchun. Faiz va Chjou raqsga tushgan erkaklar va ayollar bilan birlashdilar. Navro‘zning oltinchi kuni eng voqealarga boy bo‘ldi. Ertalab shaharliklar shahar devorlari tashqarisidagi cho'l yerga oqib kela boshladilar. Bu yil bayram tantanalariga shaharning yarmi yig'ildi. Savdogarlar bayram arafasida dashtda ayvonli skameykalar o‘rnatdilar va bayram kuni barchaga yengil taomlar, kiyim-kechak, o‘yinchoqlar, kumush va tilladan yasalgan taqinchoqlarni taklif qilishdi. U erga ot go'shti pishirilgan aravalarda o'nta qozon keltirildi. So‘g‘dliklar orasida otlar Xudoning insondan keyingi eng yaxshi ijodi hisoblangan, shuning uchun ularni quyoshga qurbon qilishgan. Ot go'shti to'liq qaynatilganda, u hammaga sopol idishlarda xizmat qildi. Bu so‘g‘dlarning qadimiy odati edi. Qariyalar aytganidek, ajdodlari So‘g‘diyonadan juda uzoqda – ulkan dengizdan uncha uzoq bo‘lmagan dashtda (Qora dengiz, Yevrosiyo dashtlari) yashaganlarida shunday yashaganlar. Tarragon o'z hovlisi bilan yashil tepalikda paydo bo'lganida, uning uchun kumush soyabon ostida taxt o'rnatildi. Uning yonida, skameykalarda uchta maslahatchi, Xitoy elchisi va olomon o'tirardi. Shunda Tarragon kosasini baland ko‘tarib, bayram boshlanganini baland ovozda e’lon qildi. Lekin bundan oldin u har bir sug‘dlik kamolotga, ya’ni haqiqiy adib bo‘lishga intilishini eslatdi. Nima uchun u turli xil san'atlarni egallashi kerak: kamondan otish, ot minish, shaxmat o'ynash, she'riyat, matematika. Shuningdek, o'ziga xos nasl-nasabni va eng muhimi, mintaqa tarixini bilish. Bu so'zlardan so'ng, podshoh qadahni pastga tushirdi va birozdan keyin e'lon qildi: turnirlar g'oliblarini qanday sovg'alar kutmoqda. Ular oltin tangalar qoplari edi. Podshohning qo‘lini silkitib, musobaqa boshlandi. Dastavval kurash bo‘yicha eng sara polvonlar bahslashdi. Shundan so‘ng kamonchilar o‘z mahoratlarini namoyish etishdi. Ular osilgan halqalarga va ochiq qafaslardan osmonga uchayotgan qushlarga o'q otdilar. Keyin she’rlar tanlovi bo‘lib o‘tdi. Har bir yozuvchi o‘tirganlar davrasiga chiqib, Navro‘zga bag‘ishlangan she’rlarni baland ovozda o‘qidi. Bu orada shaxmat ixlosmandlari uchun gilamchalar yotqizildi. O‘yinchilar shaxmat taxtasi oldida boshlarini egib o‘tirishdi va atroflariga yig‘ilganlarga e’tibor bermay o‘tirishdi. Va nihoyat, bayram ot poygalari bilan yakunlandi. Qirolning o'zi tomonidan mukofotlar topshirilgandan so'ng, hamma cho'lni tark eta boshladi. Biroq bayram shu bilan tugamadi. Ertasi kuni ertalab turmushga chiqmagan qizlar yana dashtga ketishdi. Qirolicha va uning opa-singillari boshchiligidagi qirollik mulozimlari ham u erga ko'chib o'tdilar. Xalq orasida "tamosha" * (hayratlanish) deb ataladigan odatni ko'rishga qiziqqan Xitoy imperatorining elchisi ular bilan birga otlandi. O‘z joyiga yetib kelgan hovli boshlig‘i ortiga o‘girilib, qo‘l siltadi. Suite to'xtadi. - Bu joy sizga yoqdimi? — so‘radi saroy a’zosi malikadan. - Albatta! Yaxshi, bu yerda qancha gullar bor, - deb xitob qildi malika. Olijanob qizlar bahorgi dashtning go‘zalligiga qoyil qolishdan to‘xtamas, jo‘shqin nidolar aytishardi. Butun tekislik lolalar, sarg'ish va ko'k gullar bilan qoplangan. So‘g‘dliklar lolalar ko‘p bo‘lgani uchun bu kunni “Qizil gul bayrami” deb atashgan. Hamma otlaridan tushib, allaqachon cho'zilgan, ichida gilamlar yoyilgan sariq chodirlar tomon yo'l olishdi. Malika va uning opa-singillari chodirda qolishdi, qolgan qizlar esa gulchambarlar uchun gullar terib, dasht bo'ylab tarqalishdi. Ularning barcha suhbatlari, so‘ngra qo‘shiqlari sevgi va nikohning asosiy ramzi – lola haqida edi. Sehrli qo'shiqlarda ular buyuk ma'buda