Utepbergenov Farxad

 

Utepbergenov Farxad 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ETNOGRAFIYA, 

ETNOGENEZ VA ETNIK 

TARIX  

(Maruzaar matni) 

 

Tarix mutaxassisligi 2 kurs  

talabalari uchun 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Nukus 2008 

 

2

«ETNOGRAFIYA, ETNOGENEZ VA ETNIK TARIX»  

KURSIDAN  

MARUZALAR 

 

1 mavzu 

Kirish. Etnografiya kursi va uning ashamiyati. Etnografiyada 

klassifikatsiyalash printsiplari, uning turlari. Etnografik tadqiqot 

usullari.q 

2-3 mavzular  Avstraliya va Okeaniya xalqlari. Etnogenez va etnik tarixi 

muammolari. Avstraliya va Yangi Gvineya xalqlari. Okeaniya: 

Melaneziya, Polineziya va Mikroneziya xalqlari. 

4 mavzu 

Osiё xalqlari. Etnogenez va etnik tarixi umumiy lavshalar 

5 mavzu 

G’arbiy (Old) Osiё xalqlari etnografiyasi 

6 mavzu 

Wrta Osiё xalqlari etnografiyasi 

7 mavzu 

Janubiy Osiё xalqlari  

8 mavzu 

Janubiy-Sharqiy Osiё xalqlari 

9 mavzu 

Sharqiy va Shimoliy Osiё xalqlari 

10 mavzu 

Afrika xalqlari etnogenezi, etnik tarixi, moddiy va manaviy 

xwjaligi wziga xosliklari 

11 mavzu 

Amerika xalqlari etnik tarixi, ananaviy xwjaliklari moddiy va 

manaviy madaniyati. 

12 mavzu 

Evropa xalqlari etnografiyasi 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3

 

Shar bir xalqning wz tarixi va madaniyati bor. Shar bir xalq va shatto kichik 

etnoslar sham jashon madaniyati xazinasiga oz bwlsada wz shissasini qwshadi. 

Wrta Osiё asholisi, jumladan wzbek xalqi sham qadimiy boy madaniyatga ega 

bwlgan xalqlardan biridir. U jashon madaniyati xazinasiga ulkan shissa qwshgan 

xalqlar qatorida. Ushbu shududda ilm-fan, sanat va adabiёt yuksalib buyuk 

allomalar etishib chiqqan.  

Jamiyatdagi, ijtimoiy turmushdagi qarama-qarshilik shu jamiyat azolarining 

fikr va qarashlarida, orzu-intilishlarida aks ettiradi. Shar bir tabaqa wz mafkurasini 

shimoya qilish uchun ijtimoiy ongning turli shakllaridan foydalanadi va wz 

mafkurasini yaratadi. Bu mafkura milliy g’oyalar bilan sug’orilgan bwlib, 

madaniyatning moshiyati va xususiyatlarini belgilaydi. Shunday ekan, Wzbekiston 

ёshlari, ziёlilaridan tortib oddiy fuqaroning ongidan milliy mafkuraning asosini 

yaratish va milliy g’oyani shakllantirishda mushim omillarni ishlab chiqish 

bugungi kunimizning asosiy talabi bwlib qolmoqda. Negaki, shar bir fuqaro 

malum bir ijtimoiy gurushning vakili sifatida maydonga chiqadi va wsha 

gurushlarning (ishchilar gurushi, deshqonlar gurushi, talabalar gurushi va 

shokazo) dunёqarashi va manfaatlarini ifodalaydi. Ammo milliy g’oyani 

shakllantirishda shar bir fuqaroning shaёtiy faoliyati, ijodiёtining moshiyati va 

g’oyaviy ywnalishi, obektiv ashamiyati mushim rol wynaydi. Agar fuqaro 

jamiyatda rwy beraёtgan shaёt voqeliklarni rostgwylik bilan tushunib, wz 

manfaatlariga tenglashtirsa, u sholda kelajagi buyuk bwladigan davlatimizning 

poydevoriga g’isht qwygan bwladi.  

 

Ёshlarning ongiga milliy g’oyani singdirish uchun avvalo ularning tarbiyasi 

va bilim saviyasi bilan muntazam shug’ullanish lozim. Ularga bilim berish 

bilangina chegaralanib qolmasdan, shar bir narsaga tanqidiy nazar bilan qarab, 

uning asl moshiyatini uqib, keraksiz narsalar va turli diniy-ekstremistik g’oyalar 

bilan boshini chalg’itmasdan zamonaviy barkamol milliy madaniyatini, ota-

bobolarimizdan meros bwlib qolaёtgan urf-odatlarni wrganish bilan boyitib 

borishlari lozim. Negaki, wtmish malaniyat ёdgorliklari malum, tarixiy sharoit 

bilan, shu tarixiy sharoitdagi iqtisodiy-ijtimoiy shaёt xalqlarning maishiy turmushi 

va urf-odatlari bilan tanishtiradi. Shuningdek milliy mafkurani yaratishda moddiy 

va manaviy madaniyat namunalari katta ijtimoiy tarbiyaviy ashamiyatga egadir. 

