Urganch davlat universiteti iqtisodiyot fakulteti n
I bosqich (1989-1991 yy.)
Download 0.7 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- II bosqich (1992-1997 yy.)
- III bosqich (1998-2001 yy.)
- IV bosqich (2002-2006 yy.)
- V bosqich (2007 yildan – hozirgi vaqtgacha)
- 1. Kapital jamg’arishga ta’sir qilish.
- 2. Kichik va o’rta firmalarni moliyalashtirishda va ular faoliyatida davlatning ishtiroki
|
I bosqich (1989-1991 yy.): ilmiy-texnik ijodiyot markazlari, kooperativlar shaklida dastlabki tadbirkorlik tuzilmalarining paydo bo’lishi, tadbirkorlikning tajribaviy tavsifi va kam sondagi jarayon ishtirokchilari, respublikamizning mustaqillik erishishi, Qomusimizda xususiy mulkning e’tirof qilinishi, bozor iqtisodiyotining negizini tashkil etuvchi bir qator Qonunlarning qabul qilinishi munosabati bilan xususiy mulk negizida tadbirkorlikning shakllana boshlashi. Bu davr kichik biznes infratuzilmasi va institutsional qo’llab-quvvatlash-ning, uning YaIM dagi ulushining deyarli yo’qligi bilan tavsiflanadi. II bosqich (1992-1997 yy.): bozor munosabatlarining poydevori qo’yilishi, iqtisodiy islohotlar va xususiylashtirishning amalga oshirilishi, kichik biznesni qo’llab-quvvatlovchi ilk infratuzilmalar “Biznes-fond”, “Madad” sug’urta agentligi, “Tadbirkorbank”, “Biznes maktab” va “Biznes-inkubator”lar tarmog’i va h.k.larning tashkil etilishi evaziga kichik korxona va kooperativlar sonining tez o’sishi bilan tavsiflanadi. Ushbu davrda faoliyat yuritayotgan sub’ektlarning aksariyati savdo sohasiga to’g’ri kelar edi.
37
erishib, iqtisodiy o’sishning boshlanishi, davlat va mintaqa darajalarida kichik biznesni qo’llab-quvvatlovchi turli muassasalarning tashkil etilishi, tadbirkorlik tasniflanishining o’zgarishi, sinayotgan va faoliyat yuritmayotgan sub’ektlar sonining ortishi, xususiylashtirish, iqtisodiy islohotlarning chuqurlashuvi, iqtisodiyotni erkinlashtirishning boshlanishi, soliq yukining kamaya boshlashi, mamlakat YaIM da, iqtisodiyot tarmoqlaridagi faoliyat yuritayotgan sub’ektlar va iqtisodiyotda bandlar sonida kichik biznes ulushining orta boshlashi bilan tavsiflanadi.
har tomonlama rag’batlantirishning kuchayishi, soha tasnifining o’zgarishi, soddalashtirilgan «bir yo’la» ro’yxatga olish, sertifikatlash, standartlash, litsenziyalash, ruxsat berishning joriy etilishi, faoliyat yuritmayotgan sub’ektlar ulushi kattaligi, soliq yukining kamayishi, YaIM da sektor ulushining yanada ortishi, iqtisodiyot tarmoqlarida sub’ektlar optimal nisbatining shakllanishi, kasanachilik asosi-dagi kooperatsiya, xizmat ko’rsatish va servis sohasining rivojlana boshlashi bilan tavsiflanadi
tugatish, turli resurslarni erkin sotib olishning soddalashtirilishi, texnik va texnologik modernizatsiyalash, eksportga mahsulot ishlab chiqaruvchilarning soliq yuki, faoliyat yuritmayotgan sub’ektlar soni kama-yishi, ish o’rinlari yaratishda kasanachilik ulushining ortishi, xizmat ko’rsatish va servis sohasining yanada rivojlanishi, “2007- 2010 yillarda aholi bandligini ta’minlash, tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash va rivojlantirish hududiydasturlari” ishlab chiqilishi bilan tavsiflanadi. Tadbirkorlikni rivojlantirish uchun quyidagi shart-sharoitlar talab etiladi: Mulk
38
Tadbirkorlikni rivojlantirish o’z navbatida muayyan ijtimoiy holatni - tadbirkorlik muhitini bo’lishini taqozo etadi. Tadbirkorlik muhiti - bu hududiy yaxlitlikni ifoda qiladi va shu hudud doirasida tadbirkorlikning kasbiy faoliyatiga ma’lum bir omillar ta’sir etadi, tadbirkor bu omillarni hisobga olishga majbur va u o’z faoliyatini shular asosida quradi. Tadbirkorlik muhitini huquqiy, ijtimoiy va iqtisodiy sohalar kabi uchta sohaning majmui, yig’indisi sifatida tavsiflash mumkin.