Anaxitadan ularga chiroyli, jasur va aqlli kuyovni yuborishni so'rashdi. Bunday qo'shiqlar oddiy shaharlik ayollar yuradigan dashtning turli joylaridan eshitildi. Oradan biroz vaqt o‘tgach, dashtda otliq yigitlar paydo bo‘la boshladi. Ularning to'lqinli, qalin sochlari peshonasiga rangli lenta bilan bog'langan. Otlaridan tushib, gullarni ham uzib, guldasta ko‘tarib qizlarning oldiga borishdi. Qadimgi odat shunday edi: ulardan guldasta olganlar bu sevgi izhori ekanligini va shuning uchun erta to'y qilish imkoniyatini bilishardi. Va yigitlar yaqinlashmagan qizlar keyingi yilni kutishlari kerak edi, agar o'sha vaqtga qadar ular boshqalarga turmushga chiqmagan bo'lsalar. Podshohning qizi Tahmina amakivachchalari bilan ular tomon guldasta ko‘tarib kelayotgan ikki olijanob yigitni ko‘rib, qo‘shiq aytishdan to‘xtadi. Soqchilar yigitlarni muhim shaxslarning farzandlari deb bilgan holda hibsga olishmadi. Qizlar hayajondan nafaslarini ushladilar: gullarni kim oladi, qaysi biri eng chiroyli? Yigitlar Tarxunning ikki jiyaniga lola tutqazishdi. Bu obro'li qiyofasini saqlab, xushmuomala jilmaygan qirolning qizini xafa qilolmasdi. Va er-xotinlar bir-birlaridan o'n qadamcha indamay ajralishdi. Sana qisqa edi. Ular nima haqida gapirishayotganini Taxmina eshitmadi. Keyin shod-xurram qizlar opasining oldiga qaytib kelishdi, yigitlar esa hashamatli egarlarga o‘tirib, otlanib ketishdi. Endi omadli opa-singillarni tabriklash mumkin edi va hamma ularni o'pishga shoshildi. - Siz omadlisiz! – dedi Taxmina afsus bilan. - Xafa bo'ldingizmi? - dedi ulardan biri. - Axir siz podshohning qizisiz va odat bo'yicha kuyovni o'zingiz tanlaysiz. - Men otam tufayli emas, balki chin dildan sevishni xohlayman. Men oldindan bilaman ko'p da'vogarlar faqat menga oshiq bo'lib ko'rsatishadi. “Qarang, – dedi opalardan biri, – nariroqda bir qancha qizlar quvib o‘ynashyapti, keling, bir-birimizni tutib olaylik. Va tez orada butun dasht quvnoq qizlarning ovoziga to'ldi. Bayramdan saroyga qaytib, Chjou darhol xonasidagi o'yilgan stolga o'tirdi va sayohat yozuvlarini yozishni boshladi. Navro‘zni tasvirlab, qo‘shimchalar kiritdi. “Farg'onaliklarning ko'zlari cho'kib ketgan, erkaklarning soqollari qalin. Ular savdo sohasida malakali. Ular ayollarini hurmat qilishadi: xotin nima desa, er buni qilishga jur'at etmaydi. Bundan tashqari, u Samojiang (Samarqand) aholisi hayratlanarli darajada mazali tosh asal (navot) tayyorlashini yozgan. “Ayol bola tug‘sa, qorni og‘rimasligi uchun uni shu tosh asal bilan boqadi. Samojiang aholisi juda ko'p. Ushbu mulklarda turli mamlakatlarning eng qimmat tovarlari to'planadi. Tuproq unumdor bo‘lib, ko‘p hosil beradi. Iqlimi yumshoq. Bu shahardan tashqari boshqa shaharlar ham bor: Kesh, Termiz, Buxoro, Shosh. Bundan tashqari, elchi shunday deb yozdi: "Yuksak tsivilizatsiyani faqat Xitoy yarata oldi, deb o'ylash noto'g'ri, bu mintaqa hech qanday jihatdan kam emas va ba'zi hollarda ulardan o'rganish kerak bo'lgan narsa bor". O'sha kundan ikki hafta o'tdi va negadir podshoh yana Chjouni o'z joyiga chaqirdi. U saroy a’yoni Fayz bilan taxt xonasida paydo bo‘lib, xushmuomalalik bilan ta’zim qildi. Podshoh qo‘li bilan skameykaga ishora qildi. *Adjina - dev *Bichak - o'tli piroglar *Mashal - katta mash'al *Afrasiyob - Turon podshohi - Aziz mehmon, siz kechiktirmasdan uyingizga qayting, - dedi shoh o'z ovozida mahzun ohangda. — Gap shundaki, arablar So‘g‘dga hujum qilgan. Hozir ular Buxoroda, lekin menimcha tez orada bizning shahrimizga ko‘chib ketishadi. Ularning armiyasi katta va kuchli, ular Samarqandni egallashlari mumkin, shuning uchun bu yerda qolishingiz