Bu namunalar kishilardagi eng yaxshi fazilatlarini takomillashtirishga, ularda 

insonparvarlik, dwstlik, shalollik, qashramonlik, meshnatsevarlik kabi 

xususiyatlarni mustaxkamlashga katta ёrdam beradi. Shu bilan birga manaviy 

madaniyatning durdona asarlari estetik tarbiyaning mushim omillaridan biri 

sifatida asrdan-asrga wz sifatini saqlab kelmoqda. 

 

4

ETNOGRAFİYaGA KİRİSh. 

Etnografiya xalqlar, ularning turmushi va madaniyatini wrganuvchi fandir. 

 

«Turmush» deganda insonning «ananaviy» shaxsiy ёki ijtimoiy shaёti 

tushuniladi. Turmush tarzi esa shar bir xalqda wziga xos, qwshni xalqlardan 

farqlanadigan sholda shakllanadi. 

 

«Madaniyat» tushunchasi ancha murakkabdir. Kultura, lotincha «Colere» 

etishtirish manosini berib, dastlab qishloq xwjalik ekinlarini etishtirishiga nisbatan 

qwllanilgan. (Madaniy, madaniylashtirish).  

 

İlmiy tilda, xususan etnografiyada madaniyat keng manoni qamrab, «inson 

tomonidan yaratilgan barcha moddiy va manaviy qadriyat, ashёlar» tushuniladi. 

Moddiy madaniyatga meshnat qurollari, uy-joylar, kiyim-kechaklar, transport 

vositalari, uy-rwzg’or buyumlari kiradi. Manaviy madaniyatni esa: diniy 

tasavvurlar, sanat, xalq og’zaki ijodi, musiqa, wyinlar, ilm, axloq va shokazolar 

tashkil qiladi. Manaviy madaniyatda «ijtimoiy madaniyat», «ijtimoiy turmush», 

«oilaviy turmush» tushunchalari sham mavjud.  

 

Er yuzidagi barcha xalqlarning wz madaniyati bor. Faqat xalqlarda u tez, 

bazilarida sekinroq rivojlangan. Shuning uchun jashon xalqlari madaniyati darajasi 

turli xilda bwladi. Etnoslar tarqqiёtidagi wziga xoslik xalq madaniyatining ёki 

«milliylik» xususiyatini taminlaydi. 

 

Etnografiya fani dunё xalqlari madaniyati va turmushidagi wziga xoslikdan 

tashqari umumiyligini sham tadqiq etadi. Qonuniyatlarini wrganish esa 

insoniyatning tarixiy taraqqiёtidagi umumiylik negizlarini aniqlashga ёrdam 

beradi.  

 

Etnografiya mavjud xalqlarnigina wrganib qolmasdan, er yuzidan ywqolib 

ketgan etnoslarni sham «tarixiy etnografiya» doirasida tadqiq etadi.  

 

Fanda «Xalq» tushunchasi turli  manoda ishlatiladi. Uni aniqlovchi omillar: 

til, etnik xudud, turmush va madaniyatdagi wziga xoslik kelib chiqish umumiyligi, 

etnik wzligini anglashi shisoblanadi.  

 Taraqqiёtning turli davrlarida ulardan biri ёki bir nechtasi aniqlovchi omil 

shisoblanishi mumkun. 

Manbalar va tadqiqot uslublari.  Etnografiyada dala tadqiqotlari mushim 

rol wynaydi. Etnografik ekspeditsiyalar statsionar (uzoq muddatli) va qisqa 

muddatli (bir necha kundan 3-4 shaftaga qadar) bwlishi mumkin.  

 

Etnografiya fani  «ibtidoiy jamoa tuzumi tarixi» (etnogenez va etnik tarix), 

arxeologiya, lingvistika va folklorshunoslik fanlari bilan bog’liqdir.  

Etnografiyadagi asosiy muammolar: 

1. Aloshida mamlakat asholisining etnik tarkibi muammolari. 

2. Etnogenez va etnik tarix muammolari. 

3. Urug’chilik jamoalari muammolarini tadqiq etish va shokazolar. 

Dunё xalqlarining etnografik klassifikatsiyalash.  

Etnografiya fanida: geografik, lingvistik, antropologik klassifikatsiyalar 

mavjud. Dunё xalqlari shuningdek xwjalik madaniy tiplarga va tarixiy-etnografik 

oblastlarga bwlib wrganiladi. 

 

5

1) Geografik klassifikatsiyada asholi yashaydigan etnik shududga, qita ёki uning 

qismlariga aloshida etibor qilinadi. «Amerika xalqlari», «Wrta Osiё va 

Qozog’iston xalqlari» va shokazo. İnson tomonidan shaёt uchun wzlashtirilgan 

erning quruqlik qismi «Oykumena»-deb ataladi. Yangi erlarni wzlashtirilishi 

bilan, asholi sonining wsib borishi va boshqalar insonning er yuzidagi yangidan-

yangi shududlarni wzlashtirishiga olib keladi. Tabiiy, siёsiy, sotsial-iqtisodiy 

sabablar asholi tarkibining doimiy wzgarib turishiga olib kelgan. Masalan, 

miloddan avvalgi P ming yillikda Shindistondan İndoneziya orollariga asholi 

kwchishlari boshlanib bu erdagi avstralo-veddoit asholi bilan aralashuv rwy 

beradi. Miloddan avvalgi P ming yillikning wrtalarida esa shind-evropalik ariy 

qabilalari Shindiston yarim oroliga kirib veddoidlarni janubga tomon siljitadi.  

