Управление стоимостью проекта

1. LOYIHA QIYMATINI BOSHQARISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1 Loyiha qiymatini boshqarish tushunchasi va ma'nosi
“Investitsiya loyihalarini boshqarish” fanini o’rganish talabalarda investitsiya loyihalarini amalga oshirish bo’yicha qarorlarni qabul qilish, ularni moliyalashtirish, monitoringini olib borish, shuningdek, samaradorligini ta’minlash bilan bog’liq mustahkam bilimlarni shakllantirish hamda amaliy ko’nikmalarni hosil qilish vazifalarini o’zida namoyon etadi.
“Investitsiya loyihalarini boshqarish” fanini o’qitishning asosiy maqsadi talabalarda moliyaviy qo’yilmalarning maqbul yo’nalishlarini tanlash, ular samaradorligini aniqlash va ta’minlashda muhim ahamiyat egallovchi investitsiya loyihalarini boshqarishni tashkil etishning asosiy yo’nalishlari, zamonaviy usullaridan foydalanish bo’yicha bilim, ko’nikma va malakani shakillantirishdan iborat.
O’zbekistonda amalga oshirilayotgan investitsiya siyosati mustaqillikning dastlabki yillaridanoq yoqilg’i energetika va don mustaqilligini ta’minlash, iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, eksport salohiyatini oshirish va import o’rnini bosuvchi mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirish uchun ustuvor sohalarni qo’llab-quvvatlash, chet el investitsiyalarini jalb qilish uchun ochiq eshiklar siyosatini olib borish kabilarga qaratildi. Investitsiya siyosatni olib borishda quyidagi tamoyillarga asoslanildi:
belgilangan davlat ustuvorliklari asosida eng muhim tarmoqlar va faoliyat sohalarini tanlab qo’llab-quvvatlash;
ijtimoiy ahamiyatli tarmoqlarni (sog’liqni saqlash ta’lim, madaniyat va h.k.) aholi turmush darajasini yaxshilish, umrini uzaytirish, ijtimoiy jihatdan keskin tabaqalanishning oldini olish, iste’mol talabining faollashuvini ta’minlash maqsadida etarli darajada qo’llab-quvvatlash;

• 
  chet el investitsiyalarini o’zaro manfaatdorlik asosida ustuvor sohalarga jalb qilish;
  
• 
  potentsial investitsiya resurslarini savdo sohasi va pul bozoridan sanoat sohasiga qayta taqsimlash;
  
• 
  ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik ishlarini qo’llab-quvvatlash, xorijdan yangi texnikalar uchun litsenziyalar sotib olish, katta laboratoriyalarni saqlab turishga quvvati etadigan yirik korporatsiyalar tuzish orqali ishlab chiqarish kapitalini jamlash hisobiga intelektual kapital va ilmiy-texnik potentsialni oshirish;
  
• 
  qishloq xo’jaligi mahsulotlari va mineral xom ashyo resurslarini chuqur qayta ishlash va ularni tashqi bozorda raqobatbardosh bo’ladigan darajaga olib chiqishga yo’naltirilgan investitsiya loyihalarini qo’llab-quvvatlash;
  
• 
  aholining oziq-ovqat va iste’mol tovarlariga bo’lgan ehtiyojlarini qondirishga mo’ljallangan ishlab chiqarish quvvatlarini jadal rivojlantirishni investitsiyalar bilan ta’minlash;
  
• 
  investitsiya jarayonlari ishtirokchilarining o’zaro aloqalarini tartibga solib turuvchi qonunchilik bazasini takomillashtirish.
  

