Ушбу ўқув-услубий қўлланма Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

Қадимги Ҳинд календари. 
Қадимги, о`рта асрлар ва янги даврда Ҳиндистонда Ой-Қуёш календари 
қо`лланилган бо`лсада, айрим вилоятларда қуёш календари қо`лланилган. Бу 
ҳақда Ведаларда эслатилган. Қуёш календари 360 кунлик бо`либ, ҳар беш 
йилда қо`шимча кунлар қо`шилган. 
Ой 29,30,31,34,32 кунлардан иборат бо`либ, Янги йил турли кунларга 
то`г`ри келган. 
Ҳиндистон йил ҳисобини о`зига хос хусусияти Шундан иборатки, бир 
вақтнинг о`зида диний характЕрдаги 20 дан ортиқ Ералар мавжуд бо`лган. 
Қадимги Калий Эраси Мил. аввалги 3102 йил 18-февралдан, Будда Эраси 
Мил. аввалги 950 ва 543 йиллардан, Викром Эраси Мил. аввалги 57-йилдан, 

---

49 
Фоели (Акбар) Эраси 1550 йил 10 сентябрдан Шака Эраси 78 йил 3 мартдан 
бошланган. 
1957 йил Ҳиндистонда ягона фуқаро календари э`лон қилинди. 
Календар бо`йича йил 22 мартдан, чайтара ойининг биринчи кунидан 
бошланган. Йил ҳисоби Шака Эраси бо`йича олиб борилади. 
Таянч иборалар:
Миср календари, майялар календари, Сотис юлдузи, ҳинд календари, 
ой номлари, ҳинд календарида эралар. 
Назорат саволлари. 
1. Қайси табиат ходисалари Миср календарининг вужудга келишига о`з 
тасирини ко`рсатган? 
2. Қадимги Миср календарининг камчилиги нимада эди? 
3. Ҳинд календаридаги Ераларни санаб бЕринг? 
4. Майялар календаридаги о`зига хос хусусиятларни ко`рсатинг. 
5. Қадимги Мисрда нима сабабдан ой календари вужудга келган? 
 
6-МАВЗУ: ҚАДИМГИ МЕСОПОТАМИЯ, ГРУЗИН ВА АРМАН 
КАЛЕНДАРЛАРИ 
РЕЖА: 
1.Қадимги Месопатамия календари. 
2.Қадимги грузин ва томар календари. 
Ма`лумки ой календари нисбатан қадимийроқ. Қадимги бобилликлар 
энг қадимги календардан бирига асос солишган халқ ҳисобланади. Бу ерда 
табиат инжиқликлари табиий ҳол бо`либ, аҳоли ҳаёти баҳорда тошадиган 
буюк дарёлар-Дажла (Тигр) ва Фрот (Ефрат) билан бог`лиқ эди. Деҳқончилик 
Шу дарёларнинг тошқини билан бог`лиқ эди. Тошқинни олдиндан билиш 
офатга ёки қург`оқ Ерларни суг`ориш, мураккаб ирригация иншоотларини 
яратиш учун зарур эди. Бунинг устига кундуз куни Қуёшнинг кучли нури 

---

50 
остида деҳқончилик қилиш ог`ир бо`лганлиги учун кечаси ой ёруг`ида 
ишлаш ма`қулроқ эди. Бунинг учун эса ойнинг қачон ёришишини билиш 
керак эди. Ко`риниб турибдики, ой фазаларини билиш деҳқончилик учун 
муҳим эди. 
Ойнинг бошланиши қадимги бобилликлар календари бо`йича, Янги ой 
чиқишига то`г`ри келар эди. Ойнинг узунлиги 29,5 суткага тенг келарди. 
Бобилликлар ойнинг узунлигини шартли равишда 29 ва 30 кун деб белгилаб 
олганлар. Икки дарё оралиг`и аҳолиси ой фазаларининг о`згариши 12 ойга 
то`г`ри келишини англаганлар. Шу тариқа 354 кунли ой календари вужудга 
келган. Қоҳинлар томонидан тузилган ушбу календар Мил. аввалги ИИИ-
минг йилликда муомалада бо`лган. 
Вақт о`тиши билан календарнинг камчилиги ко`рина бошлади. Ушбу 
календар бо`йича 354 кунда Янги йил келмайди ёки бошқача қилиб айтганда 
календар йилининг бошланиши билан тошқин бир вақтга то`г`ри келмайди. 
Буни то`г`рилаш мақсадида қоҳинлар вақти-вақти билан 13-ойни қо`шиб 
борардилар. 
13-ой қо`шиладиган 8 йиллик сикл пайдо бо`лган бо`лса Мил. аввалги 
ИВ асрда 19 йиллик сиклга о`тилди. 
Мил. аввалги II минг йилликда шундай календар Шумерда ҳам 
бо`лганлиги, Хаммурапи (Мил.аввалги 1792-1750 йиллар) да эса Ура 
шаҳрининг давлат (офитсиалъно`й) календари бутун Бобилга тарқалганлиги 
то`г`рисида ма`лумотлар бор. Календар кейинроқ Оссурияга (Набоноссар. 
Мил. аввалги 747 йили набонассар Эраси бошланган) тарқалган. Календарда 
7 кунлик, Шу билан бир қаторда 6 кунлик ҳафта-ҳамушту ҳисобда бо`лган. 
Ойлар ҳисоби 21 март-тенгкунликдан бошланган: исану, айру, сивану, дуузу, 
абу, ташриту, арахсамну, кисливу, тхабиту, шабатху, адару, умуму. (Касиба 
йилида 13-ой умуму-2 қо`шилган. Адару ойи йил охири-21-февралъ-21-март 
ҳисобланган). 
Месопотамияликлар календарида ой 29,5 сутка деб белгиланган. 
Ойнинг асл узунлиги 29,5306га тенг. Бу йилига 11 кундан ко`проқ фарқни 

---

51 
келтириб чиқаради. Лекин Шундай бо`лсада, Месопотамиянинг қадимги 
календари бир неча халқлар календарининг вужудга келишида о`з та`сирини 
ко`рсатди.