Etnik xususiyatlaridan yana biri bir shududda uzoq yashagan turli tilda 

swzlashuvchi asholi umumiy-maishiy xususiyatlar yaratadi. Kavkaz xalqlarini 

bunga misol tariqisida keltirish mumkin. 

 

Fanda wxshash (ёki umumiy) madaniy-maishiy turmush yaratilgan 

viloyatlar tarixiy-etnografik oblastlarga birlashtiriladi.  

Til klassifikatsiyasi. 

Til swzsiz eng mushim etnik alomatlaridan biridir. Uning asosida 

xalqlarning tarixiy  aloqalari, qardoshligi, kelib chiqishi yagonaligi aniqlanadi. 

Tilshunoslikda 2 ta usul bilan tillar klassifikatsiyalanadi: Morfologik va 

gnesologik etnografiyada gnesologik klassifikatsiya keng qwllaniladi. Er yuzidagi 

asholi 2 mingdan ortiq tillarda gaplashsada olimlar ularni 10 ta til oilasiga 

birlashtiradilar. Shind-Evropa, semit-xamit, ural-oltoy, xitoy-tibet, malayo-

polineziya, dravid, munda, bantu, kavkaz, mon-kxmer. 

-Shind-Evropa til oilasi wz nomi bilan Shindistondan Evropaga qadar 

shududlarda tarqalgan. Eng qadimgi ёzma manbalar miloddan avvalgi II ming 

yillikka oid bwlib Kichik Osiёdagi xettlar ushbu til oilasiga oid dastlabki etnosdir. 

Olimlar farazicha Shind-Evropa tillari miloddan avvalgi III ming yillikda 

shakllanib uning tarqalishi miloddan avvalgi II-I ming yillikda rwy bergan.  

-Semit-xamit tillari shimoliy Afrikada va Janubiy-G’arbiy Osiё xududlarida 

keng tarqalgan til oilasiga nomi «İnjil»dagi Nux payg’ambar wg’illari Som va 

Shamlardan olingan. Ushbu tilda eng qadimgi ёzuvlar Misr va Bobil ierogliflariga 

(miloddan avvalgi IV ming yillikda) yaratilgan. Semit-xamit tillari: semit, barbar, 

kushit va chad gurushlariga bwlinadi.  

-Ural-oltoy til oilasi. Bazi olimlar ularni aloshida til oilalari deb 

shisoblashadi. Ural tillari finn-ugor gurushiga bwlinib u Volga darёsining yuqori 

oqimidagi shududlarda shakllangan. Keyinchalik ushbu gurushlardagi etnoslar 

Finlyandiya va Vengriyaga qadar tarqalganlar.  

Oltoy tillari esa 3 ta gurushga bwlinadi: 

Turkiy tillari Markaziy Osiёdan Sibirga va Bolqon yarim oroliga qadar keng 

shududlarda  ёyilgan. Mwg’ul gurushi Markaziy Osiёda, Mwg’uliston, Shimoliy-

Sharqiy Xitoy, Baykal tevaraklarida tarqalgan. 

 

6

 

Tungus-manchjur til gurushi Rossiyaning shimolidagi evenk, tungus, 

nanay-gold va boshqa kam sonli etnoslarga oiddir. 

-Xitoy-tibet til oilasi. Sharqiy va Janubiy-Sharqiy Osiёdagi katta 

shududlarda tarqalgan. 

Xitoy tilidan tashqari ushbu til oilasida tay, myao-yao, tibet-birma va 

boshqa tillar mavjud. Unga oid dastlabki ёzma manbalar miloddan avvalgi II ming 

yillikka oiddir.  

-Malayo-polineziya tillari. Geografik jishatdan keng xududlarda: Shind va 

Tinch okeanlarining wnlab orollarida tarqalgan. Uning uch chekka nuqtasi 

Madagaskar oroli, Pasxa, janubda Yangi Zellandiya orollaridir. Eng kwp sonli 

etnos indoneziyaliklar, Shindu-Xitoydagi bazi etnik gurushlar tillari, Madagaskar, 

Mikroneziya, Melaneziya, Polineziya, orollari asholisi sham ushbu til oilasiga 

mansub.  

-Dravid tillari  Shindiston yarim orolining janubida mujassam (kompakt) 

shududni egallab qisman Tseylon oroliga sham tarqalgan. Olimlarning farazicha 

dravid tillari qadimda butun Shindistonni Shimoloy tog’lariga qadar egallagan. 

Ariy qabilalari (miloddan avvalgi II ming yillikning wrtalarida) ularni janubga 

siqib chiqargan. Dravid tillari: tamil, belugu, kannar, malayya gurushlariga 

bwlinadi. 

Munda til oilasi vakillari (8,6ml) Shindistonning sharqiy viloyatlarini 

egallagan. Munda tili dravidlar kabi eng qadimgi tillardan shisoblanadi.  

