Urganch davlat universiteti iqtisodiyot fakulteti “iqtisodiyot” kafedrasi kurs ishi mavzu: “Davlat budjeti tarkibi va uni takomillashtirish yo`llari”

2.3. Byudjet tizimini takomillashtirish yo'llari.
Ko'pgina sanoat korxonalarida byudjet tizimi cheklangan resurslarni oqilona taqsimlash, xarajatlarni hisobga olish va rejaning bajarilishini nazorat qilish uchun ichki rejalashtirishning asosiy vositasi sifatida qo'llaniladi. Hozirgi vaqtda byudjetlashtirish tizimida strategiyani amalga oshirish darajasini tavsiflovchi ko'rsatkichlarning yo'qligi, asosan qisqa muddatli vazifalarni hal etishga e'tibor qaratish, byudjetlarda uzoq muddatli maqsadlar va korxona xodimlarining strategik tashabbuslarini hisobga olmasdan mablag'larni taqsimlash. byudjetlashtirish imkoniyatlaridan toʻliq foydalanish imkonini beradi. Kompaniyalar eskirgan byudjetlashtirish va prognozlash jarayonlari va vositalaridan foydalanishda davom etmoqdalar, garchi ular bunday siyosatlar taraqqiyotga to'sqinlik qilayotganini bilishsa ham. Byudjet tuzish, rejalashtirish, prognozlash va elektron jadvallar asosida prognozlarni yangilash muammolari haqida muhokamalar yillar davomida davom etmoqda. Ko'rinib turibdiki, kompaniyalar allaqachon bunday yondashuvlarning kamchiliklarini tushunishlari va ushbu jarayonlarni yaxshilashga harakat qilishlari kerak. Hozirgi ishbilarmonlik holati bunga turtki bermoqda: bozorlarda raqobat bosimi kuchaymoqda, iste'molchilarning kayfiyati o'zgarib bormoqda va xom ashyo narxlari keng tarqalgan. Bularning barchasi kompaniyalarni byudjetlashtirish va prognozlarni yangilash imkoniyatlarini kuchaytirish va yaxshilashga majbur qilmoqda. Ammo prognozlarni muntazam yangilab turish har doim ham ishchi byudjetlar yaratilishini kafolatlamaydi.
Biznes yoki iqtisoddagi o'zgarishlar ko'pincha byudjet defoltlarining asosiy sababidir. Buning sababi shundaki, kompaniya byudjetlari o'zgarishlarga tezda javob berish uchun etarlicha moslashuvchan emas, bu esa o'z navbatida menejerlar va xodimlarning umidsizliklarini keltirib chiqaradi. Ushbu yomon ko'rsatkichlar noto'g'ri biznes taxminlari bilan qo'shiladi, natijada kompaniyaning biznes yuritish usulini aks ettirmaydigan prognozlarga asoslangan byudjetga olib keladi. Barcha dalillar yaxshi byudjetlashtirish va prognozlarni yangilash zarurligini ko'rsatadi. Shunda tabiiy savol tug'iladi: nega menejerlar bu jarayonlarni takomillashtirishga qaratilgan real qadamlarni qo'ymaydilar, vaholanki ular buning natijasida olishlari mumkin bo'lgan afzalliklarni bilishadi. Ko'pgina sabablardan biri shundaki, odatda byudjetni o'zgartirish kompaniyaning dolzarb muammolarini hal qilishdan ko'ra kamroq ahamiyatga ega. Qolaversa, hech kim o'z vaqtini va pulini behuda sarflashni xohlamaydi. Bu, aslida, ustuvorlik masalasidir. Budjetlashtirish va prognozni yangilash jarayonini yanada samarali yaratish moliya bo'limining o'zi hal qila olmaydigan muammodir. U butun kompaniyaning yordami va ishtirokiga muhtoj.
