Utepbergenov Farxad

 

 

AMERIKA XALQLARI. 

Asholisi. 

 

32

Qitaning barcha asholisi 774 mln. (1995 y.) kishi bwlib, Lotin Amerikasi 

asholisi ispan va portugal tilida, Shimoliy Amerika xalqlari esa ingliz tilida 

swzlashadi. 

 

Amerikaning tub asholisi 1983 yilda 36 mln. kishini tashkil etgan bwlib, 

ularning 85,6% oltita mamlakatda - Meksika, Peru, Ekvador, Gvatemala, Boliviya 

va Paragvayda yashaydi.  

 

Ananaga binoan Amerika «Yangi dunё» deb nomlanib, asholining malum 

qismi uchun «Eski dunё» Evropa ona vatani bwlgan. 

Etnik tarixi. 

 Swnggi yillardan arxeologik qazilmalar qitaga dastlabki asholi gurushlarini 

bundan 40 ming yil avval wtganini aniqladi. 

 

Antropologik jishatdan asholi mongoloid irqining aloshida tipini tashkil 

etadi. Wziga xos xususiyatlari twg’ri va qattiq sochlari, iyaklarining turtib 

chiqqanligi, qoramtir sochlari va kwzlari, sarg’ishdan-qizil-qwng’irgacha badan 

ranglari, uchinchi darajali tuklarining kamligi, burunlarining twg’ri tushganligi 

bilan xarakterlanadi. Janubiy Amerikaliklarning irqiy xususiyatlaridan negro-

avstraliyaliklarga xos belgilarning bwlishini izoshlash bir muncha mushkul. 

Frantsuz olimi Pol Rive wq otuvchi-puflovchi miltiq, poncholarni bilishini 

Okeaniya bilan bog’liq madaniyat bilan izoshlagan. Keyinchalik norvegiyalik Tur 

Xayerdal bu g’oyani amalda tasdiqlash uchun «Kon Tiki»da 1947 yil saёshat 

uyushtirdi. Okeaniyada batatning tarqalishi Amerika bilan bog’liq ekanligi 

shubshasiz. 

 

Alyaskadagi eskimoslar wzlarining Osiёdagi qarindoshlariga wxshashliklari 

bilan ajralib turadilar. İnson yashashi uchun qulay xududlarda joylashgan asholi 

neolitdan deshqonchilik xwjaligi bilan shug’ullanib yuksak moddiy madaniyat 

yaratgan. 

Evropaliklar kelgunga qadar asholining asosiy qismi Meksika va And tog’li 

tumanlarida joylashgan edi. Olimlarning xisoblariga qaraganda qitada mustamlaka 

arafasida 15-20 mln kishi yashagan.  

ShİMOLİY AMERİKA XALQLARİ.  

XV-XVI asrlarda Shimoliy Amerika evropaliklar tomonidan mustamlaka 

qilinadi.  İspan, ingliz va frantsuz dengizchilari yangi erlar istilosini boshlab 

beradilar. XVII asrda G’arbiy Evropada kapilistik munosabatlarning rivojlanishi 

mustamlakachilik siёsatini tezlashtirdi. Angliyaning Massachusets va Virginiyada, 

Frantsiyaning Kanada, Gollandiyaning Gudzon shavzasida mustamlakalari 

vujudga keladi. 1644 yilda golland koloniyalari  Angliyaga wtadi. Frantsiyaning 

Kanadadan Meksika bwg’oziga qadar erlari Luiziana (Lui XIV) nomini oladi va 

1803 yil AQSh tomonidan sotib olinadi. İngliz va frantsuzlari ispan shamda 

portugallardan farqliroq «Yangi dunё»ga oltin, kumush uchun emas yangi erlar 

uchun borishadi. 

 

Mashalliy indeytslar mustamlakachilarga qattiq qarshilik kwrsatgan. 

Ayniqsa guronlar qattiq jabrlanadilar. 1756-63 yildagi 7 yillik urushda Kanada 

inglizlar tomonidan bosib olinadi. 

 

33

 1775-1783 yildagi metropoliyaga qarshi urushda g’olib chiqqan Shimoliy 

Amerika shtatlari (AQSh) ni tuzadilar. 1830 yilga kelib   AQSh  Texasni, 1846-48 

yilgi urushlar natijasida Nyu-Meksika, Arizona, Kolorado va Kaliforniyani bosib 

oldi. 

Lingvistik klassifikatsiya. 

I.  Ýñêèìîñ-àëåóòëàð 102 ìèíã êèøè. 

II. Algonkin-vakashlar 196 ming kishi. 

III. Na-dane («dene»-«odamlar») atapasklar asosiy xalq 210 ming kishi. 

IV. Siu-xoka-71 ming kishi, irokezlar 66 ming kishidan iborat.  

V. Penuti til oilasi chunuk va x.zo. 

VI. Yuta-atstek-tanoan til oilasi. 1,442 ming 1,020 ming atsteklar. 

Amerika xalqlarini xwjalik madaniy tiplariga qarab wrganish qulay. 

I. Eskimos va aleutlar. Arktika ovchilari va baliqchilari bwlgan eskimoslar 

wzlarini «iniut»- odamlar deb ataydilar. Ular eng shimoliy xalq bwlib, xwjaliklari 

miloddan avvalgi IV ming yillikda shakllangan. Algonkinlar ularni «eskimante» 

yani xom gwsht eyuvchilar deb ataganlar. Kiyimlari kopyushonli bwlib, ularda 

«kayak»-qayiqlar bwlgan. Uylar qordan kesib yasalgan-«iglu» uylar bwlib, morj, 

tyulen ёg’idan ёritiladi va isitiladi. XIX asrning birinchi yarmiga qadar «erkaklar 

uylari»-kajimilar mavjud bwlgan. Eskimoslar suyak va ёg’och wymakorligida 

nom qozonganlar.  