tomonidan o’rnatilgan "o’yin qoidalari" dir, ya’ni bu qoidalar va qonuniy xujjatlar bo’lib, ular xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ishbilarmonlik faolligini tartibga solib turadi. Bu qonunlar asosida tadbirkor samarali faoliyat ko’rsatishi, munosabatlarga ishlashini rostlab turiladi.
rivojlanishning yuqori maqsadlariga erishishning hukmron tamoyili, milliy an’analar va urf – odatlar, millatning savodlilik darajasi va mutaxassislarning kasbiy tayyorgarlik darajasi, davlat va jamiyatningg tadbirkorlik faoliyati va tadbirkorlik vakillariga munosabati (qabul qilmaslik, nafrat), tadbirkorlik faolligini samarali amalga oshirish uchun zarur bo’lgan infratuzilmaning mavjudligi kabilarni qamrab oladi.
shartlarini hamda bahoni shakllantirish shartlarini ifoda etadi. Bahoni shakllantirish ishlab chiqarish omillari baholari darajasi, ssuda foizi va soliqqa tortish stavkalari o’lchamlariga asoslanadi. O’tish davrining muhim jihatlaridan yana biri maxalliy xom-ashyoda ishlovchi tarmoqlarni tashkil etishga, takomillashtirish hisobiga importning o’rnini bosuvchi va eksportga yo’naltirilgan ishlab chiqarishni yo’lga qo’yishga, barcha resurslaridan samarali foydalanishga, iste’molchilar ehtiyojlarini to’laroq qondirishga imkon beradigan kichik biznes (KB) sub’ektlari tarmog’ini rivojlantirishdir. Mustaqillikning ilk yillarida respublikamizda faoliyat ko’rsatayotgan KB sub’ektlari ishi tajribasi, ularning yirik korxonalarga nisbatan bir qator afzalliklarga
39
ega ekanligini ko’rsatdi. Ularda yirik korxonalarga nisbatan ishlab chiqarish va bozordagi o’zgarishlarga muvofiqholda ish olib borish imkoniyatlarining kengligi, yangi texnika va texnologiyalarni tezda joriy qilish imkoniyati, yangi ishlab chiqarish quvvatlarini hosil qilish va ulardan unumli foydalanish kabi qator yaxshi mezonlar ko’p. Jahon tajribasi shuni tasdiqlaydiki, KB sub’ektlari tarmog’ini rivojlantirish turli tovar bozorlarida yirik biznes bilan haqiqiy raqobatni boshlash, katta shaharlarda va ayniqsa qishloqlarda mehnat resurslaridan unumli foydalanish, mahalliy xom ashyo resurslaridan keng foydalanishga imkon yaratadi. Ta’kidlash joizki, kundalik iqtisodiy hayotimizda KB ning oldingi safga chiqishi tasodif emas. Chunki, sobiq buyruqbozlik tizimida rivojlangan davlatlar iqtisodiyotida ham yirik ishlab chiqarish hukmronlik qildi. Bu siyosat ishlab chiqarish harajatlarini sezilarlicha qisqartirishga, gigantlarga o’z monopol holatidan foydalanib bozorni katta seriyadagi “sifatli” tovarlar bilan to’ldirishiga imkon berdi. Kichik biznes ITT ni lokomotivi sifatida to’xtovsiz rivojlanishini ta’minlash, hududiy, tarmoqdagi va tarmoqlararo muammolarni hal etish, o’tish davri sharoitida chuqur tarkibiy o’zgarishlar sababli xalq xo’jaligi tarmoqlarida bo’sh qolgan ishchi kuchini ishlab chiqarishga jalb etish, yirik korporatsiyalarga nisbatan tasodifiy iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy hodisalarning salbiy ta’sirini kamaytirish, yirik firmalar egallamagan bozorning taqchil qismini to’ldirish, jamiyatning faol, erkin ishlash layoqatli a’zolariga o’z bilim va tajribalarini sinab ko’rish imkoniyatlarini yaratib berish kabi muhim vazifalarni ham bajaradi. KB juda qisqa muddatlarda taqchil mahsulot turini ishlab chiqarishni tez tashkil etishni ta’minlaganligi, hududiy iste’mol talablarini mahalliy xom-ashyoni, ishlab chiqarish chiqindilarini qayta ishlash bo’yicha qondirganligi uchun ITT rivojlanishiga olib keladi. Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek: “Kichik va o’rta biznes, xususiy tadbirkorlik mamlakatning nafaqat yalpi ichki mahsulotini shakl-lantirishda asosiy bo’g’in, balki aholi bandligi va daromadlari manbaining, milliy farovonlika erishishning muhim omili ham bo’lishi darkor.” KB sub’ektlarini tashkil etish zarurligi quyidagi holatlar bilan ham ifodalanadi:
40
tashkilotlar, ishsizlar armiyasi paydo bo’la boshladi. KB sub’ektlarini ta’sis etish esa millionlagan kishilarga yangi mulk va ish o’rni berdi. b) ikkinchidan, KB sub’ektlarining paydo bo’lishi yirik biznes mono-polizmini tugatishga imkon beradi, iste’mol bozorini shakllantiradi, infrastruktura ob’ektlarini rivojlantirishni tezlashtiradi;
bo’ladi. Juda tor yo’nalishdagi korxonalar yangiliklarni joriy qilish, sotish, iste’molchilarga etkazish bilan shug’ullanishadi;
investitsiyalar asosan KB ga yo’naltiriladi. 19
19 SALAEV S.K. Kichik biznes rivojlanish tendentsiyalarini modellashtirish va bashoratlash muammolari: nazariya, uslubiyot va amaliyot.Monografiya.Toshkent.: «Fan», 2007. 241 bet.
41
1.3. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda xorijiy davlatlar tajribalarini qo’llash xususiyatlari
Biz kichik biznes korxonalarini tashkil qilishning xorijiy tajribalarini tahlil qilgan holda, ko’pchilik xorijiy davlatlar uchun xarakterli bo’lgan quyidagi asosiy yo’llarni ajratib ko’rsatamiz: 1. Yirik korxona, firma yoki kontserndan tarkibiy birlikni ajratish; 2. Hissadorlar qiziqishlari doirasida va moliyaviy nazorat ostida bir yoki bir qancha korxonalar (firmalar) bilan aniq bir mahsulotni ishlab chiqarish uchun kichik va o’rta korxonalar (firmalar) tashkil qilish. 3. Bir yoki bir qancha «jismoniy shaxslarning» xususiy tashabbusi asosida kichik va o’rta korxonalar (firmalar) tashkil qilish. 20
ma’lum darajada ta’sischilar oldida turgan maqsadlar, iqtisodiyotning rivojlanish darajasi va boshqa omillarga bog’liq bo’ladi. Biz quyida rivojlangan mamlakatlarda, Sharqiy Evropa mamlakatla-rida kichik va o’rta korxonalar tashkil qilishning va ular faoliyatining xususiyatlari to’g’risida batafsilroq to’xtalamiz. AQShda kichik va o’rta korxonalarning faoliyat sohalari juda xilma-xildir. Kichik biznesning an’anaviy sohasi bo’lgan-xizmat ko’rsatish sohasida (53,5%) keyingi o’n yilliklarda eng ko’p ish o’rinlari ochilmoqda. Bu o’sishning yarmidan ko’pi bandlar soni 500 kishigacha bo’lgan korxonalar ulushiga to’g’ri keladi. Bular asosan, sog’liqni saqlash, maorif, huquqiy masalalar bo’yicha maslahat berish, ijtimoiy xizmatlar ko’rsatish, avtomo-billarni ta’mirlash korxonalaridir. Yirik korxonalar yoppasiga, ommaviy xizmat ko’rsatish kabi katta jarayonlar bilan ish ko’radi (sanoat va xizmat ko’rsatish sohasikorxonalaridagi kiyim-kechaklarning katta
