Узбекистон республикаси кишлок ва сув

3.2- rasm. Axos-340C traktorning etakchi g‘ildiragidagi urinma kuchning dvigatel burovchi momentiga nisbatan o‘zgarish grafigi

3, 4, 5, 6, 7 mos ravishda traktorning 3, 4, 5, 6, 7 uzatmalaridagi urinma kuchning o‘zgarishi

3.2-jadval

, N^.m	Ru , N						Vn , km/soat						, N		Ril , N
	1	2	3	4	5	1		2	3	4	5			1		2	3	4	5
349,6	28291	26175	22388	18304	15891	0,0		0,0	0,0	0,0	0,0	3968		24323		22207	18420	14336	11922
343,4	27786	25707	21988	17977	15607	5,1		5,5	6,4	7,8	9,0	3968		23818		21739	18020	14009	11639
312,2	25260	23370	19989	16343	14188	6,8		7,3	8,5	10,4	12,0	3968		21292		19402	16021	12375	10220
0,0	0	0	0	0	0	8,4		9,1	10,7	13,1	15,0	0		0		0	0	0	0

3.1.3 Traktorning harakatlanishidagi nazariy tezligini aniqlash va uning grafigini qurish

Traktorning harakatlanishidagi nazariy tezligi berilgan uzatma uchun quyidagi formula yordamida hisoblanadi:

, km/soat

bu erda, - traktorning dvigateli joriy aylanish chastotasi ga mos keluvchi berilgan uzatmadagi joriy nazariy tezligi, km/soat; - etakchi g‘ildirakning yumalash radiusi; - berilgan uzatmadagi transmissiyaning uzatish soni.

Har bir uzatmadagi joriy nuqtalar uchun hisoblangan nazariy tezlikning qiymatlarini 3.2-jadvalga kiritiladi va nazariy tezlikning dvigatelni aylanish chastotasiga nisbatan o‘zgarish grafigi quriladi (3.3-rasmga qarang). Bu grafik koordinata boshidan o‘tadigan to‘g‘ri chiziqlardan tashkil topadi.

3.1.4 Traktorning harakatlanishiga qarshilik kuchi va ilmoqdagi foydali tortish kuchini aniqlash

Traktorning gorizontal tekislikdagi harakati uchun uning harakatlanishiga qarshilik qiluvchi kuch quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:

, N

bu erda, - yumalashga qarshilik koeffitsienti, er sharoitiga qarab tanlanadi; -traktorning ekspluatatsion og‘irligi, N (1-bo‘limda aniklangan).

3.3-rasm. Axos-340C traktorning nazariy tezligini dvigatelning aylanish chastotasiga nisbatan o‘zgarish grafigi

3, 4, 5, 6, 7 mos ravishda traktorning 3, 4, 5, 6, 7 uzatmalaridagi nazariy tezlikning o‘zgarishi
Harakatlanishga qarshilik kuchi , traktorning hamma uzatmalari uchun o‘zgarmas deb qabul qilinadi va uning qiymati 3.2-jadvalga kiritiladi.

Traktorning ilmoqdagi foydali tortish kuchi quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi va uning barcha uzatmalardagi qiymatlari 3.2-jadvalga kiritiladi.

, N

bu erda, - traktorni harakatlantiruvchi urinma kuchning joriy qiymatlari.

3.1.5 Traktordagi shataksirash tufayli yo‘qotishlar, traktorning harakatlanishdagi xaqiqiy tezligi, ilmoqdagi foydali tortish kuvvati va tortish FIKni aniqlash

Traktor shataksirashi natijasidagi yo‘qotish qiymati ni aniqlash uchun 1-bo‘limda keltirilgan emperik formulalardan yoki 1.1-jadval ma’lumotlaridan foydalaniladi. Bunda oldin ilmoqdagi kuch R_{il i} ning har bir joriy qiymati uchun nisbiy tortish kuchining qiymati R_i aniqlanadi va shunga mos keluvchi qiymati topiladi:

R_i = R_{il i} / (_i ∙  ∙ G)

bu erda,  - etakchi g‘ildiraklarni er bilan tishlashish koeffitsienti bo‘lib uning qiymati traktor harakatlanayotgan er sharoitiga qarab adabiyotdan olinadi; _i - traktorning og‘irligini etakchi g‘ildiraklariga ta’sir qilayotgan qismini e’tiborga oluvchi koeffitsient, zanjirli traktorlar uchun,  = 1; g‘ildirakli traktor uchun:

,

bu erda: - traktorning bo‘ylama bazasi, m; - traktorning gorizontal tekislikdagi og‘irlik markazi koordinatasi, m; bu qiymatlar o‘xshash traktordagi bilan bir xil qilib olinadi. - etakchi g‘ildirakdagi burovchi momentning joriy qiymatlari, N ^. m:

, N ^. m

- traktorning ekspluatatsion og‘irligi, N (1-bo‘limda aniklangan).

Traktorni shataksirashi natijasidagi yo‘qotishning aniqlangan qiymatlari quyidagi 3.3-jadvalga yoziladi va bu qiymatlardan foydalanib grafigi chiziladi (3.4 - rasmga qarang).

3.3-jadval

, N^.m	Ril , N						, %						Vx , km/soat
	1	2	3	4	5	1		2	3	4	5	1		2	3	4	5
349,6	0,904	0,841	0,722	0,583	0,496	0,467		0,331	0,195	0,129	0,105	0,0		0,0	0,0	0,0	0,0
343,4	0,889	0,827	0,709	0,572	0,486	0,429		0,308	0,186	0,125	0,103	2,7		3,7	5,2	6,8	8,1
312,2	0,813	0,753	0,642	0,513	0,433	0,287		0,221	0,151	0,109	0,090	3,9		5,1	6,9	9,1	10,8
0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0		0,0	0,0	0,0	0,0	6,0		7,1	9,1	11,6	13,7

Traktorning haqiqiy tezligi quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:

, km/soat,

bu erda, - traktorning berilgan uzatmadagi joriy nazariy tezligi, km/soat; - shataksirash natijasidagi yo‘qotishning berilgan uzatmadagi qiymatlari. Hisoblab topilgan traktorning haqiqiy tezligi qiymatlari 3.3-jadvalga kiritiladi.

3.4-rasm. Axos-340C traktorning shatakshirashi natijasidagi yo‘qotishning traktor ilmog‘idagi foydali tortish kuchiga nisbatan o‘zgarish grafigi
Traktor ilmog‘idagi foydali tortish kuchi va traktorning xaqiqiy tezligi qiymatlaridan foydalanib, traktorning foydali tortish kuvvati ni aniqlash mumkin.

, kVt

Traktorning tortish FIK quyidagicha aniqlanadi:

Hisoblangan foydali tortish quvvati va tortish FIKning qiymatlari quyidagi 3.4-jadvalga kiritiladi.

3.4-jadval

, N^.m	Nil , kVt
	1	2	3	4	5	1		2	3	4	5
349,6	18,2	22,6	26,4	27,2	26,7	0,402		0,498	0,581	0,598	0,589
343,4	25,5	30,5	34,8	35,5	34,9	0,429		0,513	0,585	0,598	0,587
312,2	35,6	38,3	40,3	40,0	38,8	0,527		0,567	0,597	0,591	0,575
0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0		0,0	0,0	0,0	0,0

Traktorning tortish FIK qiymatini to‘g‘ri aniqlanganligini dvigatelning nominal aylanish chastotasi uchun quyidagi formula bo‘yicha tekshirish mumkin:

bu erda: - traktor transmissiyasining FIK (yoki mexanik FIK); - traktorning o‘z-o‘zini harakatlanishiga qarshilik FIK; - quyidagicha aniqlanadi:

-traktorning shataksirashidagi FIK quyidagi formula bilan aniqlanadi.



3.2 Traktorning nazariy tortish tavsifnomasini kurish

Traktorning tortish hisobidagi hamma parametrlar qiymati hisoblab 3.1-3.4 jadvallar to‘ldirilgach, shu qiymatlardan foydalanib traktorning nazariy tortish tavsifnomasini qurish mumkin. Ushbu tavsifnomani ham qo‘lda yoki kompyuterda Microsoft Excel dasturiga moslashtirilgan dastur yordamida qurish mumkin (quyidagi 3.5-rasmda kompyuterda qurilgan nazariy tortish tavsifnomasi keltirilgan).

Quyida tortish tavsifnomasini qo‘lda chizish tartibi ham keltirilgan.