-Bantu tillari. Keng va mujassam shududlarni, Afrikaning deyarlik barcha 

janubiy qismini egallagan. 

-Kavkaz tillari. (yafet til oilasi). Kavkaz xududida tarqalgan wnlab kwp 

sonli bwlmagan xalqlar tilidir. 

-Mon-kxmer tillari. Shindixitoy yarim orolidagi asholi tillaridir. 

Olimlarning fikricha kxmer tillari Janubiy-Sharqiy Osiё va Okeaniya tillari orasida 

vositachi rolini bajargan. 

-Yuqorida nomlari zikr etilgan til oilalariga kirmagan wnlab Amerika 

indeetslari, Yangi-Gvineya papuaslari, Avstraliya tub tub asholisi tillari sham 

mavjud. Ulardan tashqari mustaqil tillar: ayn(Yaponiya), koreets, andaman 

(Andaman orollari), Shindikush tog’lardagi bushiklar, Eniseydagi ketlar, Pireneya 

yarim orolidagi bask tillari sham mavjud. 

Antropologik klassifikatsiya. 

 Dunё xalqlari 4 ta irqqa bwlinadi. Evropeoid, mongoloid, negroid, avstralo-

veddoid.  İrqlar insonning tashqi belgilari asosida ajratiladi. Tanasi rangi, 

sochining xususiyatlari, rangi, kwzining tuzilishi, kalla suyagining tuzilishi, 

burnining shakli, birinchi, ikkinchi va uchinchi darajali badan tuklarining kwp ёki 

kam ekanligi va boshqalar asosiy aniqlovchi omillardir. 

Xwjalik-madaniy tiplari. 

 Dunё xalqlarining etnografik tadqiq etishida ularning wzaro aloqalarida 

xwjalik-madaniy tiplarining sham ashamiyati kattadir. Bazida bir tilda 

gaplashadigan etnoslar bir-biridan uzoq yashamasalarda xwjaligi, maishiy 

 

7

turmushlari, madaniyatlari butunlay wxshamaydi, boshqa shollarda esa turli 

tillarda gaplashib bir-biridan minglab kilometr masofada yashovchi etnoslar 

(mwg’ul va badaviylar) wxshash xwjalik va madaniyat yaratishlari mumkin. 

Er yuzini wzlashtirib unda joylashishlari borasida insoniyat vakillari tabiiy 

iqlim sharoitiga mos xwjalik-madaniy tiplar yaratganlar. Etnografiya fanida ushbu 

xususiyatlar va umumiyliklarga sham aloshida etibor qilinadi. 

AVSTRALIYA VA OKEANIYA XALQLARI.  

Avstraliya evropaliklar tomonidan beshinchi va oxirgi qita sifatida XVII 

asrning birinchi yarmida kashf etilgan. 

Avstraliya er yuzining janubiy qismida joylashgan. Gollandiyalik dengizchi 

Abel Tasman 1642 yilda qitaning shimoliy va shimoli-g’arbiy qirg’og’larini 

tekshirdi. KeyinchalikAvstraliyadagi katta orol uning nomi bilan yani Tasmaniya 

deb atala boshlandi. 

Geologik nuqtai nazardan Avstraliya qadimgi qitadir. Kaynozoy asridagi 

unchalik kuchli bwlmagan tektonik siljishlari qitada tog’larning kam va baland 

bwlmasligiga sabab bwlgan. Mezozoy asridan bwlinib ketgan qitadagi sut 

emizuvchilar arxaik tarzdagi shayvonlari bilan: xaltali kengurular bilan farqlanadi. 

Evropaliklar kelguniga qadar dingo iti va kalamushlar qitaning kam sonli sut 

emizuvchilari qatorida bwlgan. Tinch okeanining markaziy va janubiy g’arbiy 

qismlarida joylashgan orol va arxipelaglar Okeaniya deb ataladi. Unga umumiy 

maydoni 1,3 mln km. kv. bwlgan 7 mingta orol kiradi. Okeaniya evropaliklarga 

XVI asrda, yani F. Magelanning dunё aylana birinchi saёshatlaridan malum 

bwlgan. Kwplab rus sayёsh va dengizchilari sham Okeaniyani wrganishga ulkan 

shissa qwshganlar. V.M. Golovnin, S.O Makarov, N.N. Mikluxo-Maklaylar shular 

jumlasidandir. 

 

Bugungi kunda Avstraliyada 18 mln, Okeaniya orolida esa 9 mln asholi 

yashaydi. Etnograflarning qitaning tub asholisiga nisbatan qiziqishlari undagi 

xwjalikning ananaviy terib-termachlash va ovchilikka oidligini saqlab 

qolishidandir. Asholi maishiy turmush, madaniyat va diniy tasavvurlarining eng 

qoloq, arxaik kwrinishini saqlab qolgan. Qitaning umuminsoniyat 

tsivilizatsiyasidan uzilib qolishi ushbu xususiyatlarni saqlab qolishiga imkoniyat 

yaratgan.   

Tarixiy-etnografik oblastlar. 