Shu maqsadda davlat tomonidan mazkur yo’nalishlarda amalga oshiriladigan investitsiya loyihalarini qo’llab-quvvatlashga katta e’tibor qaratish zaruriyati ortadi.
Loyihalarni boshqarish boshqaruv orqali amalga oshiriladi. Shunga ko’ra, aytish mumkinki, boshqaruv – bu ma’lum bir ijobiy natijaga erishish uchun, uslublar va tamoyillar yig’indisi orqali biror ob’ektga maqsadga muvofiq ta’sir etish. Inson faoliyatining barcha sohalariga, shu jumladan, investitsiya loyihalarini amalga oshirish sohasiga ham boshqaruv jarayoniga taalluqlidir.
Investitsiya loyihalarini boshqarish ma’lum bir uslub va tamoyillarga tayanib maxsus loyiha menejeri yoki loyiha boshqaruv kengashi tomonidan amalga oshiriladi. Loyihalarni boshqarish, aksariyat hollarda, loyiha menejeri tomonidan amalga oshiriladi. Loyiha menejeri – bu loyihaga yo’naltirilgan kapital harakati, pul oqimi, foyda, jamg’arma va reinvestitsiyalash, daramad va xarajatlar balansini uzluksiz tahlil qilib va o’rganib boruvchi hamda ularga ta’sir ko’rsatuvchi sub’ekt.
Investitsiya loyihalarini boshqarish moliyaviy menejmentning asosiyni tashkil etish bilan birga o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Moliyaviy menejment shunday tizimki, bunda korxonani boshqarishning umumiy maqsadlariga erishishga yo’naltirilgan foliyat amalga oshiriladi. Moliyaviy menejment, bir tomondan, muayyan qonuniyatlariga ega boshqariluvchi tizim bo’lsa, boshqa tomondan, korxonani boshqarishning umumiy tizimi tarkibi sifatida boshqarish tizim hisoblanadi. Bu holat loyiha boshqaruvida ham namoyon bo’ladi.
Loyiha menejeri loyiha tashabbuskori yoki ta’sischilar tomonidan tayinlangan sub’ekt – yuridik yoki jismoniy shaxs bo’lishi mumkin. Loyihani amalga oshiruvchi tadbirkor bilan loyiha menejeri o’rtasidagi asosiy farq shundan iboratki, tadbirkorda ochilgan imkoniyatlardan foydalanish bo’yicha, loyiha menejerida esa mavjud resurslardan foydalanish bo’yicha strategik yo’nalish mavjud bo’ladi. G’oyani amalga oshirishda tadbirkorda natijaga tezkor erishishga yo’naltirilgan revolyutsion yondashish kuzatilsa, loyiha menejeriga uzoq muddatli istiqbolga yo’naltirilgan evolyutsion yondashish xosdir.
Loyiha qiymatini boshqarish loyihalardagi uchta asosiy cheklovlardan biri bilan bog'liq - xarajatlar, vaqt va domen talablari. Ushbu barcha cheklovlarga rioya qilish sizga loyihani rejalashtirilgan vaqt va byudjet doirasida oldindan belgilangan mijozlar kutganlarini (ya'ni oldindan belgilangan barcha natijalarga to'liq erishish bilan) to'liq qondirish bilan yakunlash imkonini beradi.
Loyiha qiymatini boshqarishning asosiy maqsadi uni tasdiqlangan byudjet doirasida yakunlashdan iborat.
Loyiha menejeri, birinchi navbatda, loyihaning to'g'ridan-to'g'ri xarajatlarini boshqarish bilan shug'ullanadi, ammo loyihani boshqarishning hozirgi tendentsiyasi shundan iboratki, uning Loyiha qiymatini boshqarishdagi roli xarajatlarni boshqarishning noan'anaviy yo'nalishlarining ko'payishi hisobiga ortadi. Kelajakda ko'proq loyiha menejerlari bilvosita xarajatlar va Loyiha qiymatini boshqarish bilan shug'ullanadi deb taxmin qilish mumkin.
Loyiha menejeri loyiha qiymati uchun ko'proq javobgar bo'lishi kerak degan fikr kichik biznes menejeri yoki egasining javobgarligi bilan o'xshashlikdan kelib chiqadi. Buning uchun loyiha menejeri biznes yuritishning ko‘p jihatlarini, jumladan, Loyiha qiymatini qanday boshqarishni bilishi kerak. Loyiha menejerining ushbu sohadagi malakasi uning ma'lum texnik ko'nikmalar va qobiliyatlarga ega bo'lishidan ham muhimroq bo'lishi mumkin. Odatda, har bir loyiha ko'p sonli texnik xodimlarni o'z ichiga oladi, lekin loyihaning biznes jihatlariga e'tibor beradigan odamlar etarli emas.
o'zi javobgar bo'lgan ko'rsatkichlar bo'yicha baholash juda muhimdir . Misol uchun, agar loyiha menejeri loyihadagi materiallarning narxi uchun javobgar bo'lmasa, unda uning ishini ushbu ko'rsatkich bo'yicha baholashning ma'nosi yo'q.
Xarajatlarni hisobga olish uchun, shuningdek, haqiqiy xarajatlar ma'lumotlarini to'plash uchun tegishli vaqtni belgilash juda muhimdir. Loyiha byudjeti yig'ish tartibi bilan sinxronlashtirilishi kerak.
Jahon bankining Iqtisodiy rivojlanish instituti mutaxassislari tomonidan aniqlanishicha loyiha: birinchidan, maqsadli faoliyat; ikkinchidan, foyda uning xarajatlaridan har doim ortiq bo’ladi; uchinchidan, u cheklangan vaqt va resurslarda qat’iy cheklanganlikka ega bo’ladi.
Iqtisodiy rivojlanish kompleks jarayon sifatida o’zini namoyon etadi va bunda mazkur sohada yuksalish bir qancha ko’rsatkichlar: yalpi ichki mahsulot, daromad, foyda, iste’mol darajasi, sog’liqni saqlash, umrning uzunligi, savodlilik, sifatning oshishi va shu kabilar orqali aks ettirilishi mumkin. Shu sababli ham loyiha g’oyasi barcha holatlar uchun bir xil mazmun kasb etmasligi mumkin va loyihani ishlab chiqish va uni baholashnig ham yagona namunaviy shakli bo’lishi mumkin emas. O’z navbatida, loyihalar ularning alohida elementlari va ko’rsatkichlarini ifodalovchi bir qator maqsadli tadbirlar, loyihani amalga oshirish va ko’zlangan natijaga erishishga qaratilgan boshqaruv tizimi va boshqalardan tashkil topadi.
Loyiha – muayyan boshlang’ich ma’lumotlar va talab etiladigan natijalar (maqsad) bilan bog’liq bo’lgan, uni yechish usulini o’zida mujassam etgan ayrim vazifa (“Loyihalarni boshqarish to’g’risida bilimlar Kodeksi”, Loyihalarni boshqarish instituti, AQSh);
Loyiha (angl. Project) – nima uylab topilgan yoki rejalashtiriladigan nimadir, masalan, katta korxona (tolkoviy slovar Webster).