Aleutlar-(wz nomlari «unangan») eskimoslar bilan qwshni yashab, bir xil xwjalik 

yuritganlar. 

II. Shimoliy-G’arbiy indeetslar. Tlinkitlar bu gurushning tipik vakili bwlib, 

xwjalik turi asosan baliq ovlash bwlgan. Xwjalikning ёrdamchi soshalari ёvvoyi 

qwy, echki va kiyiklarni ovlash edi. Wsimlik taomlaridagi etishmovchilik ёvvoyi 

meva va wsimliklarni terish bilan twldirilgan. Xwjalik faoliyatida daraxtdan wyib 

yasalgan qayiq, sanchqi, nayza, twr va qopqonlar ishlatilgan. Matalldan faqat 

misni bilganlar. Uni tabiiy sholda olib sovuq sholda ishlov berilgan. Sopolni 

bilmagan tlinkitlar ёg’ochdan qilingan idishlarga issiq toshlarni tashlab taom 

pishirganlar. Deshqonchilik va chorvachilikni bilmagan bu qabilalar faqatgina 

itdan ovda foydalanishgan. Tlinkitlar  kerak paytda ёvvoyi qwy va echkilarni 

qwraga qamab yungni qirqib swng qwyib yuborganlar. Ularning mushim yashashi 

baliqchilikning yaxshi rivojlangani natijasida bwlgan. Shimoliy-g’arbiy 

qabilalarning ijtimoiy asosi urug’ bwlgan. Urug’lar totem shayvonlar bilan 

atalgan. Tlinkitlar va xaydalarda 2 ta: Qarg’a va Bwri fratriyalari bwlgan. 

III.  İrokez va algonkinlar-Janubiy-Sharqiy shindu qabilalari. Wzaro yaqin 

qabilalar bwlib xwjalik va madaniyatda kwplab umumiylikka ega. Ularning 

barchalari muqim yashab motiga deshqonchiligi bilan shug’ullanganlar. Qurollari 

wq-ёy, tomogavk va palitsalardan iborat bwlgan. Asosiy turar-joylari-vigvam-

daraxt shoxlaridan qurilgan chayla bwlgan. Uning usti daraxt qobig’i bilan 

qoplangan. Kiyimlari zamshadan tikilgan bwlib, undan yumshoq etik-mokasinlar 

sham tikilgan. 

 

34

Algonkinlar evropaliklardan birinchi bwlib tazyiqqa uchrashgan. Kurash 

uzoq davom etib Ottava qabilasi sardori Pontiak boshchiligida minglab jangchilar 

uzoq vaqt kurash olib borganlar. 

İrokezlar 5 ta qabilasi: seneka, kayyuga, onondoga, onenda, mogovkalar 

shaёtlari va faoliyatlari L. G. Morgan tomonidan wrganilgan. Olimning ёzishicha 

«uzun uylar»da irokezlarning kichik oilalari joylashib umumiy qozonlarda taom 

tayёrlashgan. Bir uyda 5-7 ta wchoq bwlgan. Morganning ёzishicha XVII asrga 

qadar irokezlarda nikosh er-xotinning birga yashashiga olib kelmagan. 

 

İrokezlarda ovchilar boshlig’i aёl kishi shisoblanadi. Ularda shokim aёldan 

tashqari «sharbiy sarkarda»sham saylangan. AQSh dagi urushlardan swng 

irokezlar rezervatsiyalarga surib chiqariladi. 1983 yili ularning soni 21 m kishiga 

etdi. 

Wrmon ovchi qabilalari. 

 Mustamlakaga qadar Kanada va AQSh da algonkin, atapask va boshqa 

qabilalar wrmonlarda karibu, los, ayiq, ёvvoyi qwylarni ovlab xwjalik yuritganlar. 

Xwjalikning qwshimcha tarmoqlari-baliqchilik va terib-termachlash orqali oziq 

twldirganlar. Bu indeetslar itni mashsus chanaga qwshganlar va u «taboggan» deb 

atalgan. Qwshni qabilalar bilan mol ayirboshlash mavjud bwlgan.  

 

 

 

 

 

Preriya ovchi qabilalari. 

 Shammaga malum badiiy «vestern»lar siymosi preriyalik otliq bizon 

ovchilari shamma vaqt sham bwlmagan. Bu ramziy timsol mustamlakadan keyin 

vujudga kelgan. 

 

Bizonlar sham oziq, sham kiyim bosh uchun xizmat qilgan. XVIII asrning 

ikkinchi yarmida indeetslar otdan foydalanishni wzlashtirganlar. Otlar (mustang)ni 

qwlga wrgatishdan avval preriya indeetslari sham itlarni chanaga qwshganlar 

shuning uchun ular otlarni-«katta seshrli it» deb nomlaganlar. Uylari kwchma 

konussimon-tipda bwlgan. Kiyimlarni bizon terisidan tayёrlashgan-zamshadan 

tikilgan. 

Gwshtni quritib saqlashgan. Qurigan gwsht talqon qilib ёg’ga va ёvvoyi 

mevalar suviga aralashtirilgan. Ushbu-pemmikan pastasini uzoq safarga ёki ovga 

wzlari bilan olishgan. «Preriya buyuk konfederatsiyalari»ni tuzgan preriyaning 

shindulari 1837-1890 yillarda yana wz erlaridan shaydalib rezervatsiyalarga 

yuborilgan. 

Kaliforniya shindulari. 