1.  Avstraliya va Tasmaniya xalqlari; 

2.  Melaneziya va Yangi Gvineya xalqlari.  Bu xududuga asholi Bismark 

arxipelagi, d, Antrakasto oroli, Santa-Krus, Yangi Gibrid, Yangi Kaledoniya, 

Luayota, Fidji va Rotumu orollarida yashaydilar. 

3.  Mikroneziya xalqlari. Marian, Karolin va Marshall orollarida, Gilbert 

shuningdek Oshen va Naurulardan iborat; 

4.  Polineziya va Yangi Zelandiya xalqlari, Tongo, Samoa, Uollis, Xorn, Tuvalu, 

Tokelau, Kuk, Tubuayi, Obshestvo, Tuamotu, Markiz, Gambe, Gavayya. 

Aloshida Niue va Pasxa orollaridan tashkil topgan.  

 

8

Ushbu xalqlarning tabiiy juda keng shududlarda joylanishi tarixiy-madaniy 

birlikni taminlaydi.  Nisbatan yaqin antropologik xwjalik, moddiy va manaviy 

madaniyatlardagi yaqinlik bilan Polineziya xalqlari ajralib turadi. 

Avstraliya va Okeaniya asholisining etnogenezi. 

Olimlarning farazicha dastlabki asholi gurushlari qitaga bundan 40 ming yil 

avval kela boshlagan. İrqiy jishatdan asholi avstralo-veddoid irqiga mansub bwlib; 

chwzinchoq bosh(kalla) suyagi, peshonasining wrtasidagi bwrtma, keng burun, 

qoramtir-qwng’ir badani rangi, qoramtir (twlqinsimon) sochlari bilan farqlanadi. 

Avstraliyaning tub asholisi yuzlari va badanlarida soqol va tuklarning qalinligini 

sham qayd etish lozim. 

Asholining kelishi twlqinsimon bwlib, muz davridan boshlangan. Kwchib 

kelishlarning eng faol qismi bundan 25 ming yil avval boshlangan. U paytlarda 

dengiz satshi shozirgidan 60 metr past bwlgan. Dastlabki asholi wzlashtirish 

xwjalik faoliyatini swnggi paleolitga xos tosh qurollar bilan olib borgan. 

 

Yangi Gvineyaga dastlabki asholi gurushlari bundan 30 ming yil avval etib 

kelgan va ular sham avstroloidlar bwlgan. Asholining keyingi twlqini bundan 10 

ming yil avval keladi. Ular silliqlangan tosh bolta va uning ёrdamida daraxtlarni 

kesib,  ёndirib deshqonchilik bilan shug’ullanishni boshlaydilar. Bu asholining 

avlodlarini Yangi Gvineyada papuaslar deb ataladi. 

 Kwchishlarning 

keyingi 

twlqini 

Okeaniyaga bundan 3 ming yil avval 

keladi. Bu asholi tili avstroneziya til oilasiga mansub bwlgan. Antropologik 

jishatdan bu etnik gurushlar janubiy mongoloidlar bwlishi mumkin. Ular neolit 

deshqonchilik bilan shug’ullanib chwchqa boqqanlar. Vaqt wtishi bilan 

oldokeaniya jamoasi bwlinib Yangi Gvineya, Bismark arxepilagi, Solomon, Yangi 

Gibrid, Yangi Kaledoniya orollariga kwchib wtib tub asholi bilan aralashib 

ketadilar. 

 

Ulardan bir qismi Yangi Gebrid orolining markaziy qismida yashab qolib 

assimilyatsilashmagan. Xuddi shu gurush keyinchalik «Sharqiy okeaniyaliklar» 

etnik va til jamoasini tashkil etib bundan 4 ming yil avval yangi-yangi orollarni 

wzlashtira boshlaydilar. Migratsiyalar Melaneziyada rang-barang til va 

madaniyatlarni shakllantiradi. 

 

Fidjidan «Sharqiy okeaniyaliklar» miloddan avvalgi 1200 yili Tongaga 

miloddan avvalgi 1000 yili esa Samoa orollariga wtishgan. Xuddi shu joylarda 

keyingi asrlarda wziga xos polineziyaliklar madaniyati shakllanadi. 

 

Olimlarning kwpchiligi Avstraliya va Okeaniya asholisini Janubiy Sharqiy 

Osiёdan wtganligi g’oyasini (V. Gumbold, Te Rangi Xiroa) ёqlaydilar. Lekin 

norvegiyalik olim Tur Xayerdal Polineziyaliklarni Amerika bilan aloqadorliklarini 

tasdiqlash maqsadida 1947 yili «Kon Tiki» solida Perudan Tuamotu oroliga qadar 

dengiz ekspeditsiyasi uyushtirilgan. 

Avstraliya va Tasmaniya xalqlari. 

 Avstraliya urug’-qabilalarining ijtimoiy birliklari urug’ bwlib shar bir urug’ 

jamoasi 30 dan 60 ga qadar erkak, aёl va bolalardan tashkil topgan. Shar 10-15 

 

9

lokal gurush wzaro ijtimoiy-xwjalik munosabatlarida bwlib bir til ёki 

«kommunalekt»da gaplashganlar. 