20 Т.Дycтжонов, С.Салаев. Кичик бизнеснинг катта имкониятлари. Урганч.Хоразм , 1997. 33-бет. 42
partiyalarini yuvish va tozalash, aeroport va mehmonxonalarda ishbilarmonlar uchun avtomobillarga xizmat ko’rsatish). Yirik korxonalar xizmatlar sohasidagi kor-xonalar bilan tez-tez ishbilarmonlik munosabatlarida bo’lsa, individual ravishda kishilar bilan juda kam munosabatda bo’lishadi. Bandlar soni bo’yicha ikkinchi o’rinni chakana savdo egallaydi (2,5 mln. qo’shimcha ishchi o’rinlari). Biroq bu erda asosiy rolni yirik firmalar o’ynab kelgan va o’ynamoqda (faoliyat ko’rsatayotgan korxonalarni kengaytirish va yangilarni tashkil qilish bu tarmoq uchun 75% qo’shimcha ish o’rinlarini berdi). Amerikalik mutaxassislarning fikricha, «chakana savdoni yirik biznes nazorat qilib turadi va u iste’molchilarning - yuqorisifat, nisbatan past baholar kabi qiziqishgalariga to’liq javob beradi». AQSh da kichik va o’rta korxonalar juda keskin raqobat sharoitlarida faoliyat ko’rsatishadi. 1980-1990 yillar mobaynida 5 mln. ga yaqinfirmalar ochildi va o’z navbatida 4 mln. ga yaqinfirma yopildi. Bankrotlikning asosiy sabablaridan biri bu ixtisoslashmagan rahbarlikda va uning layoqatsizligidadir. AQSh mutaxas-sislari fikricha, butun Amerika iqtisodiyotining rivojlanishi mayda biznesning gullab-yashnashiga ma’lum darajada bog’liq. Kichik biznes davlat tomonidan yaxshi qo’llab-quvvatlanadi va shunga suyanadi. 1953 yilda AQSh Kongressi tomonidan Kichik biznes ma’muriyati (KBM) tashkil qilindi. Shu bilan bir vaqtda kichik biznes haqida qonun qabul qilindi. 21
Rossiyalik olim A.V.Belo’x Rossiya kichik va o’rta biznesini to’rt qavatga ajratadi: 22
bo’lgan, ammo kapitallar bilan, intensiv ishlovchi texnologiyalar bilan to’la qurollangan, Rossiya bozorini o’zlashtirgan va xalqaro bozorda muvaffaqiyatli qadam tashlayotgan, katta salohiyatga ega «biznes elitasi» joylashgan. Ular bozorning yangi o’zlashtirilmagan «och segmentlariga kirib boradilar. Ikkinchi qavatda, nisbatan barqaror bo’lgan asta-sekin rivoj-lanayotgan, ba’zi xududlar bozorlari o’zlashtirayotgan, o’z mijozlari tarmoq-lariga ega bo’layotgan, xodimlarini ko’paytirayotgan, ishlab chiqarish omilla-rini uyg’unlashtirishni uddalayotgan
21 В.Абатуров и др. Малый и средный бизнес в Узбекистане: современное состояние, проблемы и перспективы.\\Экономическое обозрение.\\2000, №3 (13), стр.5. 22 Белых Н.Ю. Социально-экономическая политика и эффективное управление развитием малого и среднего бизнеса. Москва. Юнити., стр.83. 43