1. 22 formatli millimetr chiziqli qog‘ozga to‘g‘ri burchakli koordinata o‘qi o‘tkaziladi va lozim bo‘lgan masshtablar tanlanadi.

2. CHizmaning pastki chap kvadratiga dvigatelning rostlash tavsifnomasi chiziladi. Bu tavsifnoma , , ning dvigatelni aylanish chastotasiga nisbatan o‘zgarishini ko‘rsatadi, ya’ni:

3. CHizmaning yuqorigi chap kvadratiga traktor nazariy tezligining dvigatelni aylanish chastotasiga nisbatan o‘zgarish grafigi chiziladi.

4. CHizmaning pastki o‘ng kvadratiga dvigatelning burovchi momentini traktor ilmog‘idagi tortish kuchiga bog‘liklik grafigi chiziladi. Bunda koordinata o‘qi O nuqtadan chap tomonga tanlangan masshtab bo‘yicha traktorning harakatlanishiga qarshilik kuchi ni qiymati qo‘yiladi va hosil bo‘lgan O₁ nuqtani yangi koordinata nuqtasi deb qabul qilinadi. SHu nuqtadan o‘ng tomonga dvigatelning burovchi momenti qiymatlariga to‘g‘ri keladigan traktorning tortish kuchi qiymatlari qo‘yib chiqiladi.

5. CHizmaning yuqorigi o‘ng kvadratiga traktorning tortish kuchiga nisbatan foydali tortish quvvatini o‘zgarish grafigi chiziladi. Bundan tashqari shu kvadratda shataksirash va tortish FIK grafiklari ham joylashtiriladi.

Kurs ishining oxirida nazariy tavsifnomada ko‘rsatkichlarni o‘zgarishi qisqacha taxlil qilinadi. Bu ko‘rsatkichlarga har bir uzatma uchun ilmoqdagi foydali tortish quvvati, traktorning tortish FIK, shataksirash, nazariy tezlik va dvigatel rostlash tavsifnomasining asosiy parametrlari kiradi.



3.5-rasm. Axos-340C traktorning nazariy tortish tavsifnomasi

3, 4, 5, 6, 7 mos ravishda traktorning 3, 4, 5, 6, 7 uzatmalari

4. Kurs ishi bo‘yicha xulosa

Kurs loyihasining oxirida loyihalashtirilgan traktor yoki avtomobil ko‘rsatkichlari bilan unga o‘xshash traktor yoki avtomobil asosiy parametrlarini taqqoslash uchun quyidagi 5.1 va 5.2 jadvallar tuziladi. Bunda o‘xshash traktor yoki avtomobil loyihalashtirilayotgan traktor yoki avtomobil bilan bir xil er sharoitida va uzatmalar qutisining bir xil uzatmasida ishlaydi deb olinadi. O‘zbekiston qishloq xo‘jaligida keng foydalaniladigan o‘xshash traktorlar yoki avtomobillarning asosiy ko‘rsatkichlari 6, 7 va 8-ilovalarda keltirilgan. O‘xshash dvigatel, traktor yoki avtomobilning texnik tavsifnomalarda keltirilmagan ayrim ko‘rsatkichlarini aniqlashda oldingi bo‘limlarda foydalangan formulalardan foydalaniladi.

4.1 O‘xshash dvigatel ko‘rsatkichlarini aniqlash

Dvigatelning samarali FIK quyidagi tenglama orqali aniqlanadi:

=0,39

bu erda, Q_p-yoqilg‘ining pastki solishtirma yonish issiqligi, dizel yoqilg‘isi uchun Q_p=42500 kJ/kg, benzin uchun Q_p=43930 kJ/kg; g_en-solishtirma samarali yoqilg‘i sarfi, g/kVt^.soat, bu qiymat dvigatelning texnik tavsifnomasidan olinadi.

Dvigatelning indikator FIKni aniqlash uchun oldin silindrdagi o‘rtacha samarali bosim qiymati quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

=0,918 MPa

bu erda:  - dvigatelning taktini ko‘rsatuvchi son; N_n - o‘xshash traktor dvigatelining nominal quvvati, kVt; V_h - silindrning ishchi xajmi, l; i - silindrlar soni; n_n - dvigatelning nominal aylanish chastotasi, min^-1.