Qatoriga Nevada va Yuta shtatlaridagi asholi sham kiradi. Ular 7ta til 

oilasiga (atapask, algonkin, xoka va boshqalar) mansubdir. Bu qabilalar terib-

termachlash, qisman ovchilik shamda baliqchilik bilan shug’ullanganlar. Ёzda 

chodir va chaylalarda, qish paytida (bir uyda 700 kishiga qadar) yarim ertwlalarda 

 

35

yashaganlar. Suv wtmaydigan qilib twqilgan savatlarda gwsht va baliqni 

pishirganlar. Kaliforniya shindularida XIX asrning boshida sham urug’-qabila 

tuzumi saqlanib qolgan edi. Ekzogam fratriya-urug’laridan ona urug’i 

shukumdorligi-matriarxat bwlgan. 

AQShning Janubiy-G’arbidagi indeetslar. 1) Pueblo(17 ming); 2) navaxi va 

apachilar(70 ming kishi) yuto-atsteklar, atapasklar. 

Pueblo-ispanchada-qishloq «jamoa» manosini bergan. Pueblolar 

deshqonchilik bilan shug’ullanib, unda shatto suniy sug’orishdan sham 

foydalanganlar. Ularning jamoalari katta xom g’ishtdan qilingan uylarda 

yashaganlar. Ularga xos uy-joylardan yana biri qoya va ungurlardagi g’orlar 

bwlib, unda minglab asholi yashagan. 

 

Navaxi-ular 166 ming kishidan iborat bwlib, 1934 yili «wz-wzini 

boshqarish» shuquqini olgan. Navaxilar daromadining 50%i chorvachilikdan 

olingan. Chorvani 25 ming kv.km maydondagi rezervatsiyada boqqanlar.  

Shindularning din va diniy tasavvurlari. 

Asosiy diniy etiqodlari-animizm bwlgan. Shimoliy Amerikada esa totemizm 

keng tarqalgan. «Totem» atamasi odjibve qabilasi tilidan olingan. Saёsh Jon Long 

XVIII asr oshirida odjibvelar bazi shayvonlarni wz qardoshlari deb bilganlarini 

kuzatgan. 

Amerikaning zamonaviy asholisi. Roman tillari gurushi-374 mln kishi; 

braziliyaliklar-125,5 mln kishi; meksikaliklar-76,3 mln; italiyaliklar 8 mln;  

portugaliyaliklar-2,1 mln; ispanlar-1,2 mln; frantsuzlar-840 ming; armanlar-785 

ming; greklar-720 ming; arablar915 ming; yaponlar-1,5mln; xitoyliklar-1,2 mln 

kishidan iborat. 

 

German tillari-214mln; AQSh amerikaliklar-177 mln; afroamerikaliklar-

28,2 mln; nemislar-7,2 mln; evreylar-6,8 mln; slavyanlar-8,5 mln.(polyaklar-4,3 

mln) kishi tashkil etadi.  

Amerikaning sanoati rivojlangan. Shimoliy rayonlari-Yangi Angliya; Men, 

Nyu-Gempshir, Vermon, Massachusets, Konnektikut va Rod Aylendlar eng avval 

mustamlaka qilingan. 1620 yili «Mey Flauer» kemasida qitaga puritan (diniy 

oqim) larning dastlabki vakillari etib kelganlar. Ular Nyu Plimutga asos solib, 

undan dastlabki shosil olgan kunlarini «Minnatdorlik kuni»sifatida nishonlashgan. 

4 iyul AQShning bugungi kundagi eng mushim bayrami sifatida nishonlanadi. 

Kanadaliklar. 

Kanada mustaqil davlat sifatida 1867y 1 iyulida tashkil topgan. Uning 

tarkibida 19 viloyat mavjud. Asholisi 29,6 mln kishi. Frankokanadaliklar 

asholining 26,1% ni, anglokanadaliklar-38,6%ni tashkil etadi. Nemislar 530 ming, 

armanlar-21ming, greklar-155 ming, italiyaliklar-750 ming kishidan iborat. 

Meksika, Markaziy va Janubiy Amerika xalqlari. Asosiy tillari:  

1. Yuto atsteklar-1,442, atsteklar-1,020 ming kishi, shoshonlar-70 ming kishi;  

2. Otomi-mishtek-sapotek. Otomi-259 ming kishi, sapoteklar 310 ming kishi, 

boshqa mayda xalqlar bilan birga 1,178 ming kishi. 

3.  Taraski.-60 ming kishi, ularning tillari shech qaysi til oilasiga kirmaydi. 

 

36

4.  Maye-soke (penuti)-2,668 ming. Mayyalar 395 ming, kiche-250 ming, soke-50 

ming kishi va shokazo. 

5.  Miskito-atapasklar.40 ming va 1 mln kishidan iborat bwlib, asosan Nikaraguada 

yashaydi. 

6.  Chibcha.-255 ming kishi. Nikaragua, Kosta-Rika va Ekvadorda yashaydi. 

7.  Aravak. (Arauklar) 375 ming kishi. Amazonkaning yuqori oqimida, 

Venesuelada, Kolumbiya, Peru va Braziliyada yashaydilar. 

8.  Karaib (kariblar)-160 ming kishi. Kwproq qismi Braziliyada va qisman qwshni 

mamlakatlarda yashaydi. 

9.  Tupi-guarani.-130 ming kishi. Braziliya, Argentina, Paragvay. Boliviya va 

Ekvadorda yashaydi. Guarani tili qabilalararo til shisoblanadi. 

10. Jes (je). Kwpchiligi mustamlakachilar tomonidan qirib yuborilgan, qolganlari 

Amazonkaning irmoqlarida yashaydi. 

11. Kechua. Eng kwp sonli til oilasi 12,2 mln kishidan iborat. Peru, Ekvador va 

Boliviyada yashaydi.  