Yana bir sabab shundaki, dasturiy ta'minotni byudjetlashtirishga sarmoya kiritishdan tashqari, takomillashtirish mavjud jarayonlarga chuqur o'zgartirishlar kiritish va tasdiqlashni o'z ichiga oladi. yangi tizim xodimlar tomonidan byudjetlashtirish. Bu muhim to'siqlar. Ularni yo'q qilish va byudjetni sezilarli darajada yaxshilashga urinish o'rniga, ular jarayonni soddalashtirishga va o'z bizneslari uchun eng muhim va dinamik bo'lgan KPIlarga e'tibor berishga harakat qilmoqdalar. Ba'zida kompaniyani byudjetlashtirishni yaxshilash haqida jiddiy o'ylashga majbur qilish uchun muhim tarkibiy qayta tashkil etish talab etiladi, masalan, boshqa kompaniya bilan qo'shilish natijasida. Shunday qilib, takomillashtirishning quyidagi usullarini ajratib ko'rsatish mumkin: Kompaniya rahbariyatining barqaror rivojlanayotgan biznesni qurishda byudjetlashtirishning o'rni haqidagi qarashlarini o'zgartirish va mavjud byudjet tizimini optimallashtirish uchun yangi yondashuvlarni izlash zarurligini anglash; Elektron jadvalga asoslangan byudjetlashtirishdan voz kechish va jarayonni to'liq avtomatlashtirishga o'tish. Birinchi yo'lga kelsak, biz ishonch bilan aytishimiz mumkinki, menejmentning yangi tendentsiyalar va zamonning chaqiriqlariga qarshi keyingi qarshiligi befoyda. Bundan tashqari, u olib kelishi mumkin salbiy oqibatlar kompaniya uchun. Kompaniyalarni byudjetlashtirish va prognozlashni yaxshilashga majbur qiladigan hal qiluvchi omil bu tegishli zamonaviy vositalarni joriy qilgan va natijada ancha aniqroq byudjetlar va prognozlarni yaratgan raqobatchilar foydasiga bozorni yo'qotish qo'rquvi bo'lishi mumkin. Tashkilotlar byudjetlashtirishni biznesni kengaytirish rejasining bir qismi, samaradorlikni hisobga oladigan biznes deb bilsalar va takomillashtirilgan byudjetlashtirish samaradorlikni qanday oshirishini ko'ra olsalar, o'zgarishlarga moyil bo'ladi.
Byudjetlashtirishning asosiy nuqtasi moliyaviy-iqtisodiy samaradorlikni oshirish va moliyaviy barqarorlik yakuniy, miqdoriy jihatdan aniqlangan natijaga erishish uchun barcha bo'limlarning sa'y-harakatlarini muvofiqlashtirish orqali korxonalar. Shu munosabat bilan, so'nggi paytlarda juda katta imkoniyatlarga ega avtomatlashtirilgan tizimlarga qiziqish sezilarli darajada oshdi.Ikki yil oldin ixtisoslashtirilgan byudjet tizimlari haqida ma'lumot topish muammoli edi - bu borada takliflar juda kam edi. Rossiya bozori... Bozorda taqdim etilgan xorijiy va mahalliy ishlab chiqarishni byudjetlashtirish tizimlari o'zlarining tuzilishi, qo'llanilishi jihatidan xilma-xildir axborot texnologiyalari, funksionallikning chuqurligi va korxonaning sanoat va hajmiga e'tibor qaratish. Albatta, korxonada faqat shakllar, jadvallar, standartlar, ma'lumotlar bazalari va boshqalarning qog'oz versiyalaridan foydalangan holda byudjet tizimini tashkil etish mumkin emas, deyish noto'g'ri. Aslida, o'n etti yil oldin Sovet korxonalarida rejalashtirish shunday qurilgan. Bu variant bugungi kunda ma'qul bo'ladi, lekin kichik korxonalar uchun, lekin "sovet" rejalashtirish va buxgalteriya tajribasiga ega bo'lgan har qanday "mutaxassis" kompyuterdan, hech bo'lmaganda MS Excel dasturidan foydalanishni boshlagan zahoti, doimo zavqlanadi. Shuning uchun, rejalashtirish va byudjetlashtirishni avtomatlashtirishdan foydalanmaslik nafaqat yirik, balki o'rta va kichik kompaniyalar uchun ham gunohdir.Moliyaviy boshqaruvni avtomatlashtirish ko'pincha rejalar va hisobotlarning qo'lda shakllarini Microsoft kabi elektron jadvallarga o'tkazishdan boshlanadi. (Excel)
Darhaqiqat, ushbu vosita bir qator zarur va foydali fazilatlarga ega: keng qo'llanilishi, qulayligi va foydalanish qulayligi, formulalar yordamida hisobkitoblarni amalga oshirish uchun kuchli vositalar, ekran tasvirlarining tayyor bosma shakllarga mos kelishi.Lekin Microsoft Excel dasturidan foydalanishda jiddiy cheklovlar ham mavjud. Ma'lumki: - ishning murakkabligi bir necha bor ortadi.Bir-biriga bog'langan rejalashtirish shakllari sonining ko'payishi, yig'ma ma'lumotlarni shakllantirish, ma'lumotlarni tahlil qilish zarurati bilan. turli xil kesmalar; - umumiy ma'lumotlar bilan bir vaqtning o'zida bir nechta foydalanuvchilarning ishlashining mumkin emasligi moliyaviy rejalashtirish qoidalarini murakkablashtiradi; - ga o'tish keyingi davr rejalashtirish ko'pincha rejalashtirish shakllarining butun majmuasini nusxalash va qayta ko'rib chiqishni talab qiladi; - ko'rsatkichlarni maqolalar, moliyaviy buxgalteriya markazlari va boshqalar bo'yicha tasniflash uchun kodifikatorlardan (ma'lumotnoma ma'lumotlariga ega lug'atlar) foydalanish qiyin; - foydalanishni boshqarish vositalari, ma'lumotlarni himoya qilish va foydalanuvchilarning noto'g'ri harakatlarida ularni tiklash juda etarli emas.