topqirlar joylashgan. Keyingi uchinchi qavatda juda keng ko’lamdagi mayda firmalar joylashgan bo’lib, ular tinim-siz yashash uchun kurashadilar. Bular qatoriga kichik do’konchalar, nonvoyxona-lar, atelelar, sartaroshxona, turistik byurolar, kichik restoranlarni kiri-tish mumkin bo’lib, ularning taqdiri ko’p omillarga bog’liq: yaqin atrofda o’xshash raqobatchi firmalarning mavjudligi yoki yo’qligi, xaridorlar didlarining o’zgaruvchanligi, maxalliy rahbarlar va tekshiruvchi organlar-ning «munosabati» va h.k. Bunday kichik biznes sub’ektlarining «ufqda istiqboli ko’rinishi ancha murakkab.» Eng pastki qavatda – mustaqil band bo’lganlar joylashadi. Unga kichkina oilaviy korxonalar (er va xotinlar-niki, ota va bolalarniki) kiradi. U aholini kamroq ta’minlangan qatlam-lariga uncha murakkab bo’lmagan ta’mirlash xizmatlari, tikish xizmatlari ko’rsatadi hamda bu qatlamga yo’llarda sabzavot, mevalar va «go’mma» sotuvchi kishilar ham kiradi. Ular faqat o’z oilasini tebratish uchungina ishlashadi. Sharqiy Evropa mamlakatlarida kichik va o’rta korxonalarning quyi-dagi asosiy shakllari keng tarqalgan: 1. Yakuniy mahsulot ishlab chiqaruvchi mustaqil kichik va o’rta korxonalar; 2. Birlashmalar yoki kombinatlar tarkibidagi kichik va o’rta korxonalar (ayrim detal va mexanizmlarni ishlab chiqaruvchi). 3. Bir qancha yirik korxonalarga xizmat ko’rsatuvchi kichik va o’rta korxonalar. 4. Innovatsion turdagi kichik va o’rta korxonalar Xitoyda kichik va o’rta korxonalarning rivojlanishi ikki yo’nalish bo’yicha amalga oshadi. Shaharlarda «shahar jamoa mulkchiligi korxona-lari», qishloq joylarida esa «qishloq korxonalari» tuziladi. Sanoat ish-lab chiqarishi o’sishining umumiy hajmi davlat sanoati hamda yuqoridagi korxonalar o’rtasida teng taqsimlanadi. «Shahar jamoa mulkchiligi» korxo-nalari keyingi o’n yilliklarda 2 marta ko’paydi va «yirik jamoa korxona-lari», «mayda jamoa korxonalari» ga bo’lindi. «Qishloq korxonalarining» sanoat mahsuloti hajmi yildan-yilga o’smoqda. 1990 yilda ular mamlakat sanoat mahsulotining 25% inietkazib berdilar. Bu korxonalardagi ishla-yotganlarning o’rtacha soni 5,2 kishi, ishlab chiqaradigan mahsuloti hajmi - 23 ming yuan, foydasi esa 2 ming yuan atrofidadir. Ammo, bunday
44
korxona-lar ichida gigantlari ham bor. 1992 yilda «qishloq korxonalarining» mamlakat eksportidagi ulushi 10% ni tashkil qildi. Boshqacha aytganda, Xitoy iqtisodiyotida keyingi yillarda ro’y bergan muvaffaqiyatlar kichik korxonalar tarmog’ini rivojlantirish bilan bevosita bog’liqdir. 23
Kichik va o’rta korxonalarning istalgan mamlakat iqtisodiyotiga mu-vaffaqiyatli kirib kelishi uchun, mayda biznes normal faoliyat ko’rsati-shini ta’minlaydigan ma’lum bir shart-sharoitlar zarur. Avvalo, bu yirik va mayda korxonalar o’rtasidagi raqobatni cheklashga tegishlidir. Raqobat korxonalar o’rtasida taxminan bir xil kattalikda bo’lgandagina, u ijobiy rol o’ynaydi. Kichik biznesning rivojlanishi uchun qulay sharoitlar yaratish masalalari bilan butun dunyoda, jumladan O’zbekistonda ham har xil hukumat va hukumatlararo tashkilotlar shug’ullanishmoqda. 24