SHundan so‘ng dvigateldagi ishqalanish kuchlarini engishga sarflanayotgan bosim r_m aniqlanadi:

p_m= a + b∙W_{p o‘}=0,217 MPa,

bu erda, a va b 2-bo‘limda ta’kidlanganidek dvigatel turi, tuzilishi va o‘lchamlariga bog‘liq koeffitsientlar bo‘lib ularning qiymati dizellar uchun a=0,105 va b=0,012 karbyuratorli dvigatellar uchun agar S/D>1 bo‘lsa a=0,05 va b=0,0155 agar S/D<1 bo‘lsa a=0,04 va b=0,0135 ga teng. W_{p o‘r} -porshenning o‘rtacha harakatlanish tezligi, m/s. Bu ko‘rsatkich quyidagicha aniqlanadi

W_{p o‘r} = S ∙ n_n / (3∙10⁴)=9,3 m/s

bu erda, S-o‘xshash dvigateldagi porshen yo‘li, mm.

Dvigateldagi o‘rtacha indikator bosim quyidagicha aniqlanadi:

=1,135 MPa

Dvigatelning mexanik FIK:

YUqoridagi hisoblashlardan keyin dvigatelning indikator FIKni aniqlash mumkin:

O‘xshash va loyihalashtirilgan traktorlar uchun aniqlangan ma’lumotlar 5.1-jadvalga kiritiladi.

5.1-jadval

Traktor	Dvigatelning nominal kuvvati, kVt	Dvigatelning nominal aylanishlar chastotasi, min^-1	Dvigatel silindri diametri, D mm	Porshen yuli, S mm	Samarali solishtirma yoqilg‘i sarfi, ge g/kVt soat	Dvigatelning samarali FIK, ηe	Dvigatelning indikator FIK, ηi	Dvigatelning mexanik FIK, ηm	Traktor massasi, G kg	Tortish FIK, ηT	Transmissiya FIK, ηm	YUmalash qarshilik FIK, ηf	SHataksirash FIK, ηδ
Axos-340C	74	2200	105	127	215	0,39	0,49	0,81	4200	0,527	0,877	0,843	0,713
Loyihalash-tirilgan	67,6	2067	102	123	221	0,38	0,46	0,84	4409	0,622	0,877	0,830	0,855

4.2 O‘xshash traktorning umumiy tortish FIKni aniqlash

Traktorning umumiy foydali tortish koeffitsienti quyidagi formula orqali aniqlanadi:

,

bu erda: N_il - ilmoqdagi maksimal tortish FIKga to‘g‘ri keladigan tortish quvvati, kVt; N_n - o‘xshash traktor dvigatelining nominal quvvati, kVt.

Ilmoqdagi tortish quvvatini aniqlash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:

=39,0 kVt

bu erda, R_il - traktor ilmog‘idagi tortish kuchi, N; V_x - traktorning haqiqiy harakatlanish tezligi, km/soat.

Ilmoqdagi tortish kuchi quyidagi tarzda aniqlanadi.

=20268 N

bu erda, R_u - traktorni harakatlantiruvchi urinma kuch, N; R_f - traktorni o‘zini-o‘zi yumalatishga sarflanadigan kuch, N. Bu kuchlar qiymatlari quyidagicha aniqlanadi:

=24048 N

N

bu erda, η_m - transmissiyani berilgan uzatmasida mexanik yo‘qotishlarni e’tiborga oluvchi FIK; M_n - dvigatel burovchi momentining nominal qiymati, N∙m; i - berilgan uzatmadagi transmissiyaning uzatish soni; r_k - etakchi g‘ildirak (yoki yulduzcha)ning yumalash radiusi, m; f - traktorni yumalashga qarshilik koeffitsienti; G - o‘xshash traktor massasi, N.

YUqoridagi formulalardagi o‘xshash traktorning η_m, i, r_k kabi ko‘rsatkichlarini aniqlash va ish sharoitiga qarab qabul qilinadigan f koeffitsientini qabul qilish tartibi 1-bo‘limda tushuntirilgan va o‘sha bo‘limdagi bu ko‘rsatkichlar qiymatlaridan xulosada ham foydalaniladi.

