Urartu davlatu Reja

Uchinchisi chopperlar bo’lib, asosan chopqi sifatida ishlatilgan. Shu bilan birga choppenglar ham bo’lib, ularga ikki taraflama urib ishlov berilib, ushlashga juda qulay qilib ishlangan.
Olduvay tosh qurollari orasida nukleuslar alohida ahamiyatga ega. Ular tosh qurol yasashda asos vazifasini bajarsa-da, chopperdan ajratish ancha qiyin. Olduvay qurollarining o’lchami 8-10 sm atrofida.
Bu davrda yashagan qadimgi odamlar tabiatdan ajralmagan holda, olovni bilmay termachilik va ovchilik bilan shug’ullanishgan. Ular jamoa ko’rinishida yashab, ovni ham jamoa bo’lib uyushtirishgan.
Ashel davri (bundan 700-150-120 ming yil muqaddam). Ashel davrida yangi tosh quroli – qo’l chopqilari (ручные рубила) va teshgichlar (кливера) paydo bo’lgan. Bu davr qurollari olduvay qurollariga nisbatan katta bo’lib, 35 sm gacha bo’lgan.
Ashel davrida odamlar ovchilikka qulay muqim joyga o’rnashib, tosh qurollar yasaladigan maxsus “ustaxonalar” tashkil etishgan. Bu davrda olov kashf etilib, odamlar gorlarda yashab, o’zlarini yovvoyi hayvonlardan himoya qilishga sharoit yarata boshlaganlar. Jinslar o’rasida taqsimot vujudga kela boshlagan: erkaklar ovchilik bilan, ayollar esa “uyda” olovni saqlash, bolalarga va qariyalarga g’amxo’rlik ko’rsatishgan.
Mustye davri – asheldan keyingi, xronologik jihatdan muzlikning riss bosqichiga muvofiq keladigan davrdir. Bu bosqich bir necha 10 ming yillar davom etgan bo’lib, taxminan 40 ming yillar burun tugagan va u Frantsiyadagi Must’e g’or-makoni nomi bilan atalgan.
Mustye madaniyati – neandertal odamlar hayoti, faoliyati, maishiy munosabatlarining aks etishidir. Bu davrda neandertallar keng territoriyaga yoyilgan, tabiat bilan ilk paleolit odamlariga nisbatan faolroq munosabatga kirishgan. Tabiiy sharoit sovub, Yevropa, Osiyo, Amerika shimoliy viloyatlarining katta qismini ulkan muzliklar qoplagan. Sharqiy Yevropa hududlariga ham muz qatlamlari siljigan (uning markaziy Skandinaviya bo’lgan) va qalinligi 2 km.ni tashkil etgan. Hatto must’e bosqichida O’rta va G’arbiy Sibirni ulkan muzlik qatlami qoplagan. Shimoli-sharqda esa markazi Chukotka bo’lgan muzlik qoplagan. Umuman, million km² ni muz qoplab, bu joy inson faoliyat ko’rsata olmaydigan hududga aylangan.
Mustye davrida – mamontlar, shimol bug’ilari va boshqa hayvonlar keng tarqalgan. Muzlikning siljishi natijasida ob-havoning sovushi qadimgi odamlarni tabiiy sharoitga moslashishiga turtki bo’ladi. Qadimgi odamlar tabiatning dahshatli sinovi (sovug’i) ga chidash uchun yashash zaruriyatining turli formalarini topishga harakat qiladi. Bu harakat (sovuqdan saqlanish, kiyim kiyish, ehtiyojni qondirish) natijasida insoniyat o’z taraqqiyotida hal qiluvchi asosiy qadamlardan birini tashladi.
Insonning rivojlanish jarayonida ongning taraqqiy etishi asosiy hal qiluvchi omillardan biridir. Mustye davrida yashagan va antropogenez jarayonida 2 chi asosiy hal qiluvchi bosqich hisoblangan – neandertallar dunyoni bilish, tabiat to’g’risida, undagi o’zgarishlar va real voqealarcha munosabat borasida ma’lum fikrga kela boshladi. O’z faoliyati davomida bilimga ega bo’lish va fikrlash ko’nikmalarini sekin-asta egallanishi odamni (insonni) rivojlantiradi. Natijada tabiatdagi voqealarning sehrli tuyulishi ta’sirida dastlabki diniy tasavvurlar paydo bo’ladi. Ya’ni hayratlanish, o’zgarishlarni sehr sifatida idrok etilishi murdalarni ko’mish – chuqur kovlash, murda yoniga uning qurollarini quyilishi va hakozolar «narigi dunyo» yoki ruh haqidagi tushunchalarni paydo bo’lganligidan dalolat beradi.