 

Shu sababdan qitada 500ga yaqin tillar bwlib ularda 500-600 kishidan iborat 

etnik  jamoalar swzlashganlar. 

 

Avstraliya asholisining xwjaligi asosan terib-termachlash bwlib  ozuqa 

zashirasini kamligi, ularni doimo kwchib yurishga majbur etgan. Shar bir kishiga 

wrtacha 26 kv. km. maydon twg’ri kelgan. 

 

Ov-qurollari bumerang, nulla-nulla (kwpincha aёllarda) nayza, 

vumera(nayza otuvchi moslama). Bir joydan ikkinchi joyga kwchib yuruvchi 

jamoa erkaklari ywl-ywlakay ov qilishsa, aёllari ularning ortidan  yurib terib-

termachlashda davom etganlar. Aёllar barcha narsalarni dilli (shoxchalardan 

twqilgan) nomli xaltalarida wzlari bilan olib yurganlar. Erkaklarning kichik 

qopchalarida chaqmoqtosh, tosh qurollar yasashda ishlatiladigan ashёlar va 

shokazolar bwlgan. 

Ananaviy kiyimlari ensiz belbog’cha bwlib,  Avstraliyaning kwplab 

shududlarida umuman kiyimlar kiyilmagan.  

Uy-joylari shaёt tarzlari darajasida bwlib chayla va panalardan iborat 

bwlgan. Kwpchilik joyda ochiq shavoda kichik gulxan atrofida tunalgan. 

Kwp shollarda oziq-ovqat tanqisligi sezilmasada, qand va ёg’ ozuqa 

ratsionida etishmagan. Ularning jamoalarida aёl kishi 9 ёshidan to umrining 

oxirigacha turmushda bwlgan.  

Dinlari. 

 İnitsiatsiya marosimi wg’il bolalarni balog’at ёshiga etguniga qadar (20 

ёshgacha) wtkazilgan. Avstraliya aborigenlari wzlari yashaёtgan shududdagi flora 

va faunani yaxshi bilganlar. Wzlarini tabiat bilan bir bilgan Avstraliyaliklar 

wsimlik va shayvonot dunёsiga sham odamlarga xos munosabatda bwlganlar. 

Avstraliya totemizm dini vatanidir. 

Angloavstraliyaliklar. 

 Sidneyga (Jekson porti) etgan dastlabki flot 1788 y. Angliyadan 1000 

kishini keltirib, ulardan 700 kishi surgun qilinganlar bwlgan. (200 tasi aёllar). 

Keyingi 80 yil davomida (1868y qadar) Avstraliyaga 160 ming, kishi surgun 

qilingan. Wsha yillar qita asholisi 1 mln.ga etadi. 

 

Surgun muddati tugagandan swng shar bir kishiga 2 morgendan er berilgan. 

Avstraliya (Yangi Janubiy Uels deb atalgan) 1815 yili metropoliyaga jun etishtira 

boshlagan. 1807 yilda jun shajmi 175 400 funt, 1836 y. esa - 3 693 241 funtga 

etgan. 

 

 

Yangi Gvineya xalqlari. 

 

Orolning Sharqiy qismi Papau-Yangi Gvineyasida 4,1 mln asholi 

yashaydi.(1995y), G’arbiy tomoni İrian-Jay İndoneziyaga qaraydi. Axolining 90% 

papuaslar,-700 ga yaqin etnos mavjud. 

 

10

Eng yirik til oilasi transogvineya tillarida 85%, Sepik-ramuda tilida 8%, 

torichellida 7% asholi gaplashadi. Eng yirik etnoslar; enga 250 ming, chimbu 220 

ming, kamano 140 ming va shokazo. 

Antropologik jishatdan sham papuas  va melaneziyaliklar tipi (Avstroloid 

irqi) farqlanadi. İkkala tipda sham jingalak soch, qalin lab, keng burun bwlsada 

papuaslar chwzinchoq yuzlari, burunlari ёysimonligi bilan ajralib turadi. Yangi 

Gvineyaliklar swqa deshqonchiligi bilan shug’ullanib-taro, yams, batat, banan, 

shakarqamish, kokos va saga palmalari, non daraxti etishtiradilar. Annaviy 

meshnat qurollari -tosh bolta, chwqmor, uchi wtkir taёq (swqa)bwlgan. Uy 

shayvonlaridan: chwchqa, tovuq va it boqqanlar. Deshqonchilikdan tashqari 

ovchilik, qisman baliqchilik mavjud. Shunarmandchiligi deshqonchilikdan ajralib 

chiqmagan. 

 

Qishloqlarida asholi soni 100-150 kishidan iborat. Kwp joylarda erkaklar 

uylari saqlanib qolgan. Uylari ustunlar ustiga qurilgan bwlib bambuk va daraxt 

pwstloqlari asosiy qurilish ashёsi shisoblangan. Tomlari palma yaproqlari bilan 

ёpilgan. Uylari asosan twg’ri twrt burchakli qurilgan. 

 

Erkaklarning ananaviy kiyimlari tapadan qilingan belbog’chalar bwlsa, 

aёllari wsimlik tolalari va wtlardan kichkina yubkachalar kiyishgan. Zeb-ziynatlar 

asosan erkaklarda bwlgan.  

