Узбекистон республикаси урта махсус ва олий таълим вазирлиги

7.3. O‘rta Osiyo an’anaviy me’morchiligida modul tizimi 
O‘rta Osiyoda modul tizimi o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan. Ilk o‘rta 
asrlarda qurilgan binolarda modul sifatida tashqi devorning qalinligi olingan. 
Surxondaryodagi Sopollitepa qal’asi, Nisodagi Kvadrat uy, Qashqadaryodagi 
Xolchayon saroyi, Buxorodagi Somoniylar maqbarasi va boshqalar ana shunday 
inshootlar jumlasidandir. Arxitekturaning ushbu bosqichidayoq uzunlik o‘lchami 
modulga karrali bo‘lgan, uncha katta bo‘lmagan imoratlarda modul miqdori va
uzunlik o‘lchovi o‘zaro tenglashtirilgan.
Keyinchalik asosiy modul tarzida peshtoq ravog‘ining kengligi olingan (51-
rasm). Masalan, Raboti Malik karvonsaroyi, O‘zgandagi o‘rta maqbaralar, 
Toshkentdagi Suyunichxon maqbarasi bunga misoldir. Binoning me’moriy 
xususiyatlariga qarab ravoq kengligiga uni 
ko‘tarib turuvchi arxivolt ham kiritilgan. Ayrim 
holatlarda, masalan, Bibixonim masjidi tarhining 
moduli tarzida masjid katta gumbazi qo‘yilgan 
kvadrat tarh tomonlari olingan. Masjidlarga 
kirishdagi bosh peshtoq shaklini topishda 
peshtoq ravog‘ining kengligi modul bo‘lib 
xizmat qilgan. Ana shu muhim katta asosiy 
modul yordamida me’morlar binoning barcha 
proporsiyalarini tarhi, tarzi, ichki qismlarining mutanosibliklarini va gumbaz 
balandligini topganlar. Jome masjidi, madrasa, xonaqohlar kabi katta 
inshootlarning me’moriy shakllarini topishda asosiy modul (peshtoq ravog‘ining 
kengligi) bilan uzunlik o‘lchovi orasida oraliq modul ham qo‘llanilib, u peshtoq 
ravog‘i kengligining muayyan qismiga teng qilib olingan. Masalan, Xoja Ahmad 
Yassaviy maqbaraxonaqosi, G‘ijduvondagi Ulug‘bek madrasasi, Buxorodagi 
51-rasm. Toshkent. Suyunchxon maqbarasi 
(XVI a.). Peshtoq ravoqining kengligi asosiy 
modul tarzida olingan.
 

---

91 
Fayzobod va Devonbegi xonaqohlari va boshqalarda oraliq modul peshtoq ravog‘i 
kengligining 1/4 qismiga teng bo‘lsa, Buxorodagi Miri-Arab va Abdulazizxon 
madrasalarida u peshtoq ravog‘i kengligining 1/6 qismiga tengdir.
Ma’lumki, Markaziy Osiyo me’morchiligida uzunlik o‘lchovi tarzida "gaz" 
qabul qilingan. U ikki xil: "shariat gazi" va "shoh gazi"ga bo‘lingan. "Shariat 
gazi"ning uzunligi 60-62 smga, "shoh gazi" esa 104-108 sm teng bo‘lgan. Eng 
ko‘p tarqalgan uzunlik o‘lchovi shariat gazining yarmiga teng bo‘lgan. O‘rta 
Osiyo me’morlari o‘zlari qo‘llagan uzunlik o‘lchovi (gaz)ni hozirgi metrga 
o‘xshagan doimiy o‘zgarmas kattalik deb hisoblamaganlar va shu sababdan ham 
gazning miqdori har bir bino uchun alohida olingan. Uzunlik o‘lchovining etaloni 
bo‘lmagan. Ayni paytda bir davrda va hududda qurilgan binolarda qo‘llanilgan 
gazning kattaligi bir-biriga yaqin bo‘lganligini ko‘ramiz. Gazning mutloq miqdori 
hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lmasa-da, u har bir bino uchun o‘zgarmas va bino 
qismlarining o‘lchovlari ushbu gazga proporsional, ya’ni karrali va mutanosib 
holda olingan. Gaz uzunligining kattaligi odatda bir necha (ikki va undan ko‘p) 
g‘isht enidan iborat bo‘lgan. Gazning o‘zi yoki bir necha gaz esa miqyos birligi 
tarzida olinib, miqyos to‘ri tuzilgan va bino qismlarining o‘lchovlari shu miqyos 
to‘riga mos va mutanosib holda belgilangan. Miqyos birligi uchun gazmi yoki ikki 
va undan ko‘p g‘isht eni olinganmi buning ahamiyati bo‘lmagan, chunki gaz 
hamma vaqt o‘z tarkibiga butun g‘isht enini kiritgan.
G‘ishtdan foydalanishdagi qulaylik uning o‘lchamlariga bog‘liq bo‘lgan: 
g‘isht uzunligi enidan va eni qalinligidan 2 barobar katta, qalinligi esa enidan 2 
barobar kichik bo‘lsa, ya’ni ularning o‘zaro nisbati 4:2:1 bo‘lsagina bunday 
g‘ishtdan mustahkam va chiroyli imoratlar qurish mumkin bo‘lgan. Xullas, gaz, 
miqyos turi va bino g‘ishtining eni (har bir bino uchun alohida) o‘zaro mustahkam 
bog‘liqlikda va bino o‘lchovlari hamohangligini ta’minlashdagi asosiy vositalar 
qatorida turgan. Shakllar uyg‘unligini esa handasaviy mutanosibliklar 
(proporsiyalar) tizimi belgilab bergan. Binolarda katta moduldan tashqari kichik 
modul ham qo‘llanilib, uning kattaligi uzunlik o‘lchamiga bog‘liq holda 156 