Microsoft Access ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi ko'proq imkoniyatlar beradi, lekin, aslida, Microsoft Excel jadvallari bilan bir xil cheklovlarga ega.Bularning barchasi bu vositalar yomon degani emas. Ularning o'ziga xos joyi bor: cheklangan axborot oqimlari bilan boshqaruvni avtomatlashtirish. Byudjetlashtirish jarayonini avtomatlashtirishning yanada ilg'or imkoniyatlari "Intalev: 1C: Enterprise 8.0 uchun byudjetni boshqarish" dasturiy mahsuloti tomonidan taqdim etilgan. .
Karonavirus pandemiyasi sharoitida davlat byudjeti daromad va xarajatlarini tartibga solishni takomillashtirish yo'llari. Davlat byudjeti ijrosining avvalgi yillardan yana bir farqli jihati shundaki, byudjetni qonun loyihasi sifatida shakllantirish va ijrosini muhokama qilish jarayonida shafofikni taʼminlashga katta eʼtibor qaratilayotganidadir. Shuning uchun ham taqdim etilgan Davlat byudjetining 9 oylik ijrosida byudjet daromadlari va xarajatlaridan tashqari birinchi darajali byudjet taqsimlovchilari, byudjetdan tashqari jamgʻarmalar, Davlat byudjetining hududlar kesimidagi ijrosi, berilgan soliq imtiyozlari, soliq toʻlovlari dinamikasi, boqimanda qarzdorlik, ortiqcha toʻlangan soliq summalariga oid maʼlumotlar taqdim etilmoqda. Natijada Davlat byudjetining har choraklik ijrosi deputatlar tomonidan chuqur, mazmunli va qizgʻin muhokama qilinmoqda. Mana shu muhokama jarayonlarida deputatlarda yangi byudjet loyihasi boʻyicha aniq taklif va tavsiyalar tugʻilmoqda. Ushbu taklif va tavsiyalar yil yakunini kutib oʻtirmasdan, umumlashtirilib, tegishliligicha Moliya vazirligi hamda Iqtisodiy taraqqiyot va kambagʻallikni qisqartirish vazirligi, shuningdek, boshqa vazirliklarga doimiy ravishda kiritib borilmoqda.
