ҲУҚУҚ принциплари ва функциялари

2. Xuquq prinsiplarining tasnifi
Axloq prinsiplarini mazmuni, namoyon bo`lish jabhasi va xususiyatlariga qarab turli mezonlar asosida tasniflash mumkin. Masalan, Axloqning tipi va harakatlanish ko`lamiga qarab quldorchilik, feodal, burjua va sotsialistik Axloq prinsiplari haqida gapirysh mumkin. Shuningdek, Axloq prinsiplari o`z tabiatiga ko`ra ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy, axloqiy, diniy va maxsus-yuridik turlarga bo`linadi. Axloqshunoslikka oid adabiyotlarda umumiy va maxsus, sohaviy va tarmoklararo prinsiplar to`g`risida fikr- mulohazalar mavjud.
Umumiy Axloqiy prinsiplar butun Axloqiy tizim zaminida turishi bilan xarakterlanadi. Bu prinsiplar tahlili orqali u yoki bu mamlakat Axloqiy tizimining mazmun-mohiyati, tabiati, o`ziga xos xususiyatlari, harakatlanish sifatlari haqida xulosa chiqarish mumkin. Bunday Axloqiy prinsiplar qatoriga quyidagilar kiradi:
1) Axloqni shakllantirish va amalga oshirishda demokratizm prinsipi.
Mazkur prinsip Axloqni yaratish sohasida xalqding, bevosita xalq vakillari bo`lmish deputatlarning, jamoat birlashmalari va nodavlat tashkilotlar, siyosiy partiyalarning, fuqarolarning Axloqiy siyosatni shakllantirish va qonunchilikni takomillashtirishda keng ishtiroki orqali namoyon bo`ladi. Axloqni amalga oshirish jabhasida demokratizm tamoyili Axloqni qo`llovchi va Axloqni muhofaza qiluvchi idoralarni tashkil etish va faoliyat yuritish tartibida, dastavval odil sudlovni amalga oshirish jarayonida, ularning fuqarolarga yaqinligida, aholi uchun yuridik yordamning realligi darajasida o`z aksini topadi.

Xususan, O`zbekistonda avj oldirilayotgan sud-Axloqiy islohotning zaminida ham demokratik jihatlarni chuqurlattirish yotadi. Bunda advokatlar mavqeini kuchaytirish, sud jarayonida prokuror bilan advokatning Axloqiy mavqeini tenglashtirish, prokuratura va militsiya faoliyatini inson Axloqparini ta`minlash nuqtai nazaridan isloh etish kabilar ko`zda tutiladi. «Jamiyatda demokratiya qay darajada ekashshgini belgilovchi kamida uchta mezon bor, - deb ta`kidlaydi O`zbekiston Prezidenti I.A.Karimov. - Bular - xalq qarorlar qabul qilish jarayonlaridan qanchalik xabardorligidir. Hukumat qarorlari xalq tomonidan qanchalik nazorat qilinishi, oddiy fuqarolar davlatni boshqarishda qanchalik ishtirok etishidir. Ana shu uch sohada haqiqiy siljishlar bo`lmas ekan, demokratiya haqidagi hamma gap -so`zlar yo xalqqa xushomad qilish yoki oddiy siyosiy o`yin bo`lib qolaveradi»2.

2) Qonuniylik prinsipi. Axloq ijodkorligi jarayoni subyektlari tomonidan normativ-Axloqiy aktlar loyihasini tayyorlash, muhokama etish, qabul qilish va nashr etish qonunlar, avvalo, Konstitutsiya asosida amalga oshiriladi. Qonuniylik tamoyilining asosiy ma`nosi shundaki, qonun chiqaruvchi idora - parlamentning ham, Axloq ijod etuvchi boshqa idoralarning ham faoliyati qonun asosida qat`iy amalga oshirilyshi lozim.
Sudlov jarayoni hatsda Axloqni amalga oshirishda ish kuradigan barcha davlat idoralari va mansabdor shaxslar faoliyati ham batamom qonunga mos ravishda bo`lishi talab etiladi. Mazkur faoliyatda qonuniylik prinsipi barcha mutasaddi idoralar, mansabdor shaxslar handa fuqarolar xatgi-harakatida qonunga itoat etish, uning talabiga og`ishmay rioya qilishda namoyon bo`ladi. Qonuniylik umumiylik va yagonalik sifatlari bilan xarakterlanadi. Qonunga itoat etish barcha subyektlar uchun umumiy talabdir. Ayni vaqtda, qonundagi har bir qoida Axloqiy munosabatning barcha ishtirokchilari uchun yagona talab sifatida maydonga chiqa-di. Ьoshqacha qilib aytganda, qonun ustuvor va butun mamlakat hududida yagonadir. U bir xilda tushunilishi va bir xilda bajarilishi lozim.

