XX-asrning 20-yillarida: 1920-yillarda, yirik havzalar uchun mos keladigan formulaga ehtiyoj sezilganda, makon va vaqt bo'yicha yog'in va havza xususiyatlarining turlicha taqsimlanganligini hisoblash uchun ratsional usulga ko'plab o'zgartirishlar kiritildi. Izoxronalar yoki teng harakatlanish vaqti chiziqlari kontseptsiyasiga asoslangan modifikatsiyalangan ratsional usulni birinchi asosiy yog'in modeli sifatida ko'rish mumkin. Mazkur model, uning shakli va parametrlarini turli ko'chich vaqtini aniqlash uchun topografik xaritalar va Manning formulasidan foydalanish orqali olingan transfer funktsiyasiga asoslangan. - 3. Фаннинг ривожланиш тарихи.
- XX-asrning 30-yillarda: gidrologik tahlilda katta qadam amerikalik muhandis Sherman tomonidan 1932 yilda superpozitsiya printsipi asosida kiritilgan birlik gidrograf (unit hydrograph) tushunchasi edi. O'sha paytda hali ma'lum bo'lmagan bo'lsa-da, superpozitsiya printsipi ko'plab taxminlarni nazarda tutgan, ya'ni havza yog'in/ yuza oqimi o'zgarishiga sababchi bo'lib, chiziqli o'zgarmas vaqt tizimi kabi bo'ladi. Birlik gidrografdan foydalanish nafaqat toshqinning eng yuqori suv sarfini (ratsional usul kabi), balki butun gidrografni (yog'in hodisasi natijasida hosil bo'lgan yuza oqimi hajmi) hisoblash imkonini berdi.
- 1930-yillarning oxiri va 40-yillari davomida usul va natijalarning ob'ektivligini oshirish uchun bir qator metodlar taklif qilindi va statistik tahlil metodlari qo'llanildi. Turli xil yondashuvlar va tegishli bibliografiya bo'yicha munozarani Dooge (1973) hisobotida topish mumkin.
- 3. Фаннинг ривожланиш тарихи.
- XX-50-yillarda: Haqiqiy muvaffaqiyat 1950-yillarda (Todini, 1988), gidrologlar murakkab dinamik tizimlarni tahlil qilish uchun ishlatiladigan muhandislik yondashuvlari tizimi to'g'risida xabardor bo'lganlarida yuz berdi. Nihoyat, ular birlik gidrografining sababchi, chiziqli o'zgarmas vaqt tizimining yechimi ekanligini va Laplas, Furye va Z ko'chishlari kabi matematik usullardan foydalanish kirim va chiqim ma'lumotlarini tahlil qilish natijasida javob funktsiyasini keltirib chiqarishi mumkinligini angladilar.
- Bu kontseptual modellar paydo bo'lgan davr edi.
- 3. Фаннинг ривожланиш тарихи.
- XX-asrning 60-yillardan: 1960-yillarda yog'n-oqimni modellashtirish bo'yicha ko'plab boshqa yondashuvlar ko'rib chiqildi. Jarayonning fizik talqin qilinishini izlashda gidrologik siklning yakka tarkibiy qismlarining xususiyatlarini havza miqyosida o'zaro bog'liq bo'lgan bir qator kontseptual elementlardan foydalangan holda namoyish etish mumkin, ularning har biri ma'lum bir quyi tizimning maqsadini ifodalaydi. Keyinchalik ko'p miqdordagi kontseptual, birlik, yog'in-oqim oqim modellari paydo bo'ldi:
- 3. Фаннинг ривожланиш тарихи.
- XX-asrning 1970-yillarda:
- Boks va Jenkins (1970) gidrologlarga muqobil model turini taqdim etishdi - ya'ni avtoregressiv harakatlanuvchi o'rta (ARMA) modeli va o'zgaruvchan qatorlarning stoxastik modellarining boshqa shakllari.
- suv toshqini xavfi bo'lgan joylarda ogohlantirish zarurligi uchun javob beradigan va suv omborlari yoki gidrotexnika inshootlarini boshqarish vositasi sifatida real vaqt prognozlash modellari ishlab chiqildi.
- Odatda Kalman filtrlari (Kalman, 1960; Vud va O'Konnel, 1985) kabi so'nggi yangilash va qayta kalibrlash texnikalariga asoslangan.
- 3. Фаннинг ривожланиш тарихи.
- XX-asrning 1980-yillarda: Prognoz qilish talabini bajarish uchun
- yerdan foydalanishdagi o'zgarishlarning ta'siri,
- kirim va chiqim o'zgaruvchilarning maydon bo'yicha ta'siri,
- ifloslantiruvchi moddalar va oqiziqlarning harakatlari va
- birlik modelni kalibrlash bo'yicha ma'lumotlar mavjud bo'lmagan (gidropost mavjud bo'lmagan) havzaning gidrologik regimi, fizik-taqsimlangan parametrli modellar (physically-based distributed-parameter models) ishlab chiqilgan.
- 3. Фаннинг ривожланиш тарихи.
- 1990-yillarning oxiridan: Kontinental miqyosdagi gidrologiya evolyutsiyasi gidrologik modellashtiruvchilarga yangi talablar qo'ydi. Yirik miqyosdagi gidrologik modellar quyidagi sabablar va qiziqishlar asosida ishlab chiqilgan.
- Birinchidan, turli xil operatsion va rejalashtirish maqsadlari uchun katta hududlar uchun mas'ul bo'lgan suv resurslari boshqaruvchilari katta hududlarda resurslarning fazoviy (makon bo'yicha) o'zgaruvchanligini bilish.
- Ikkinchidan, gidrologlar va suv boshqaruvchilari yerdan foydalanish va iqlim o'zgaruvchanligi va katta geografik hudud o'zgarishi ta'siriga qiziqish.
- Uchinchidan, gidrologik modellarni oqimga ifloslanish nuqtalarini va manbalarini baholash uchun asos sifatida foydalanishga bo'lgan ehtiyoj.
- To'rtinchidan, gidrologlar va atmosfera dasturchilari mintaqaviy va global atmosfera modellarida gidrologik jarayonlarni namoyish etishning zaif tomonlarini sezdilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