Dvigatel burovchi momentining nominal qiymatini aniqlashda quyidagi formuladan foydalaniladi:

, N m

Traktorning nazariy tezligi quyidagicha aniqlanadi:

=9,71 km/soat

Xaqiqiy tezligi:

=6,93 km/soat

Traktor shataksirashi natijasidagi yo‘qotish qiymati δ ni aniqlash tartibi oldingi bo‘limlarda tushuntirilgan. Bunda oldin nisbiy tortish kuchining qiymati R_i aniqlanadi va shunga mos keluvchi δ qiymati topiladi:

R_i = R_il / ( ∙  ∙ G) =0,812

bu erda,  - etakchi g‘ildiraklarni er bilan tishlashish koeffitsienti bo‘lib uning qiymati traktor harakatlanayotgan er sharoitiga qarab tanlanadi;  - traktorning og‘irligini etakchi g‘ildiraklariga ta’sir qilayotgan qismini e’tiborga oluvchi koeffitsient, zanjirli traktorlar uchun,  = 1; g‘ildirakli traktor uchun:

=0,849

bu erda: L - traktorning bo‘ylama bazasi, m; - traktorning gorizontal tekislikdagi og‘irlik markazi koordinatasi, m; M_g - etakchi g‘ildirakdagi nominal burovchi moment qiymati, N ^. m:

N ^. m

YUmalashga qarshilik koeffitsienti quyidagi formula bilan aniqlanadi:

SHataksirash FIK η_δ ni quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:

Traktorning umumiy FIK quyidagicha aniqlanadi:

Xulosa
Men ushbu kurs loyihani tayyorlashda ozim uchun Axos-340C traktorini o’zimga namuna qilib oldim. Buning natijasida hisob-kitoblarga asosan quydagi natijalarni oldim:

Traktor	Dvigatelning nominal kuvvati, kVt	Dvigatelning nominal aylanishlar chastotasi, min^-1	Dvigatel silindri diametri, D mm	Porshen yuli, S mm	Samarali solishtirma yoqilg‘i sarfi, ge g/kVt soat	Dvigatelning samarali FIK, ηe	Dvigatelning indikator FIK, ηi	Dvigatelning mexanik FIK, ηm	Traktor massasi, G kg	Tortish FIK, ηT	Transmissiya FIK, ηm	YUmalash qarshilik FIK, ηf	SHataksirash FIK, ηδ
Axos-340C	74	2200	105	127	215	0,39	0,49	0,81	4200	0,527	0,877	0,843	0,713
Loyihalash-tirilgan	67,6	2067	102	123	221	0,38	0,46	0,84	4409	0,622	0,877	0,830	0,855

Bundan ko’rinib turibdiki loyihalashtirilgan traktrimiz quvvatini kamaytirish evaziga, aylanish chastotasi kamayyapdi. Silindirlar diametiri o’zgaryapdi 3 mm ga, porshin yo’li ham kamaymoqda, yoqilg’i sarfi esa oshmoqda, divigatal samarali foydali ishi kamaydi. Divigatal indikatir FIK kamaydi, dvigatal mexanik FIK ortdi, traktor massasi ko’paydi, tortish FIK ancha farq qilmoqda. Transmissiya FIK o’zgarmadi, Yumalash qarshilik FIK pasaydi. Shatakisirah oshdi, bundan xulosa qiladigan bo’lsa bunday traktor bizning hozirgi sharoyitda Axos-340C o’rnida qo’lab bo’lmaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Nikolaenko A.V. Teoriya, konstruksiya i raschet avtotraktornыx dvigateley. M., 1984, 335 b.

2. Skotnikov V.A. i dr. Osnovы teorii i raschyota traktora i avtomobilya. M., 1986, 383 s.

3. Karimov U. Traktor va avtomobil dvigatellari nazariyasi. T., 1989

4. Orifjonov M.M. Ichki yonuv dvigatellarini loyihalash. T.,1993

5. Xudoyberdiev T.S. Traktor va avtomobillar nazariyasi hamda hisobi. T., 2005

6. Fayziev M.M. va boshqalar. Ichki yonuv dvigatellari. T., 2007

7. Matyash S.P. Teoriya traktora i avtomobilya. Novosibirsk, 2010

8. Kamilov A.I. Traktor va avtomobillar nazariya asoslari. T., 2010

9. Solixov I. Traktorlar va avtomobillar. T., 2012