---

92 
santimetrdan to 186 santimetrgacha o‘zgarib turgan: uzunlik o‘lchami shariat 
gazining yarmiga teng qilib olinganda (30-31 sm) kichik modul 6 ta uzunlik 
birligiga (180-186 sm), uzunlik o‘lchami shox nim-gazga (52-54 sm) tenglab 
olinganda esa u 156-162 sm bo‘lgan.
Qog‘oz o‘ramining eni 38 santimetrdan oshmasligi me’moriy chizmalar 
chizishda loyihalanayotgan bino chizmasini mayda masshtabda ishlashni taqazo 
etgan. Tomonlari yarim gazlik katak (modul to‘ri) bino qismlarini ishlashda juda 
maydalik qilgan bo‘lsa, peshtoq ravog‘ining kengligiga teng bo‘lgan asosiy katta 
modul aksincha, buning uchun o‘ta kattalik qilgan. Shuning uchun ham binolar- 
ning me’moriy shakllariga mos mutanosib proporsiyalarni belgilashda kichik 
modul qulay imkoniyat yaratgan. Qurilishda 180-186 santimetrlik o‘lchov tayog‘i 
- gazcho‘p va reja ipi qo‘llanilgan. Gazcho‘p 6 qismga bo‘linib, har bir qism 4 
tutamga (1 tutam – 4 barmoq) teng bo‘lgan va universal o‘lchov asbobi sifatida 
foydalanilgan. Chizma istalgan tahminiy masshtabda bajarilgan. Biroq, me’mor 
chizma modulida qanday va qancha o‘lchov birligi yotishini aniq bilgan. Shuning 
uchun ham me’morlarning chizmaga o‘lchovlar qo‘yishi shart bo‘lmagan. 
Markaziy Osiyo me’morchiligida to‘g‘ri burchakli tarh turli xil proporsiyalarda 
(1:1, 4:5, 5:6, 5:7, 5:8, 8:9 va b.sh.) ishlangan. Odatda yuqoridagi xohlangan 
to‘g‘ri burchakli proporsiya olinib, unga bo‘lajak bino tarhi burchaklardan chiqqan 
minoralar va oldinga chiqqan peshtoq bilan birga joylashtirilgan. Tarh 
tomonlarining proporsiyasi dastlab katta modulda olinib va hisoblanib, u har doim 
ham to‘g‘riburchak tarhli devorlar chegarasiga mos tushavermagan. Tarhni 
detallashtirish paytida bino shakllarining mutanosibligi kichik modul va qog‘ozga 
chizilgan gazlar to‘ri yordamida aniqlangan.
Peshtoqlarning shakli va proporsiyalari, yuqorida ta’kidlangandek, bino 
arxitekturasida o‘ta ma’suliyatli rol o‘ynagan. Ularda eng ko‘p tarqalgan 
proporsional nisbatlar 1:1, 5:6, 4:5, 5:7, 5:8 yoki 8:13 hisoblangan. Peshtoq 
ravog‘i peshtoq proporsiyasini belgilagan va loyihalanayotgan bino masshtabiga 
sezilarli ta’sir ko‘rsatgan. Shuning uchun ham peshtoq ravog‘ining kengligi yoki 

---

93 
uning yarmi ko‘pgina imoratlarda bino tarzining asosiy moduli bo‘lib xizmat 
qilgan.