12. Aymara 2,070 ming kishi. 

13. Araukanlar. (wz atamalari «mapuche»-«er odamlari») 775 ming kishi. 

14. Pueblo-Mark. Argentinada yashagan butunlay qirib yuborilgan. 

15. Chon.(ona, selkup) 1 ming kishi. Olovli Er orolida yashaydilar. 

16. Yamana va alakaluf.(370 kishi). 

Xwjalik madaniy tiplar: 

1. Sug’orish deshqonchiligiga asoslangan xwjalik turi bilan shug’ullanishgan. 

Meksika va Markaziy Amerikadagi Yukatan yarim orolida 1 asrlarda 

mayyalarning dastlabki shashar-davlatlari vujudga keladi. Birinchi tosh lavsha 328 

yil bilan boshlanadi. 

VI asr boshlarida Chichen-İtsaga asos solingan. XII-XV asrlarda Mayyami 

shashri shukumronligi wrnatiladi. Unga qarshi qwzg’olon (1441 yil) boshlanib 

unda Ushpalning g’alabasi tarqoqlikka va ispanlar istilosiga sabab bwladi. 

Mayyalar motiga deshqonchiligi bilan shug’ullanganlar. Asosiy ekinlar: dukkakli 

makka, tomat, qovoq va paxta bwlgan. Uch yil shosil olgandan swng erga 6-10 yil 

dam berilgan. Mayyalar kakao daraxti etishtirib undan ichimlik va eyish uchun 

plitkalar tayёrlashgan. 

Mayyalarda uy shayvonlari bwlmagan. Taomlarida oz miqdorda parranda 

gwshti, ov mashsulotlari ishlatilgan. Metallni bilmaganlar, oltin va mis qwshni 

xalqlardan almashib olingan. Twquv dastgoshi mavjud bwlib, paxta, agavadan 

gazlama twqilgan. Shunarmandchilikning tosh wymakorligi, zargarlik soshalari va 

charshsiz kulolchiliklar bwlgan. 

 

Dinlari: Xudolar Panteoni tepasida İtsamna turgan. Ёzuvning ixtirosini 

undan deb bilishgan. 

İlm-fan. 

Mayyalarda 20 shisobli sanoq bwlgan. Astronomiyada bir muncha 

yutuqlarga erishilgan. Quёsh yili bir minut aniqlikda shisoblangan. Taqvim 365 

kunga bwlinb, 20 kunlik oy va 13 kunlik shafta bwlgan.  

 

37

Mexiko voshasida V-X asrlar davomida tolteklar madaniyati gullab yashnagan, 

uning markazi Tenochtitlan bwlgan. Ular turli ibodatxonalar qurganlar, 

İbodatxonalar ichida eng yirigi «Quёsh eshromi» bwlib, balandligi 60 metr 

bwlgan. Tolteklar taqvimi 260 kunlik, oy 20 kundan iborat bwlib, yilnomalar 52 

yillik tsiklga bwlingan. Tolteklar madaniyati sapoteklar madaniyati rivojlanishiga 

ijobiy tasir etgan. II asrdan mishteklar madaniyati markazi Teskoko sham 

yuksaladi. 

Atsteklar. XIII asr wrtalarida Mexiko vodiysida paydo bwldi. Wzlarining 

afsonaviy vatanlari Astlan nomidan ular asteka deb atala boshlaydilar. 1325 yili 

atsteklar poytaxti Tenochtitlanga asos soladilar. 

Ular sug’orishga  asoslangan deshqonchilikda «suzuvchi bog’lar», yani 

suniy orolchalarga asos solganlar. Makka dukakli ekinlar, qovoq, pomidor, batat, 

agava, kakao, paxta va tamaki etishtirganlar. Yagona uy shayvoni it bwlgan. 

Metallardan oltin va misni bilishgan.  XVI asr boshida jezdan foydalanish keng 

ёyiladi. Twqimachilik yuksak rivojlanadi. Piramidalar qurilgan. Poytaxtda 80 

ming oila yashagan. Piktogarfik ёzuv mavjud bwlib, mayyalardan taqvim va 

solnomani wzlashtirganlar.  

Chibcha-muiskalar. Bagota (Kolumbiya)tevaragida yashab yuksak madaniyat 

yaratgan xalqlardan biridir. 

İnklar davlati. And tog’lari voshalarida yashagan kechualar sham yuksak 

xwjalik va madaniyat yaratganlar. 1438 yili davlat tuzgan kechualar oltin, kumush 

va misga sovuq ishlov berib, yuksak sanat asarlarini yaratganlar. Jez tarqalgan, 

twqimachilik sham rivojlangan.  

 

Asosiy emishlari makka va kartoshka bwlib, ularni etishtirishda suniy 

sug’orishdan keng foydalanilgan. Kechua va aymaralar alpaka va lamalarni qwlga 

wrgatib, yuk tashishda foydalanganlar. Davlat xududlarida kwplab ywllar 

qurilgan. İnklar davlati Tuantinsuvyu (4 qwshni  viloyat birligi) deb atalgan. İnklar 

wzlari ishlamasdan bwysundirilgan xalq va qabilalar meshnati mashsuli evaziga 

yashaganlar.  

Jamiyat asosi qishloq jamoalari-aylyular edi. Boshqaruv quldorlik 

despotiyasi bwlsada urug’chilik-jamoasi sarqitlari saqlanib qolgan. Oliy inka 

shokimiyati mutlaq, diniy marosimlarida odamlarni qurbonlik qilish sham mavjud 

edi.  İnklarning piktu ёzuvi-tugunchali xatlar, iplar rangi narsalar belgisi 

shisoblangan. 1523 yil Kuskoni bosib olgan F. Pisarro Oliy İnkani xoinona 

wldiradi.  

Aymaralar. And tog’larining sharqiy xududlarida yashab kartofel, kinoa va 

arpa ekkanlar. Aymaralar eng baland joylarda yashovchi xalqlardan biridir. Ular 

shuningdek sopolchilik, kumush bezaklar yasash, shamda ornamentli gazlamalar 

twqishda sham moshir shisoblanganlar. 

Araukanlar. 