3) Insonparvarlik prinsipi. Buning ma`nosi shundaki, Axloq jamiyat - inson - davlat o`rtasidagi munosabatlarni mustahkamlash va tartibga solishda adolat, insonni sevish, shaxsni e`zozlash va uning sha`nini qadrlash, unga hayot kechirish uchun munosib shart-sharoitlar yaratib berish nuqtai nazaridan kelib chiqadi.

Axloqning insonparvarligi qonunchilik hujjatlarida mustahkamlangan iqtisodiy hamda ijtimoiy tuzum shaxs uchun kulai shart-sharoitlar, imtiyozlar yaratishini nazarda tutadi. Axloqda shaxsni tahqirlovchi, qiynovchi, unga nisbatan noinsoniy munosabatni mustahkamlovchi qoidalar bulishi mumkin emas. Mamlakatda vujudga keltirilgan kafolatlar tizimi fuqarolarni g`ayriAxloqiy xatti-harakatlardan hamda ularning oqibatlaridan dimoya qilishi kerak

Albatta, fuqarolar Axloq va erkinliklarining to`la kafolati faqat demokratik Axloqiy davlat sharoyetidagina bulishi mumkin. Uzbekisgonda insonparvar Axloqning shakllanishi mustaqillik, davlat suverenitetining qo`lga kiri-tilishi hamda mustahkamlanishi davri bilan chambarchas bog`liqdir. Xususan, O`zbekiston Konstitutsiyasida: oila jamiyat va davlat muhofazasidadir (63-modda). Oga-onalar o`z far-zandlarini voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majburdirlar. Davlat va jamiyat yetim bolalarni va ota-onalarining vasiyligadan mahrum bo`lgan bolalarni boqish, tarbiyalash va o`qitishni ta`minlaydi (64-modda). Voyaga yetgan, mehnatga layoqatli farzandlar o`z ota-onalari haqida g`amxo`rlik qilishga majburdirlar (66-modda), - deb ta`kidlanganligida naqadar insonparvarlik g`oyalari mujassamdir. Bunday insonparvarlik bilan yo`g`rilgan Axloqiy qoidalarni Oila kodeksida, Mehnat kodeksida, «Fuqarolar sog`ligani saklash to`g`risida», «Fuqarolarning pensiya ta`minoti to`g`risida»gi va boshqa qonunlarimizda ko`plab uchratish mumkin.

4) Fuqarolarning qonun oldida tengligi prinsipi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 18-moddasiga muvofiq, O`zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil Axloq va erkinliklarga ega bo`lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e`tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan qat`i nazar, qonun oldida tengdirlar. Imtiyozlar faqat qonun bilan belgilab qo`yiladi hamda ijtimoiy adolat prinsiplariga mos bo`lishi shart.