Taomlari. 

 Asosan wsimlik mashsulotlaridan bwlib, gwsht kam istemol qilingan. 

Taomlarni ochiq olovda tayёrlashgan. Olovni esa ishqalash ywli bilan olishgan. 

Tuzni kuldan ajratganlar.  

 

Papuaslarda qabilalar bwlsada ular kwproq etnik xususiyatga ega. 

Papuaslarda qabila boshliqlari (germanlar, slavyanlardagi kabi), qabila tashkiloti 

strukturalari bwlmagan. Ularni faqat til va madaniy birlik bog’lab turgan. 

Papuaslar qabila urug’chilik-patriarxal bwlib, urug’ jamoalari fratriyalarga 

bwlingan.  

 

Papuaslar jamoalari 3 asosiy turga: 

1.  Qon-qarindoshlik. 

2.  Geterogen jamoa (getera-wynash) 

3.  Qwshnichilik jamoalariga bwlinadi. 

Papuaslarning diniy tasavvurlari xilma-xil bwlib, bazi qabilalarda totemizm, 

seshrgarlikka ishonch sham keng ёyilgan.  

 

 

Melaneziya xalqlari. 

 

Unda 200 dan ortiq etnoslar yashaydi. Tillari avstroneziya tillarida-600 

ming, papuas tillarida-70 ming kishi swzlashadi. 

Melaneziya xalqlari kam sonlidir. Eng yirigi-tolailar-100 mingga yaqin. Bu erda 

bir necha yuz kishidan iborat etnoslar sham mavjud.  

 

11

 

İrqiy jishatdan Melaneziya xalqlari avtsroloid irqining melaneziya  tipiga 

oid. Ular qoramtir rang, qalin lab, keng burun, nisbatan jingalak sochlari, wrtacha 

keng yuzlari bilan ajralib turadilar. 

 

Melaneziyaliklar xwjaligi qwl deshqonchiligiga asoslangan ziroatchilik 

bwlib; yams, taro, kokos palmasi, non daraxti, banan etishtirilgan. Shuningdek 

dengiz baliqchiligi bilan sham shug’ullanishgan. Baliq ovlashda twr, savat, nayza, 

qarmoqlardan foydalaniladi. Bazida wsimlik zashridan sham foydalanishadi. 

 

Evropaliklar kelguniga qadar chwchqa, it va tovuqlarni boqishgan.  

Shunarmandchilik. 

 Wsimlik tolalaridan bwyra, turli xaltalar twqishgan. Faqat Santa-Kruz 

orolida twqimachilik bilan tanish bwlganlar. Daraxt pwstidan-tapa twqiganlar, 

aёllar qisman kulolchilik bilan shug’ullanganlar. 

 

Metallni bilishmagan, meshnat va ov qurollari tosh, chig’anoq, toshbaqa 

pwsti, suyaklardan, shayvon tishlaridan, ёg’och va bambukdan qilingan. 

Toshbolta, palitsa, nayza, kamon, xanjar asosiy qurollar shisoblangan. Asholi 

asosan qishloqlarda yashab, ular katta bwlmagan.  

 

Uylar twg’ri twrtburchakli. Papuaslarnikiga wxshash uyning tomi 

devorlarini bosib osilib turgan. Palma, banan, pandaus yaproqlari bilan tomlari 

ёpilgan. Devori bambuk, bwyra, wt-wlanlar, taxtadan qilingan. 

Transport vositalari. 

 Asosan qayiqlar bwlib, Yangi Gebridda shozirgacha daraxtdan wyib 

yasalgan qayiqlardan foydalaniladi. Shuningdek katta taxtalardan qurilgan 

balansirli qayiqlar sham bor. Bazida elkandan sham foydalanishgan.  

Kiyimlari. 

 Juda oddiy bwlgan ёki umuman bwlmagan. Borlari sham belbog’cha va 

kichik yubkalar bwlgan. Melaneziyada sham taqinchoqlar asosan erkaklar bezagi 

shisoblangan. 

Taomlari. 

 Gwsht (chwchqa) kam istemol qilingan. Baliq kwp eyilgan. Ularni er 

wchog’ida pishirgan.  

 

İjtimoiy munosabatlari. 

 İbtidoiy jamoa tuzumining inqirozi davriga xosdir.Qabilachilik tashkilotlari 

faqat Yangi Kaledoniya, Fidji,Yangi Gebrid orollarida bwlgan. Kwpgina orollarda 

urug’ ona urug’ darajasida bwlib, ekzogamiya keng tarqalgan. 

 Almashinuv 

yaxshi 

 

rivojalngan. 

Pul wrniga silliqlangan chig’anoqlar, 

bwyra va shokazolar ishlatilgan. Kula-almashinuvi sham bwlgan. (narsalar 

qwldan-qwlga wtgan). 

 

Bazi joylarda patriarxat davriga oid «erkaklar uylari» vujudga kelgan.  

Ananaviy diniy tasavvurlari «mana»bwlib, bazi narsalar, ajdodlar rushlariga 

«Buyuk kuch»ga  bag’ishlov bwlgan. Falklorlari diniy bwlmagan, ularda madaniy 

«qashramonlar» shaqida shikoya qilingan. 