Byudjetni qonun koʻrinishida qabul qilish va ijrosini taʼminlashning yana bir muhim jihati shundaki, ushbu jarayonda mahalliy Kengashlarning roli va mustaqilligi borgan sari oshib borayotir. Ular tomonidan soliq va byudjet siyosatiga doir taklif va tavsiyalarning aksariyati muhokama qilinayotgan loyihada aksini topayotgani diqqatga sazovor. Bundan 4-5 yil oldingi davr bilan solishtirsak, byudjet loyihasi tayyorlanayotganda mahalliy hokimiyatlar byudjet daromadlari va xarajatlari boʻyicha taklif ham berolmasdi, bersa ham hech kim uni inobatga olmasdi. Hozir vaziyat tubdan oʻzgarganligini 2021-yil uchun Davlat byudjeti qonun loyihasining 3 bobida yaqqol koʻrishimiz mumkin.Ushbu bobda byudjetlararo munosabatlarni tartibga solishning oʻziga xos xususiyatlari toʻliq ochib berilgan. Davlat byudjetining 2020-yil 9 oylik xarajatlari davlat maqsadli jamgʻarmalarini hisobga olmagan holda 94,5 foizga ijro etilgan yoki byudjet xarajatlari YAIM ga nisbatan 25,0 foizni tashkil etdi. Byudjet tashkilotlarining qariyb 33,6 trln. soʻmlik ish haqi va unga tenglashtirilgan toʻlovlari hamda 7,1 trln. soʻmlik ish haqiga nisbatan ajratmalari oʻz muddatlarida toʻliq moliyalashtirib berilgani muhim ahamiyatga ega. Hisobot davrida ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirish uchun Davlat byudjetidan 53 685,3 mlrd. soʻm yoki umumiy xarajatlarning 52,5 foizi miqdorida mablagʻ sarfangan. Bu xarajatlar YAIM ga nisbatan 13,1 foizni tashkil etdi. Ushbu xarajatlarning 84,0 foizi ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qoʻllabquvvatlash xarajatlari hissasiga toʻgʻri keldi. Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qoʻllab-quvvatlash xarajatlari uchun ajratilgan mablagʻlarning 29,1 trln. soʻmi yoki qariyb 64,5 foizi ish haqi va unga tenglashtirilgan toʻlovlarni moliyalashtirishga yoʻnaltirildi. Ijtimoiy xarajatlarning asosiy qismini tashkil etgan taʼlim tizimi muassasalarini saqlash va ularni rivojlantirish xarajatlariga Davlat byudjetidan 21 638,8 mlrd. soʻm mablagʻ ajratilgan. Bir soʻz bilan aytganda, pandemiya sharoitida byudjet mablagʻlari hisobidan ijtimoiy sohalarni toʻlaqonli faoliyatini moliyaviy taʼminlab berish Prezidentimiz tashabbusi bilan bundan 3-4 yil oldin boshlangan keng qamrovli soliq va moliya tizimini isloh qilishning ijobiy natijalari sifatida qarash mumkin.
Sogʻliqni saqlash sohasiga Davlat byudjetidan yoʻnaltirilgan mablagʻlar miqdori 13 638,5 mlrd. soʻm yoki oʻtgan yilning mos davriga nisbatan 3 069,7 mlrd. soʻmga (29,0 foiz) koʻp mablagʻlar ajratilgan. Yoʻnaltirilgan mablagʻning jami Davlat byudjeti xarajatlaridagi ulushi 13,3 foizni (2019-yilda 12,2 foiz) tashkil etdi.
Shu bilan birga, mamlakatimiz Prezidenti va Hukumat qarorlariga asosan tasdiqlangan sogʻliqni saqlash sohasiga doir Davlat dasturlari va markazlashgan tadbirlarga joriy yilning 9 oyligida 431,1 mlrd. soʻm ajratilib, shundan 424,0 mlrd. soʻm (98%) mablagʻ oʻzlashtirilgan. Shuningdek, mazkur hujjatlar ijrosi doirasida tegishli vazirlik va idoralar bilan birgalikda koronavirus boʻyicha epidemiologik vaziyat yomonlashuvining oldini olishga qaratilgan kechiktirib boʻlmaydigan zaruriy tadbirlar olib borilmoqda. Sogʻliqni saqlash sohasiga hozirda yuzaga kelgan pandemiya sharoitida tasdiqlangan byudjet mablagʻlaridan tashqari Inqirozga qarshi kurashish jamgʻarmasi hisobidan ham mablagʻlar yoʻnaltirilgan. Jumladan, Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik agentligi va uning hududiy markazlariga koronavirusning yangi turi kirib kelishi va tarqalishining oldini olishga qaratilgan tadbirlarga jami 2 440,3 mlrd. soʻm mablagʻ ajratilgan. Albatta, pandemiyaga qarshi koʻrilgan kompleks choratadbirlar va ularni oʻz vaqtida moliyaviy mablagʻlar bilan taʼminlash yil boshida ushbu sohani rivojlantirish, aholi sogʻligʻini saqlash hamda sogʻlom turmush kechirishi borasida qoʻyilgan maqsad va vazifalarga erishish imkonini beradi. Moliya vazirligining Davlat moliyaviy nazorati departamenti va uning hududiy boshqarmalari tomonidan 2020-yilning 9 oyligida oʻtkazilgan nazorat tadbirlarida aniqlangan 129,1 mlrd. soʻm byudjet intizomi buzish, pul va tovar moddiy boyliklar kamomadi va asossiz xarajatlar aniqlangan, shundan 96 mlrd. soʻmi (74%) byudjetga tiklanishi taʼminlangan.Bunday holatlar hisobot davrida eng koʻp Xalq taʼlimi, Sogʻliqni saqlash, Maktabgacha taʼlim vazirliklari tizimida aniqlangan.