xavfli. Men sizni savdogarlarimizdan iborat katta karvon bilan uyingizga jo‘nataman, ular uch kundan keyin tayyor bo‘ladi. Va ketishdan oldin siz suvereningiz uchun xat olasiz. So'z bilan ayting: agar imperator arablar bilan kurashishimizga yordam bersa, biz sizning dushmanlaringiz - ko'chmanchilarga qarshi turishga tayyormiz. Bu qaroqchilar boy So‘g‘dani tinch qo‘ymaydi. Xalifalik ortida ulkan kuch bor, lekin biz baribir vatanimizni himoya qilamiz. "Do'stligimizni har tomonlama mustahkamlashga va'da beraman, - dedi Chjou qo'lini yuragiga tutib, - chunki sizning mamlakatingiz menga yoqdi. Bu erda men ko'plab haqiqiy do'stlar orttirdim. Tarragonga elchining samimiy so'zlari yoqdi, shuning uchun u xitoyliklarning olovli nutqini tinglab, davom etdi: - Siz imperatoringizga bizdan sovg'alar: tilla taqinchoqlar, olijanob otlar va boshqalarni etkazib berasiz. Ammo sizning imperatoringiz yana nimani orzu qilishi mumkin? Roʻyxat tuzing. Va shaxsan men sizga go'zal so'g'dlik xotinini bermoqchiman, chunki qizlarimizni ko'rganingizda ko'zlaringiz qanday yonayotganini payqadim. – Oh, bu ajoyib sovg‘a, – tan oldi mehmon va minnatdorchilik bilan podshohga ta’zim qildi. Tuyalarga rangli xurjunlar yuklanganda * Tarragon saroy a'zosi bilan mehmonni shaxsan o'zi kutib olmoqchi bo'lib karvonsaroyga keldi. Savdogarlar va haydovchilar podshohni saroyda ko‘rishlari bilanoq boshlarini egdilar. Hukmdor Chjouga maktub bilan bo'yalgan yog'och qutini uzatdi va dedi: - Mana, imperatoringizga maktub. Umid qilamanki, yo'l oson. Lekin qara, Chjou, hech narsani unutdingmi? - Hammasi joyida, - qirolning bunday g'amxo'rligiga kulib qo'ydi xitoyliklar. “Bu qoplarda sizning paxta chigitlaringiz bor. Imperator xursand bo'ladi, biz ular bilan eng yaxshi erlarni ekamiz. Mana, Samarqand uzumining turli navlarining toklari – men hech qaerda bunday mazali mevalarni tatib ko‘rmaganman. Men ularni toifalar bo'yicha tartibladim. Mana, bu sumkada Bulutli soch turmagi va tol qoshlari bor. Bular Ladyfingers va Olxo'ri ko'kraklari. Ularning ismlarini unutmaslik uchun hamma narsani mato parchalariga yozib, ko'chatlarga bog'lab qo'ydim. Ha, Vladyka, hamma so'rashni xohladi, nega sizning uzumingiz tananing ayol qismlari nomini oladi? Qandaydir g'ayrioddiy. – So‘g‘dliklar ayol go‘zalligini yuksak qadrlaydi. Agar ayolning soch turmagi yoki qoshlari, masalan, tol shoxlari bo'lsa, bundan ham go'zalroq nima bo'lishi mumkin? Aytgancha, Mare's Juice navini unutdingizmi? — deb so‘radi shoh. - Iloji boricha, bu eng mazali uzum. Bundan buyon vinolarni faqat samarqandlik retseptlar bo‘yicha pishiraman. Menga ishoning, imperatorim bunday sharobdan bir qultum ichishi bilanoq xursand bo'ladi. -Farg'ona va samarqand otlari qayerda. Men ularni ko'rmayapman ... Qanday qilib bunday mo''jizani unutish mumkin? Ular hovlining uzoq burchagida turishibdi. Men ularni "jannatiy" deb atayman, chunki ular sakrashmaydi, balki havoda uchib ketishadi. Lekin bu xurjumda tuyaqush tuxumlari yo‘lda buzilmasligi uchun somonga o‘ralgan. Bunday qiziqishlar butun Xitoyni hayratda qoldiradi. - Agar tayyor bo'lsangiz, karvon ketishi mumkin. Biz shoshilishimiz kerak - arablar juda yaqin. Yo'lingiz yorug' bo'lsin, buyuk Ormuzd sizni asrasin. Sizlar esa, samarqandlik savdogarlar, — shoh ularga yuzlandi, — bu yerga xitoylik qiziq narsalarni olib keling. buyuk Ormuzd sizni asrasin. Sizlar esa, samarqandlik savdogarlar, — shoh ularga yuzlandi, — bu yerga xitoylik qiziq narsalarni olib keling. buyuk Ormuzd sizni asrasin. Sizlar esa, samarqandlik savdogarlar, — shoh ularga yuzlandi, — bu yerga xitoylik qiziq narsalarni olib keling.