 

12

 

Ёg’och wymakorligi, tasviriy sanat, qayiq, idish-tovoqlari va qurollarni 

wymakorlik bilan bezash keng tarqalgan. 

Polineziya xalqlari. 

 Masofa jishatidan bir-birlaridan uzoq yashasalar sham irqiy, til va ananaviy 

madaniyatlari bir-biriga yaqin bwlgan. 

İrqiy tiplari: qoramtir-qwng’ir badan ranglari, baland bwy, keng twlqinli 

sochlari, uchinchi darajali badan tuklarining wrtacha rivojlanishi, nisbatan chwziq 

yuzlari, nisbatan keng burunlari bilan farqlanadi. 

30 dan ortiq polineziya tillari avstroneziya til oilasining sharqiy okeaniya 

gurushiga oiddir. 

Etnoslar 40 yaqin. Eng yiriklari: maorilar 300 ming kishi, samaoliklar 222 

ming, tonga-94 ming, gavayyaliklar 120 ming, taitiliklar 82 ming kishidan iborat. 

Er maydoni 1.232m kv. km.  

Xwjaliklari. 

 Qwl deshqonchiligi va baliqchilik yaxshi rivojlangan. Asosiy qishloq 

xwjalik ekinlari-kokos palmasi, non daraxti, banan, taro, yams, batat, qovoq, 

meshnat qurollari esa swqa bwlgan. Uy shayvonlari shurmaydigan it, chwchqa va 

tovuq. 

Polineziyaliklar moshir shunarmandlardir. Ular ёg’ochdan turli buyumlar 

yasashda yuksak mashoratga erishganlar. Bwyra, sumkalar, wymakorlik 

buyumlari yasaganlar. Twqimachilik bwlmagan, kulolchilik sham rivojlanmagan. 

Ular sham metallni bilishmagan. Polineziyaliklar moshir dengizchilardir. Asosiy 

asholi qishloqlarda yashagan. 

Kiyimlari. 

 Belbog’cha va yubkachalar. Ularning kiyimlari asosan wsimlik tolalaridan, 

qush patlaridan qilingan. Shozirda ularni faqat bayramlarda kiyishadi. Erkaklar 

bezaklar, aёllar esa gullar bilan bezanishni ёqtirganlar. 

İjtimoiy tabaqalanish chuqurlashib Polineziyada (arik, aliya, ariy) nomli 

qabila boshliqlari bwlgan. Eng yaxshi erlar zodagonlarga qaragan. 

Jamoa asosi yirik patriarxal oila bwlgan.  XIX asr boshlarida Gavayya, 

Tongo va Taitida dastlabki davlatlar shakllana boshlagan.  

 

Ularning 4 xudolari bwlgan: Tangaroa, Tane, Rongo va Tu. Managa 

ishonch sham keng tarqalgan. Polineziyaliklarda 4-5 yillik maktablar bwlgan, 

Pasxa orollarida ideografik ёzuv bwlgan. Tasviriy sanat va musiqa yuksak 

rivojlangan. 

Mikroneziya xalqlari. 

 Ular 15 ga yaqin. Barchasi avstroneziya tillarida gaplashgan. G’arbiy 

Avstroneziya tillarida-chamarro-73 ming va 15 ming belaular gaplashganlar. 

Okeaniya gurushini-tungarular 64 ming, truk 35 ming, marshalliklar 25 ming, 

ponapa 20 ming-tashkil qilgan. 

 

Mikroneziyaning G’arbiy va Sharqiy qismi asholisi irqiy, til va shatto 

madaniy jishatdan farqlanadi. 

 

13

 

Asholining ananaviy xwjaligi deshqonchilik va baliqchilik bwlgan. 

Chamorrolar Okeaniyada yagona-sholi etishtiruvchi xalqdir. Uy shayvonlaridan it 

va tovuqni bilaganlar. G’arbiy Mikroneziya kulolchiligi bwlsa Sharqiy 

Mikroneziyada ёtiq dastgoshlarda twqimachilik bilan shug’ullanishgan.  

Uy-joylari. 

 Marian orollarida, Palau va Yapda uylari ustunlar ustiga qurilgan. Tomlari 

palma yaproqlari bilan ёpilgan. Karolin, Marshal va Gelbert orollarida faqat tomi 

bwlgan, devorsiz uylar qurilgan.Transport vositalari, kiyimlari boshqa Okeaniya 

xalqlarinikidan farq qilmagan. 

İjtimoiy tuzumlari. 

 İbtidoiy jamoa tuzumi buzilishi  darajasi bwlgan. İjtimoiy tabaqalanish 

boshlangan. Bazi orollarda ona urug’i bwlgan. Palau va Yapda erkaklar va aёllar 

maxfiy ittifoqlari bor edi.  

Yapda yirik wrtasi wyilgan «tosh pullari» bwlgan. Oila juft, yani monogam 

bwlgan. 

Ananaviy dinlari. Ajdodlar rushlariga sig’inish, animizm. Shamanlik keng 

tarqalgan.