Mazkur prinsip quyidagi jihatlar bilan tavsiflanadi. Birinchidan, davlatda barcha fuqarolar teng holat va maqomga egaligi. Davlat o`z qonunlari bilan fuqarolarga bir xildaga sharoit va teng imkoniyatlar yaratib beradi. Hamma bir xildagi xuquq, va majburiyatlarga ega. Biroq, ulardan foydalanish amalda turlicha bo`ladi. Masalan, birov oliy o`kuv yurtiga kiradi, ikkinchi fuqaro esa bu hukukdan foydalanmaydi. Ikkinchidan, bu prinsip umumfuqaroviy Axloqlarning tengligada ifodalanadi. Bu Axloqlar, avvalo, Konstitutsiyada va boshqa qonunlarda mustahkamlanadi. Bular fuqarolarning saylov Axloqi va saylanish Axloqi, mehnat qilish Axloqi, bilim olish Axloqi, meditsina yordamidan foydalanish Axloqi, turar joyga, xususiy mulkka ega bo`lish Axloqi va hokazolardir. Uchinchidan, bu prinsip fuqarolarning qonun oldida birdek mas`ulligada ifodalanadi. Qonunni buzgan har bir fuqaro, har bir mansabdor shaxs (shu jumladan, yuridik shaxs) beistisno o`z qilmishi uchun javob berishi shart.
5) Davlat va shaxsning o`zaro mas`ulligi prinsipi. Davlat bilan shaxs bir-birlari bilan muayyan Axloq va majburiyatlar orqali bog`liq bo`lishlari lozim. Bu demokratik siyosiy tizim va adolatli davlat boshqaruvining muhim talablaridan biridir. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida ana shu talab o`z ifodasini topgan: «O`zbekiston Respublikasi fuqarosi va davlat bir-biriga nisbatan bo`lgan Axloqlari va burchlari bilan o`zaro bog`likdirlar. Fuqaroning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlab qo`yilgan Axloq va erkinliklari daxlsizdir, ulardan sud qarorisiz mahrum etishga yoki ularni cheklab qo`yishga hech kim hakli emas» (19-modda). Ayni vaqtda, davlat idoralari va mansabdor shaxslar jamiyat va fuqarolar oldida mas`uldirlar.

O`z navbatida, fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga qat`iy itoat etishlari, jamiyat manfaatlariga muvofiq ish tutishlari, boshqa kishilarning Axloqlari, erkinliklari, sha`ni va qadr-qimmatini hurmat qilishlari, qonun bilan belgilangan soliqlarni to`lashlari lozim. Fuqarolar o`z Axloq va erkinliklarini amalga oshirishda boshqa shaxslarning, davlat va jamiyatning qonuniy manfaatlari, Axloqlari va erkinliklariga putur yetkazmasliklari shart (Konstitutsiyaning 20-moddasi). Basharti, bir tomondan, davlat, davlat idoralari va mansabdor shaxslar, ik-kinchi tomondan, fuqarolar o`z zimmalaridagi qonuniy majburiyatlarini buzsalar, tegishli yuridik javobgarlik kelib chiqadi. Bunday hollarda fuqaro davlat oldida, davlat esa (o`z mansabdor shaxslari va idoralari orqali) fuqaro oldida qonunda belgilangan majburiyatlarni o`taydi. Mazkur yuridik munosabat hamda aloqadorlik Axloqiy davlat barpo etishning zaruriy shartidir. Ta`bir joiz bo`lsa, bu yerda gap «davlat suvereniteti» va «shaxs suvereniteti»ning o`zaro dialektik aloqadorligi, bog`liqligi xususida bormoqda.

Umumiy Axloqiy prinsiplar qatoriga, shuningdek, ijtimoiy adolat, teng Axloqlilik, Axloq va majburiyatlar borligi, Axloqning ustuvorligi kabilar kiradi.

Maxsus-yuridik prinsiplar aslida Axloqiy tilda ifodalangan ijtimoiy prinsiplardir. Odatda, ilmiy adabiyotlarda maxsus-yuridik prinsiplar toifasiga quyidagalar kiritiladi:

1) Axloq normalarining butun mamlakat aholisi uchun umumiy-majburiyligi hamda ularning boshqa ijtimoiy normalardan ustuvorligi;