Mustye davrida tabiatning keskin o’zgarishi odamlar faoliyatida, hayotida katta muammolarni keltirib chiqardi. Avvalgi issiq iqlim o’rniga muz sovug’i - havoning keskin o’zgarishi yashash zaruratini qiyinlashtirdi. Ko’plab odamlar sovuqdan qirilib ketadi. Tabiat bilan kurashib, mol terilaridan kiyimlar tikib, ochiq manzilgohlardan baland g’orlarga joylashgan odamlar jon saqlab yangi sharoitga ko’nika boshlagan.
G’orlarga joylashgan odamlarni uzoq vaqt kollektiv mehnat faoliyati bog’lab kelgan. Ularning asosiy xo’jalik mashg’uloti – ovchilik bo’lib, u ehtiyojni qondirishdagi asosiga aylandi. Odamlarning birgalikda yashashi va uning zaruriyatga aylanishi («kollektivda» yoki g’or ichida) ichki maishiy munosabatlarni shakllanishiga olib keladi.
Mustye bosqichi ibtidoiy jamiyat ishlab chiqaruvchi kuchlari rivojlanishida katta ahamiyat kasb etadi. Chunki bu davrda o’zining ishlab chiqarish funktsiyalariga ko’ra turli tuman bo’lgan tosh qurollar paydo bo’ladi. Hozirgi kunda must’e madaniyat qurollarining 60 turi topib o’rganilgan. Chaqmoqtosh qurollar yasashning yangi texnikasi must’e davrida keng yoyildi. Qurollar yasashning yangi usuli yorma texnika deb ataladi. Bu usul orqali tosh qurolning bosh tomoni urib uchirilib, tekis maydonga hosil qilinadi. U zarb maydonchasi deb ataladi. Shunday maydoncha hosil bo’lgandan keyin uning chetlaridan avvalgi texnika usuli vositasi bilan hosil qilish mumkin bo’lmagan yupqa tosh parchalarini birin-ketin uchirib olishga imkon tug’ilgan. Tosh parrakchalar uchirib olinib bo’lgach, nihoyat tosh bo’lagidan boshqa uchirib bo’lmaydigan, tashqarisi tarashlangan o’zak qolgan. Bu o’zak nukleus bo’lib, urib uchirish uchun ishlatiladigan yaxlit tosh esa ushatgich deb atalgan. Mustye uchun ikki asosiy qurol turi: o’tkir uchli qurollar va tarashlagichlar xarakterli bo’lib, ular uch burchakli plastinkalardan yasalgan; bu plastinkalar yangi sindirish texnikasini qo’llanib, disk (gardish) shaklidagi nukleuslarga (yadro) otboynik (tosh) bilan urib hosil qilingan. Qisqa va keng qurollar tayyorlangan. O’tkir uchli qurolning asosiy ishni bajaradigan qismi-o’tkir cho’qqisi, tarashlagichning asosiy qismi esa uch burchakli plastinkaning yoysimon tagidir. Must’e davrida shakli jihatdan tarashlagichga o’xshab ketadigan bo’lsa ham, lekin ishni bajaradigan chetidagi chuqurchasi bilan farq qiladigan o’roq randa paydo bo’lgan. Bu asbob bilan randalashgan, po’stloqni shilib olishgan. Qurollar ko’pincha chetlari o’tkir, yupqa bo’laklarga yorilishi mumkin bo’lgan qattiq chaqmoqtoshdan yasalgan. Tabiatda chaqmoqtosh keng tarqalgan. So’nggi must’eda ahyon-ahyonda istisno tariqasida suyakdan qurollar yasala boshlagan. Eng qadimgi odamlar har narsani eyaveradigan bo’lganlar: o’simliklardan tayyorlangan va go’shtli ovqatlar iste’mol qilgan. Odamzodning tongida o’simlik oziq-ovqatlar ko’proq iste’mol qilingan bo’lsa kerak. Odamlar bunday oziq-ovqatni tabiatdan tayyor shaklda olishgan. Ular o’simlik ildizlarini, mevalarini, zamburug’larni iste’mol qilgan.
Demak, mustye o’ziga xos arxeologik bosqich bo’lib, u miloddan avvalgi 100-40 ming yilliklarni o’z ichiga olib, kishilik madaniyati rivojlanishida katta ahamiyatga ega bo’lgan.
