Urganch davlat universiteti zohid jumaniyozov tarjimaning nazariy va amaliy asoslari

Til tiziminining turli darajalarida tarjima ( Tarjimaning lingvistik va nolingistik aspektlari va asosiy lingvistik mushkulliklar) Lingvistikaning nutqqa bo’lgan munosabati bilan parallel ravishda inson haqidagi boshqa fanlar ham kuzatiladi. Bular sotsiologiya, psixologiya, etnografiya, fiziologiya, kommunikatsiya va hakozolar. Ular asosida esa yangi psixolingvistika, sotsiolingvistika, etnolingvistika kabi fanlar yuzaga keldi. Ma’lum bo’ldiki, nutqni o’z sub’ektiv xususiyatlariga ega bo’lgan ma’lum bir madaniyat, ma’lum ijtimoiy jamoa vakili bo’lgan gapiruvchi insondan ajratgan holda o’rganib bo’lmas ekan. Tilni hech qachon insondan ajratib bo’lmaydi, til muloqoti esa uning sub’ektiv mushohadasi va sub’ektiv ta’sirlanishisiz amalga oshmaydi.

Tarjima nayarizasida modellashtirilgan tarjimashunoslik faoliyati komponentlariga matnlar bilan bir qatorda, madaniyat va turli hil vaziyatlar ham kiradi. Shunga aloqador ravishda tarjimaga ta’sir nafaqat til orqali balki nolisoniy ta’sirlar orqali ham amalga oshadi. Rus tarjimashunosi A.I.Smirnitskiyning ta’biri bilan aytganda tilning nolisoniy qoldig’i ikki tildagi kommunikatsion aktning ajratib bo’lmaydigan tarkibiy qismi hisoblanadi va usiz nutq mazmuni yo’qqa chiqadi.

Tarjimaning lingvistik va nolingvistik omillarini izohlash va oydinlashtirish maqsadida tarjima jarayonini nutq faoliyatining o’ziga xos turi sifatida ularning o’zaro aloqasi va bog’liqligini tahlil qilish, uning asosiy o’ziga xosliklarini aniqlash, tarjima jarayonida lisoniy va nolisoniy sabablarga ko’ra tushunish jarayonidagi qiyinchiliklar yuzaga kelishi mumkinligini amaliy misollarda ko’rib chiqish o’ziga xos ahamiyatga ega.

Dunyoni anglash va mantiq qonunlari bir butunligiga qaramay turli xalqlar dunyoni o’ziga hos tarzda ko’radilar, ularni o’rab turgan borliqni tilda turlicha ifoda etadilar, va borliq o’sha xalqlarda bir-biriga to’la mos kelmasligi mumkin. Turli tillarning nafaqat formal balki semantik strukturasining milliy o’ziga xosligi ma’lum bir motiv va maqsadni yuzaga chiqaradi. O’zaro murakkab ta’sirlardan muallifni tushunishdagi so’z va matn mazmuni tug’iladi. Gapiruvchi (yoki yozuvchi) suhbatdoshi(kitobxon)ga qaysidir ma’lumotni yetkazadi, o’zining emotsiyasini ifodalaydi yoki ma’lumot oluvchida qandaydir emotsiya chaqirishga harakat qiladi. Matn muallifining maqsadi qanchalik aniq bo’lmasin u doimo matn sharhlovchisiga u yoki bu tarzda ta’sir qilishga urinadi, uning hulqini so’zning eng keng ma’nosida berishni ko’zlaydi.

Tarjima jarayoni tilshunoslikda bir markaziy o’rinni egallasa ham, aytish mumkinki, u semiotikaga – belgilar funksiyalari, jarayonnlari va tizimini o’rganuvchi fanga aloqador hisoblanadi. Shu bilan birga tarjimada bir tildan boshqasiga mazmun o’tkaziladi. Bu jarayon bir qancha ekstralingvistik mezonlar bilan bog’liq bo’ladi.

Edvard Sepirning ta’kidlashicha, til ijtimoiy reallikning belgisidir, insonlar esa jamiyatning ifoda vositasi bo’lgan tilning rahmu shafqatiga aloqadordir. Bunga aloqador ravishda jamiyatning til ko’nikmalari bilan tajriba aniqlanadi. „U yoki bu ijtimoiy reallikni ifodalashda bir-biriga to’la mos bo’lgan ikkita til mavjud emas. Zero turli xil jamoalar yashaydigan dunyo- bir-biridan farqlanuvchi dunyolar, bir xil yorliqqa ega aynan bir dunyolar emas. “Sepir tezisi Yuriy Lotman nazariyasida o’z davomini topdi, yani til o’zi bilan modellashtirish tizimini yuzaga chiqaradi. Lotman adabiyot va san’atni modellashtirishning ikkinchi tizimi sifatida tasvirlaydi va “hech bir til madaniy kontekstdan tashqari mavjud bo’lmasligi kabi va shunga teng ravishda hech bir madaniyat tarkibida jonli tilsiz mavjud emasligini” ta’kidlaydi.

Shubhasiz, tarjimaning asosiy ekstralingvistik aspektlaridan biri bu asliyat matnining madaniy adaptatsiya qilinishidir. Shuning uchun ham tarjimon ham til jihatidan ham madaniy jihatdan juda katta kompetensiyaga ega bo’lishi kerak. Agarda tarjimon sifatida til egasi faoliyat ko’rsatsa, asliyat tili so’zlovchisidan maslahatchi yoki hamkasb tanlash madaniy yoqotishlarni o’rnini to’ldirishda qo’l keladi.