Chilining janubiy qismida yashab, deshqonchilik bilan shug’ullanganlar va 

lama boqqanlar. 

 

38

Ular lama va ёvvoyi guanakolarning junidan gazlama twqiganlar. Janubdagi 

qabilalar ov va baliqchilik bilan shug’ullanganlar. 

Amazonka va Orinakoning tropik wrmonlari indeetslari. Tupi-guarani va 

karaiblar motiga deshqonchiligi bilan shug’ullanganlar. Ularda toshdan bolta, 

ёg’och taёqlar asosiy ish qurollari bwlgan. Twqishda mashoratga erishgan bu 

qabilalar osma karavat-gamakni ixtiro qilganlar.  

Ularda urug’chilik jamoasi xukumron bwlgan. Uylari doirasimon ёki twg’ri 

twrtburchakli  qilib qurilgan. Bazi qabilalarda kuvada «tuxum bosish» udumlari 

mavjud bwlgan. 

Sharqiy va Janubiy Braziliya indeetslari. Jes, botokuda, kanel, kayyapo, 

shavante va boshqalar. Asosiy qurollari wq-ёy bwlib, aёllar terib-termachilik bilan 

shug’ullanganlar. 

Pampa indeetslar. Patagoniyaliklar. Ular mustamlakachilik arafasida 

ovchilik bilan shug’ullanganlar. XVIII asr wrtalarida ular otda ov qila 

boshlaganlar. Bola quroli 3-4 ta bog’langan toshlar sham wsha paytda ixtiro 

qilingan. Uylari panalar bwlib terilar bilan ёpilgan.  

Olovli Erliklar. Er yuzidagi eng qoloq asholilardan biridir. XIX asr 

wrtalariga qadar ular ibtidoiy jamoa tuzumida yashaganlar. Uchta gurush 

indeetslari ona, alakaluf va yamana deb nomlangan.  

Lotin Amerikaliklarga 20 ta Markaziy va Janubiy Amerika davlatlari kiradi. 

Kreollar-ispanlar va portugallarning avlodlaridir. Metislar-evropaliklar va 

indeetslar avlodlari;  Mulatlar-evropaliklar va negrlar avlodlari; Sambo-negr va 

indeetslar avlodlaridir. 

EVROPA XALQLARİ 

Evropa xududi bwyicha er yuzining eng kichik qismi (10,0 mln km kv) 

geografik jishatdan Evroosiё qitasining g’arbiy qismini tashkil etadi. Etimologik 

tomonidan yunoncha «Europe» (ossuriycha Ereb) G’arbdagi «mamlakat» 

 

demakdir. Keyingi 400-500 yil davomida Evropa xalqlari vujudga kelgan tarixiy  

sharoit (imkoniyat) natijasida jashon madaniyati taraqqiёtiga katta shissa qwshgan. 

  

Evorpaning mwtadil iqlimi rang-barangdir. Wsimlik va shayvonot dunёsi 

inson faoliyati natijasida, tabiiy katta wzgarishlarni boshdan kechirgan. Qitaning 

taraqqiёti ishlab chiqarish xwjaligini shakllanishi bilan bog’liqdir. 

Etnik tarixi. Evropa qadim zamonlardan inson yashagan makonlardan 

bwlib, G’arbiy Germaniyada topilgan geydelberg odami suyaklari buni 

tasdiqlaydi. Mezolit va neolitda odamlar asta-sekin shimoliy xududlarga siljiy 

boshlaydilar. Kampini madaniyati ovchilik, terimchilik va baliqchilikdan-

deshqonchilik shamda chorvachilikka wtishi davrini izoshlaydi. Olimlar farazicha 

bu paytda qitada asholi shind-evropa tillarida swzlashmagan, wsha davrdan qolgan 

iber, va skan (Pireneya yarim oroli) ligur, etrusk, sikullar (Appenin yarim 

orolidan) Britaniya yarim orolidagi piktlar bu fikrni tasdiqlaydi.  

 

Qitaning shimoli-sharqiy rayonlarida shozirgi fin-ugor xalqlari, qisman, 

shind-evropalik letto-litovlarning ajdodlari yashaganlar.Miloddan avvalgi II ming 

yillikda Wrta er dengizi tevaragida qadimgi yuksak tsivilizatsiyalar taraqqiy etgan. 

 

39

Egey (Krit-Miken) swngra ellin, rim madaniyatlari yangi evropa madaniyatini 

shakllanishiga asos bwlgan. 

 

Evropaning keyingi taraqqiёtiga «buyuk xalqlar kwchishi» german va 

slavyan qabilalari, arablar istilolarining tasiri sham bwlgan albatta. IX asrda Wrta 

Dunay shavzasida jangari venger (ugor, madyar) qabilalari bosqinlari boshlanib, 

maqalliy slavyan va boshqa asholini wzlariga bwysundirib, ularning madaniyatini 

qabul qilishgan. Lekin vengrlar wzlarining ugor tillarini bwysundirilgan xalqlarga 

wtkazganlar. Kichik Osiёdan Bolqonga wtgan (XIV asr) turklar, XV asrda ushbu 

xududdagi asholining xwjaligi va madaniy xaёtiga, ularning etnik tarixiga katta 

tasiri kuzatiladi. 

XV-XVI asrdan shasharlar, shunarmandchilik va savdoning wsishi 

Evropada: İspaniya,Portugaliya, Angliya, Frantsiya, Daniya, Shvetsiya, Vengriya 

kabi davlatlarda markazlashgan qirolliklari tashkil etadi. Natijada turli etnik 

gurushlar: turli tillar, shevalarda swzlashuvchi asholining etnik birlashuvi 

boshlandi. 

 

Til klassifikatsiyasi. Evropaning aksariyat kwpchilik asholisi shind-evropa 

til oilasining turli gurushlariga oiddir.  