Bundan tashqari, hozirgi kunda dolzarb boʻlgan Inqirozga qarshi kurashish jamgʻarmasidan ajratilgan mablagʻlarning sarfanishida koronavirusga qarshi kurashish tadbirlariga jalb etilgan tibbiyot muassasalarida 70,7 mlrd. soʻmlik xato va kamchiliklar, amaldagi qoidalarga rioya etmaslik holatlariga yoʻl qoʻyilganligi aniqlangan. Byudjetni shakllantirish va ijrosini taʼminlashda deputatlar koʻp eʼtibor bera boshlagan masalalardan yana biri bu — natijadorlik. Bu borada byudjet tizimida endigina aniq chora-tadbirlar koʻrila boshladi, desak toʻgʻri boʻladi. Buning uchun byudjet tizimida “Natijaga yoʻnaltirilgan byudjet”ni shakllantirish va ijrosini taʼminlashda jiddiy oʻzgarishlar qilinishi kerak. Shuni hisobga olgan holda deputatlarimizda Moliya vazirligi va boshqa mutasaddi vazirlik va idoralarga koʻplab savollar boʻlishi, tabiiy.Yana bir muhim masalalardan biri bu — Davlat investitsiya dasturiga ijtimoiy sohani rivojlantirishga yoʻnaltirilgan mablagʻlardir. Deputat — xalq vakili. Shu tufayli elektoratni qiynaydigan gaz, ichimlik suvi, elektr taʼminoti, yoʻllar, bogʻcha, maktab va sogʻliqni saqlash masalalari 9 oy yakunlari boʻyicha ham, shuningdek, 2021-yil uchun Davlat byudjeti qonuni loyihasining muhokama markazida boʻlishi, tabiiy.


Xulosa.

Iqtisodiyot rivojlanishining, uning faoliyat yuritishning bozor tamoyillariga o‘tishining zamonaviy sharoitida mamlakatimizda moliyani boshqarish masalasi dolzarb va muammoli bo‘lib bormoqda. Moliyaviy boshqaruvning mavjud usullari, xususan, menejment va buxgalteriya hisobi zamonaviy xo'jalik yuritish talablariga javob bermaydi va tarixiy va texnologik jihatdan eskirgan. Hozirgi vaqtda korxona moliyasini boshqarishning yanada mukammal va eng ilg'or usuli bu byudjetlashtirish bo'lib, bu kurs ishi aynan shu mavzuda. V muddatli ish“byudjetlashtirish” tushunchasiga turlicha yondashuvlar bo‘yicha tadqiqot o‘tkazildi. Aniqlanishicha, byudjetlashtirishning mohiyati bo'yicha keng ko'lamli fikrlarning mavjudligi ko'pincha yoki ushbu jarayonni yaratishning umumiy metodologiyasi, uning vazifalari va natijalari, byudjetlashtirishning predmeti nima ekanligini bilmaslik bilan bog'liq; tashkilot hajmi; byudjetlashtirish jarayoni qay darajada integratsiyalashganligi moliyaviy tuzilma tashkilotlar.

Avtomatlashtirish byudjetlashtirish jarayonini takomillashtirishning asosiy omilidir. Ammo ular zaif imkoniyatlarni ta'minlaydi, xususan, faqat turli xil hisobotlar va ishchi ma'lumotlarni saqlash va tayyorlash. Korxonada byudjetlashtirishni avtomatlashtirish muhim rol o'ynashiga qaramay, axborotni qo'llab-quvvatlashning o'zi uzoq muddatli muvaffaqiyat omili emas.Axborot yordami faqat insonga imkoniyatlarni amalga oshirishga yordam beradi. Va agar qaror qabul qiluvchilar orasida haqiqatan ham muhim savollarni berishi mumkin bo'lgan bitta odam bo'lmasa, eski andozalar yangi muammolarni hal qilish uchun ishlatilsa, hech qanday byudjet boshqaruvi, hatto eng zamonaviy dasturiy ta'minot asosida ham yordam bermaydi.
Yuqorida aytilganlarning barchasini umumlashtirgan holda shuni aytish kerakki, zamonaviy sharoitda korxonaning normal va samarali ishlashiga faqat byudjet tizimini joriy etish, uni takomillashtirish va to'g'ri foydalanish orqali erishish mumkin. Shunday qilib, byudjetlashtirish masalasi davlat korxonalari uchun dolzarb bo'lib qolmoqda, batafsilroq ko'rib chiqishni talab qiladi.