2) amaldagi obyektiv Axloqni tashkil etuvchi normalar-ning ziddiyatsizligi va qonunning boshqa normativ-Axloqiy aktlardan ustunligi;
3) Axloqning ommaviy va xususiy Axloqqa, nisbatan mustaqil Axloq sohalari hamda institutlariga bo`linishi;
4) obyektiv va subyektiv Axloq o`rtasida, Axloq normasi va Axloqiy munosabat o`rtasida, Axloq bilan Axloqning qo`llanishi o`rtasida mutanosiblik nisbatining mavjudligi prinsipi;
5) ijtimoiy erkinlik, qonun va sud oldida tenglik, teng Axloqlilik prinsipi;
6) qonunda mustahkamlangan Axloq va erkdapiklarning yuridik kafolatlanganligi;
7) teng yuridik mezon (miqyos)larda ifodalangan xulq-atvorning adolatliligi hamda yuridik javobgarlikning so-dir etilgan Axloq buzilishiga mutanosibligi;
8) yuridik javobgarlikning faqat aybli Axloqqa xilof xatti-harakat (yoki harakatsizlik) uchungina qo`llanishi va ayblanayotgan har bir shaxsning ishi sudda ko`rilib, uning aybi isbotlanmaguncha u aybdor hisoblanmasligi; aybsizlik prezumpsiyasi prinsipi (O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 26-moddasi);
9) yangi yoki nisbatan ogarroq yuridik javobgarlikni o`rnatayotgan qonunning orqaga qaytish kuchiga ega emasligi prinsipi; jazolash tizimini insonparvarlashtirish.3
Tarmoqlararo Axloqiy prinsiplar ikki yoki undan ortiq Axloq tarmoklari doirasida amal qiladigan prinsiplardir. Ko`pincha bunday prinsiplar bir-biriga yaqin turuvchi Axloq sohalarini qamrab oladi (masalan, konstitutsiyaviy va ma`muriy Axloq sohalari; jinoiy-protsessual va fuqarolik-protsessual Axloqi sohalari uchun umumiy bo`ladigan prinsiplar). Aytaylik, moddiy javobgarlik prinsipi mehnat Axloqi, fuqarolik Axloqi, oila Axloqi sohalarida qo`llaniladigan tamoyil. Faqat ayb uchun javobgarlik prinsipi esa Jinoyat kodeksida hamda Ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi kodeksda, bevosita ulardagi moddalarda aks ettirilgan. Bu prinsip fuqarolik qonunchiligida ham asosiy dasturilamallardan biri hisoblanadi.4 Aybsizlik prezumpsiyasi prinsipi ham tarmokdararo xarakterga ega. U jinoyat Axloqi, ma`muriy Axloq, jinoyat-protsessual Axloqi va boshqa tarmoq-larda qo`llaniladi.
Sohaviy Axloqiy prinsiplar faqat bitta konkret Axloq sohasi doirasida harakatlanadi. Masalan, yer Axloqi uchun «yerga egalik qilish shakllarining ko`pligi va ularning tengliga» prinsipi, «yerning fuqarolik muomalasida bo`lish» prinsipi, «yer ustidan davlat boshqaruvini amalga oshirish» prinsipi, «yerda mustaqil xo`jalik yuritish va yerdan foydalanuvchi subyektlarning tengligi» prinsipi, «yerdan maqsadga muvofiq foydalanish, yerdan foydalanganlik uchun haq to`lanishi» prinsipi va hokazolar.

Yana bir misol. Xo`jalik-protsessual (arbitraj-protsessual) hukukdda kuyidagi prinsigshar rahbariy rol o`ynaydi: sudyalarning saypab qo`yilishi, ularning mustaqishshgi va faqat qonunga bo`ysunishi prinsipi, ishlarni ko`rishda kollegaallik va yakkaboshchilikning qo`shib olib borilishi prinsipi, ishlarni ko`rishda oshkoralik prinsipi, ishda qatnashayotgan taraflarning tengligi prinsipi, nizolarni ko`rishda bahslashish, og`zakilik va bevositalik prinsiplari.

Har bir Axloq sohasi umumiy va tarmoqlararo prinsiplarga tayanishdan tashqari faqat o`zigagina xos prinsiplarga ham asoslanadi. Bu prinsiplarning barchasi birgaliqda nafaqat Axloq sohasi uchun, bapki butun Axloq tizimining tuzilishi va harkatlanishiga zamin bo`lib xizmat qiladi.