1.  Slavyan xalqlari.-270 mlndan ortiqroq bwlib: rus, polyak, ukrain, belorus, chex, 

slovak, sloven, xorvat, serb, bosniyalik, chernogoriyalik, makedon, bolgarlar va 

boshqalar. 

2.  German gurushi. (176,7 mln) unga: nemis, avstriyalik, elzas, germano - 

shvetsariyaliklar (Germaniya yashudiylari) gollandlar, flamandlar, shvedlar, 

daniyaliklar, norvegiyaliklar, inglizlar, shotlandlar, va shokazolar. 

3.  Roman gurushi. (182 mln) ispan, portugal, frantsuz, rumin, moldavan, italyan 

xalqlari. Roman xalqlari rim imperiyasi davrida shakllangan g’arbiy xududlar 

asholisidir. 

4.  Eron tillari (0,7 mln) osetin, qurd, fors, tatlar. 

5.  Shindariy.(230 ming) tsiganlar. 

6.  Armanlar (4,5mln) 

7.  Boltiq gurushi (4,4 mln) litvaliklar va latishlar. 

8.  Greklar (10,5 mln) yunonlar. 

9.  Kartvel gurushi (3, 7 mln) gruzinlar. 

10. Ural tili oilasi (22,9 mln) vengerlar, finlar, estonlar, mordvalar, udmurt, mari, 

komi va boshqalar. 

Oltoy tillari oilasi.  (14mln) ozarbayjon, tatar, chuvash, boshqirdlar, qumiq, 

qorachoylar. 

Antropologik tarkibi. Evropada asholining asosiy qismi evropeoid irqining 

2 tipi «shimoliy» (blondin) «janubiy» (bryunet) tipiga kiradi. 

«Kichik irqlarning» Wrta er dengizi, «dinar», «alp», «boltiq» tiplari sham 

bor. 

Xwjaligi va moddiy madaniyati. Neolit va bronza davridan Evropada 

deshqonchilik tarqalib deyarlik barcha xalqlar xwjaligi asosini tashkil qiladi. 

Shimoliy xududlarda suli, arpa, Markaziy va Sharqiy Evropada bug’doy 

 

40

etishtirilgan. Janubiy rayonlarda ulardan tashqari makka va sholi sham 

etishtiriladi. Sabzavot, meva etishtirish sham deyarli barcha rayonlarda mavjud 

bwlgan. Uzum va zaytun sham etishtirilgan. Wrta Kavkazda deshqonchilikdan 

tashqari chorvachilik mushim wrin tutadi. Shu turdagi xwjalik tipi Volgabwyi  

asholisi (boshqird, tatar, chuvash) uchun sham xosdir. Deshqonchilik ishlab 

chiqarish texnikasi  sham umumiy xususiyatga ega. Xususan omoch 

deshqonchiligi  Evropaga Old Osiёdan miloddan avvalgi II-I ming yillikda 

tarqalgan. Rossiyada omochning 2 turini er tarkibiga qarab engil va og’ir 

pluglardan foydalanganlar. Volga bwyida ёg’ochdan qilingan g’ildirakli-saban 

plugi tarqalgan edi. Boltiq bwyida asosan rala va omochlar ishlatilgan. 

 

Don ekinlari wroq bilan (tekis va silliq), belwroqlar bilan yig’ib, zanjir ёki 

mol tuёqlari ёrdamida yanchilgan. 

 G’allaning 

suv 

ёki shamol tegirmonlarida, bazida uyda kelilarda 

yanchishgan. Deshqonchilik faqat baland tog’larda  Alp, Karpat shuningdek 

Rossiya va Skandinaviyaning shimolida, Arktika xududida shakllanmagan. 

Chorvachilik barcha xalqlarda mavjud, lekin u ёrdamchi xwjalik shaklida bwlgan.  

 

Baliqchilik Evropaning qirg’oq xududlarida aksariyat shollarda iqtisodning 

yagona soshasi bwlgan. İslandiyaliklar, noraegiyaliklar, farerlar shuningdek 

Shimoliy Boltiq dengizi, Wrta er dengizi  asholisi baliqchilik bilan qadimdan 

shug’ullanib kelishadi. 

 

Wrta asrlarda vujudga kelgan kichik xunarmandchilik kasb-korlari XVII  

asrdan fabrika-zavod sanoati ishlab chiqarishga aylandi.  

Uy-joylari. 

Evropaning janubida shasharlarning qishloqdan ajralib shunarmandchilik 

shamda savdo-sotiq markazlariga aylanishi, miloddan avvalgi II ming yildaёq 

Yunonistonda rwy beradi. Yunonlar va rimliklar wzlarida asos solgan 

shasharlardan tashqari: Barselona, Kadis, Kartaxena, Lirida, Leon; Frantsiyada 

Marsel, Nitstsa, Arl, Tuluza, Lion, Bordo, Parij, Reyms; Germaniyada Kёln, 

Augsburg, Trir, Regensburg; Angliyada, Chester, London, York shasharlarida 

sham antik davr memorchiligi namunalari saqlanib qolgan. 

 

Evropada kichik shasharlar, asholi qwrg’onlari qishloqlar (kwp kwchali, 

doirasimon bir kwchali va shokazo.) sham keng tarqalgan. 

Uy-joylari. Qurilish ashёlari, rejasi, tomining shakliga qarab farqlanadi. 

Ularning turli xil bwlishi esa tabiiy iqlim sharoiti va asholining xwjaligiga, 

qurilish ashёlarining mavjud ekanligiga bog’liq bwlgan.  

 

Jumladan Boltiq bwyida  uydagi rigalar ёg’ochdan qilinib tomlari somondan 

ёpilgan, tog’li Kavkazda-Svanetiyada 2-3 qavatli toshdan qilingan minora 

shaklidagi mudofaa uchun qulay uylar qurilgan. 