Germaniyada kichik biznes sub’ektlari tashkil qilish va ular faoliya-tiga ta’sir qilishning mukammal turi ishlangan bo’lib, u o’z ichiga quyidagi asosiy bo’limlarni oladi;
a) Bevosita ta’sir qilish firmaning ta’sis kapitali sifatida foydalanishi uchun subsidiyalar berish. Subsidiya maqsadli xarakterga ega va qaytarilmaydi. Uning hajmi jismoniy shaxs tomonidan investitsiyalangan pul miqdorining 20 %ini tashkil qiladi, ammo 10000 markadan yuqori emas. b) Bilvosita ta’sir qilish muhandislik maslahat firmalarining xizmatlari bo’yicha davlat dotatsiyalari berish. Maslahat beruvchi firmalarning joriy harajatlarining 60% ini tashkil qiladi, Bundan tashqari, firma tashkil qilingan kundan boshlab ikki yil
23 Т.Дyстжонов ,С.Салаев .Кичик бизнеснинг катта имкониятлари.Урганч.Хоразм.1997 й. 24 ПРООН- (БМТ ривожланиш лойиxаси) –турли мамлакатларда бизнес-инкубаторлар тармокни, технопаркларни, халкаро бизнес-семинарларни ташкил этиш бyйича БМТ ривожланиш лойиxаси; ЕТТБ, ОТТБ, XМК, Ислом Ривожланиш банки ва бошка халкаро молия институтлари; Kимматли ко г
чат хизматларини ривожлантириш, бошкарув усулларини, хусусий тадбиркорлик ва оилавий бизнесни такомиллаштириш б yйича ТАСИС, ЮСАИД дастурлари; Давлат Мулк Kyмитаси (ДМK)Товар ишлаб чикарувчилар ва тадбиркорлар Палатаси (ТТП), Деxкон ва фермер хyжаликлари уюшмаси (ДФХУ), Кичик ва yрта бизнесни ривожланишини ра гбатлантириш бyйича республика мувофиклаштирувчи Кенгаши, Адлия вазирлиги, Иктисодиёт вазирлиги, Давлат стандартлаштириш агентлиги, Ташки иктисодий алокалар агентлиги, Давлат божхона кyмитаси, Марказий банк, тижорат банклари, Yзинвестлойиxа,Бандликка ва бошка нобюджет жам г армалари, бозор инфратузилмасининг бошšа давлат ва нодавлат институтлари
45
davomida firma egasi tashkiliy, texnik va moliyaviy masalalar bo’yicha maslahatlar olishi uchun 7,5 ming marka miqdorida subsidiya olish huquqiga ega 2. Kichik va o’rta firmalarni moliyalashtirishda va ular faoliyatida davlatning ishtiroki Firma ochmoqchi bo’lgan tadbirkorlarga «Kichik va o’rta firmalarda mulkka ta’sir qilish dasturi»ga asosan ta’sir qilinadi. a) 300 ming marka miqdorida 20 yilgacha muddatda mablag’lar ajratish (birinchi 10 yili foizlardan ozod qilinadi. Imtiyozli foiz stavkasi). b) «Kapitalda ishtirok etish bo’yicha jamiyat» tashkil qilish. Kichik va o’rta firmalar haqidagi qonunchilikka asosan, birjada qatnashish imkoniga ega bo’lganlar, vositachilar xizmatidan foydalanishlari mumkin. Soliqimtiyozlari ko’zda tutilgan. v) Yangi kichik va o’rta firmalarni «Evropaning tiklanish dasturi» fondi hisobiga mablag’lar bilan ta’minlash. Mablag’lar 300 ming marka doirasida bo’lib, yangi sanoat va savdo korxonalari uchun 10 yil muddatga, qurilish firmalari uchun esa 15yil muddatga beriladi. Download 0.7 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|