Mustye davriga kelib inson tashqi qiyofasida jiddiy o’zgarishlar ro’y bera boshlagan. Arxantroplar paleoantroplarga (neandertallar) aylanib, ba‘zi maymunga xos belgilar saqlanib qolgan bo’lsa-da, ularning fikrlash doirasi kengayib, nutq paydo bo’la boshlagan.
Mustye davrida tosh qurollarga ishlov berishning o’ziga xos texnologiyasi vujudga kelgan. Nukleuslarda zarb maydonchasi juda aniq olinganligi aniq seziladi. Birgina zarb bilan toshning yuqori qismi sindirib olingan va natijada zarb maydonchasi hosil qilingan. Natijada toshning chetlaridan turli ko’rinishdagi uchrindilarni olish imkoni tug’ilgan. Bunday nukleuslardan ko’pincha uchrindi hosil qilingan.
Mustye davri tosh qurollariga ishlov berish texnologiyasiga e‘tibor qaratadigan bo’lsak, inson ongi va tafakkurining o’sishi natijasida tosh qurollarning keraksiz, ishlatishda halaqit beradigan joylari olib tashlangan, ya‘ni tarashlangan.
Mustye davriga kelib tosh qurollarning asosiy shakllari – uchrindi pichoq va qirg’ichlar paydo bo’lgan. Uchrindi pichoq kesishga ishlatilib, ov quroli hisoblangan. Qirg’ich esa asosan xo’jalik quroli bo’lib, teriga ishlov berishda ishlatilgan. Shu bilan birga qo’l chopqilari ham saqlanib qolgan. Umuman olgandi mustye davrida tosh qurollarning 60 ga yaqin turi mavjud bo’lgan.
Tosh qurollar bilan birga suyakdan yasalgan qurollar ham alohida ahamiyatga ega. Suyakdan qilingan qurollarni o’rganish jarayonida odamlar ularni oddiygina sindirish yoki u yoq, bu yog’ini yo’nish bilan cheklanganlar. Chunki suyaklarga ishlov berayotganda ularning hammasi ham qovurg’a yoki kurak suyagi singari egiluvchan, elastik xususiyatga ega bo’lmagan yoki ushlab turib yo’nishga moslashmagan. Tosh davriga taalluqli suyak qurollari asosan jag’ suyagidan, qoziq tishlar, mamont va fillarning tishlari, suyaklari, shoxli hayvonlarning shoxlaridan yasalgan.
Suyakdan tosh qurollari yasalishi jarayonida ularga tosh qurollar bilan ishlov berilgan. Suyakni ma‘lum bir shaklga kiritish uchun 200 gr yoki 500 gr chaqmoqtoshdan foydalanilgan. Tosh bilan urib sindirilgan suyakning tig’li tarafidan pichoq yoki bigiz sifatida ishlatilgan. Mamont yoki filning yon tishlariga ishlov berish yoki uni sindirish ancha mehnat va kuchni talab etgan.
Mustye yodgorliklari Markaziy Osiyo hududlarida keng o’rganilgan. Mustye yodgorliklarini o’rganish 1938 yildan boshlagan bo’lib, hozirgi kunda Markaziy Osiyoda 300 ga yaqin mustye makonlari aniqlangan. Uning 100 ga yaqini arxeologlar tomonidan keng o’rganilgan. O’zbekiston, Qozog’iston, Turkmaniston, Tojikiston hududlarida must’e yodgorliklari mavjud. O’rta tosh asri - mustye davri arxeologik yodgorliklari O’zbekiston hududida ham mavjud bo’lib, bu davrda yashagan ajdodlarimiz antropogenez shajarasida neandertal odami nomi bilan ma’lumdir.
O’zbekistonda mustye davri yodgorliklariga Teshiktosh, Obirahmat, Xo’jakent, Amir Temur g’ori, Qizilqum, Zirabuloq kabi joy makonlarini kiritish mumkin. O’zbekistonda topilgan mustye davri yodgorliklari ichida Teshiktosh g’ori alohida ahamiyatga ega. Teshiktosh g’ori 1938 yilda A.Okladnikov tomonidan o’rganilgan. Teshiktosh g’oridan 9 yashar bolaning mozori - qabri topilgan. Bola skleti chuqurcha qazib unga chalqanchasiga yotqizilgan. Qabrning atrofi hayvon shoxlari (6 juft) bilan o’ralgan. G’orda qalin kul qatlami mavjud bo’lib, uning orasidan turli hayvon suyaklari topilgan. G’orda neandertal odamlari yashagan bo’lib, ularning asosiy mashg’uloti ovchilik bo’lgan.