Uy-joylarning viloyat doirasidagi xususiyatlari minglab yillardan buёn 

saqlanib kelmoqda: 

1.  Wrta er dengizi tipi: asosan 2-3 qavatli uylar tog’ ёn bag’rida qurilib, uylarni 

oldi etnik xususiyatlarini saqlab qolgan. 

 

41

2.  Alp uylari-2 qavatli yirik uylar birinchi qavati toshdan, 2 chisi aksariyati 

ёg’ochdan qilingan. Tomlari ikki qirrali, xwjaligi binolari birinchi qavatda. 

3.  Frankon ёki yuqori nemis uylari-asosan janubiy va wrta Germaniyada kwproq 

tarqalgan. Turar joy, xwjalik binolari kompleksidan iborat. 

4.  Eski sakson tipi. Shimoliy va Shimoli-G’arbiy Germaniya, Janubiy Daniya, 

Sharqiy Gollandiya tarqalgan. 

5.  G’arbiy Polsha tipi-oddiy ёg’ochlardan ywnib qilingan uylar. Yashash xonalari 

ёniga xwjalik binolari qwshib qurilgan. 

Kiyimlari. 

 Evropa asholisi kiyimlari wz taraqqiёtida  eng sodda kwrinishidan tortib 

bugungi kundagi zamonaviy turlarigacha  bwlgan davrlarni boshdan kechirgan. 

Eng qadimgi belbog’chadan keyinchalik shimlar, yubkalar uchun elka 

beldan yuqoriga kiyadigan kiyim turlari shakllangan. Kwylakning wtmishdoshi 

twg’ri burchakli gazmol dastlab boshdan (kalla kirish uchun) wrtasidan kesib 

teshik qilingan va ikki ёni tikilgan. Rim tunikasi, yunonlar xitoni sham shu tarzda 

tikilgan. Uning ustidan antik davrda tikilmagan wrama kiyim ёki plash kiyilgan. 

(Rim togasi, yunon ximatoni) Wrama kiyim elkada bog’lanib qwyilgan ёki 

qistirilgan. Tikilgan kiyimlar kwp xollarda shimol ёki chwl xududlari asholisiga 

xos bwlgan.  

 Antik 

davr 

ёdgorliklarida: skiflar, daklar, slavyanlar, germanlar va keltlar 

shim ёki  ёpiq elkaga kiyiluvchi kiyimlarda tasvirlangan. Rimliklar shim kiyishni 

varvarlarga xos belgi shisoblaganlar. Buyuk xalqlar kwchishi german 

slavyanlarning ilgarigi Rim imperiyasi xududlarida tarqalishi shimning sham keng 

miqёsda istemolga kirishini taminlagan. Dastlab shim deyarlik barcha xududlarda 

tor kiyilgan. Keng shalvar tipining ёyilishi turklar istilosi bilan bog’liq bwlishi 

eshtimol. Kalta shim kelt va german davlatlarida zadagonlar (pantalonlar) kiyimi 

sifatida tarqalgan. 

 

Aёllarning belgacha kiyimlari fartuk tipida bwlib, (kwpincha 2ta) yubkalar 

bir nechtadan kiyilgan (ayniqsa bayramlarda). XIX asrda moda bwlgan «tyurngor» 

lar sham shu bilan bog’iq bwlgan. 

Beldan tepaga (elkagacha) kiyadigan kiyimning turlari gazmoli va sifati 

sham  xilma-xil bwlgan. Boshlik (kopyushon)  «bluza»-uzun kwylak 

frantsuzlarda, beshmet (kaftan) kavkazda keng tarqalgan. 

Bugungi kunda evropaliklar ananaviy kiyimlari qisman qishloq asholisi 

tomonidan ёki bayramlarda kiyiladi. 

İjtimoiy turmushi va manaviy madaniyati. Deyarlik barcha Evropa 

xalqlarida oilaviy turmush formalari umumiy bwlib, kichik oilalar shukmronligi 

bilan xususiyatlidir. Patriarxal-urug’chilik tartiblari albanlar («fas»), 

chernogoriyaliklar («birodarlik») tog’li shotlandlarda («klan») va Kavkaz 

xalqlarida saqlanib qolgan xolos. 

 

Xususan kavkazliklar meshmondorchilik va qwnoqlik, otaliqlik (abshaz, 

adeglar) qoidalariga rioya qilishib kelmoqda. 

 

42

 

Yirik patriarxal oilalar yaqin wtmishda Bolqon xalqlarida bolgarlar, 

makedoniyaliklar, serblar, bosniyaliklar va albanlarda mavjud bwlgan. Ularda bu 

oila turi «zadruga» deb nomlangan. Yirik patriarxal oilalar boshlig’i «domachina» 

va aёl «domachitsa» xwjalikni boshqargan. Yirik oilalar shotland, basklar va 

norvegiyaliklarda sham bwlgan. 

 

Patriarxal oilalar jamoasi buzilishi davrida «minorat» (kelt, germanlar, 

qisman slavyanlarda) wrta asrlarda «mayorat» udumi bilan almashtirilgan. 

 

Patriarxal oilalar  udumlarining xususiyatlari XVII-XVIII asrlarda 

Kavkazdagi keng miqёsdagi  tarqalishi kuzatiladi. Jumladan tadqiqotchilar 

armanlar shovlisida 20 tagacha beshik bwlganligini ёzganlar.  

Oilaviy urf-odatlarda, xususan twy marosimlarda malum arxaik kwrinishlar 

saqlanib qolgan. Masalan kelin wg’irlash, qalin twlash, kelinni «sotib olish 

udumi», kelin uchun twlovlar kabilar shashar va qishloqlarda saqlanib qolgan. 

Qalin olish Sharq, Evropa, Volga bwyi va Kavkaz xalqlarida sham mavjud. 

 

43

İjtimoiy turmush. 

 Qishloq jamoalarida erdan birgalikda foydalanish (XVII àñðãà qàäàð) 

mavjud bwlgan. Bazi xalqlarda erkaklar ittifoqlari, bazida aёllarning ittifoqlarida 

urf-odatlar, irimlarga qattiq rioya qilingan. 

Evropada qadimgi  xwjalik tashkilotlari-xunarmandlar tsexlari bwlgan. 

Keyinchalik ular asosida kasaba uyushmalari shakllangan. Tsex uyushmalari 

keyinchalik sport, ovchi, talabalar, turistlar, qwshiqchilar jamoasi tashkilotlari 

sifatida wz faoliyatini davom ettirgan.  

Din. 

 Evropaning kwpchilik xalqlari xristian diniga etiqod qiladi. XI asrdan 

xristian cherkovi 2ga bwlingan: rim-katolik, grek-provoslav cherkovlariga. 

Keyinchalik reformatsiya sharakati natijasida yangi: lyuteran, kalvinizm, anglokan 

cherkovlari vujudga keladi. 

 

Rasmiy cherkov bilan ёnma-ёn deyarlik barcha xalqlarda xristianlik va 

islomga qadar bwlgan diniy tasavvurlarning sarqitlari saqlanib qolgan. 

 

Boltiq bwyi xududi katoliklik, provoslaviya va lyuteran cherkovlari 

shamkorlikda faoliyat qilmoqda. Qalmoqlarda buddizm, kavkazliklarda xristianlik 

va islom dinlari majud. Xristianlikni dastlab 301 yilda armanlar, sharqiy-provoslav 

mazshabini qabul qilganlar. Lekin arman-grigorian cherkovi İsoning iloshiyligiga 

monofizitlikka asoslagan. 

 

Gruziyada xristian-pravoslav cherkovi 337 yildan mavjud. 

 

İslomning paydo bwlishi VII-VIII asrlarda arablar istilosi bilan bog’liq. 

Ozarbayjon, Dog’iston swngra tashviqot ywli bilan Volga bwyiga qadar tarqalgan. 

Ozarbayjonliklar-shia, qolganlar sunna mazshabiga qarashlidir.  

 

 

Xalq og’zaki ijodi. 

 Taraqqiy qilgan Evropa xalqlarida xalq og’zaki ijodini professional 

sanatdan ajratish qiyin. Xalq og’zaki ijodi durdonalarining eng qadimiylari 

Gomerning «İliada» va «Odisseya» dostonlarida aks etsa, keyinchalik wrta asrlar 

Evropasida «Nibelunglar xaqida qwshiq», finlarning «Kalevala», inglizlarning 

«Robin Gud qissasi» lari, frantsuzlarning «Roland shaqida qwshiq» dostonlari va 

shokazolarni kwrsatish mumkin. 

 

Ertaklarni Evropada kapitalistik jamiyat vujudga kelganga qadar faqat 

bolalar emas, kattalar sham sevib eshitganlar va wqiganlar. XVII asrda Sh. Perro, 

aka-uka Grimmlar, Anti-Arne, Gofman, Andersen, Selma Lagerlef, Oskar Uayld 

va boshqalar wnlab va yuzlab ertaklar ёzganlar. 

Shozirgi kundagi kwplab professional sanat turlari xalq ijodiёtidan 

boshlangan. Xususan zamonaviy teatrning boshlanishi Qadimgi Yunonistondagi 

Dionisga bag’ishlangan xalq bayramlaridan ekanligi sham malum.  

 

Uyg’onish davrida dunёviy professional teatrlari-drama, tragediya, 

komediya, XVI asrdan İtaliya-opera sanati vujudga keladi.  

 

44

 

Shu bilan birgalikda Evropada xalq qwg’irchoq teatrlari, tsirklari saqlanib 

kelmoqda. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ADABİЁTLAR. 

1.  Jabborov İ. M. Jashon xalqlari etnografiyasi. 

   Toshkent «Wqituvchi» 1985. 

2. Jabborov İ.M. Wzbek xalqi etnografiyasi. T., 1994 

2.  Wzbek xalqi etnografiyasi.    Toshkent «Wqituvchi».1994. 

3.  Etnografiya. Pod. red. Bromleya Yu.V. Markova G.E. M. 1982. 

4. R.F. İts. Vvedenie v etnografiyu. L. 1996. 

5. Narodw Sredney Azii i Kazaxstana Pod. red. S. P, Tolstova M. 1962-63 T. 1-2. 

6.Lvova E.G. Narodw Afriki.  M. 1986.  

7.D. Frezer. Zolotaya vetv. M. 1986. 

8.V.V. Radlov «İz Sibiri» X-glava. M. 1989. 

9.T. Xayerdal «Drevniy  chelovek i okean». M. 1982. 

10.Etnografiya. Pod. red. Yu.V.Bromleya i G.E.Markove. M., MGU 1982. 

11.Tokarev S.A. Osnovw etnografii. M., 1968. 

12.Narodw Afriki. Pod. red. E.G.Lvovoy. M., 1986. 

13.Narodw mira. (Seriya). M-L 1954-1966. 

14.Narodw Sredney Azii i Kazaxstane. M., 1962. 

15.Cheboksarov N.N., Cheboksarova N.A. Rasw, narodw, kulturw. M., 1987. 

16. Shaniyazov K., İsmailov X. Materialnaya kultura uzbekov v kontse XIX-nach. 

XX vv. T., 1983. 

17. Shoniёzov K.Sh. Qorluqlar davlati va qorluqlar. T., 1999. 

18. Levi Stross K. Strukturnaya antropologiya. M., 1983. 

19. Teylor E. Pervobwtnaya kultura. M., 1989. 

20. Morgan L.G. Liga xodenesauni ili irokezov. M., 1983