Узбекистон республикаси урта махсус ва олий таълим вазирлиги

52-rasm. Shaharsozlikda modul tizimi. a-Mesopotamiyadagi Qadimgi Borsippa shahrining (er. av. VI a.)
rejasi va handasaviy tahlili. Shahar hududining bo'linishlari modul tizimi-"ashlu"ga asoslangan;
Shaharlarni modul tizimida shakllantirish va 
shahar hududini unga mos tarzda qismlarga bo‘lish 
Mesopotamiyada qadimdan an’ana tusiga kirgan. 
Jumladan, bu yerdagi Qadimgi Dur-Sharrukin 
(eramizgacha VII asr) shahrining tuzilishi ham 
Borsippaga o‘xshab modul tizimiga asoslangan. 
Modul bu yerda 61 metrga teng bo‘lib, shahar 
tomonlari (1800x1650 m) unga karrali tarzda 30 va 
27 qismga bo‘lingan. Shahar darvozalarining oralig‘i 
va hatto darvozalardan shahar burchaklarigacha bo‘lgan masofalar ham ushbu 
modulga karrali qilib olingan (52-rasm, b). Hindistonda ham shaharlarni to‘g‘ri 
burchak shaklida kesishgan parallel chiziqlardan tuzilgan muntazam tarhlar 
asosida shakllantirish qadimdan amalga oshirilgan. Masalan, bu yerda 
eramizgacha III ming yillar oldin qurilgan Moxenjo-Daro shahrining rejasi 
taxminan 1100x1250 metrga teng bo‘lib, kesishgan keng ko‘chalar bilan 
shakllangan 12 ta bir xil kvartallardan tuzilgan. Bu yerda har bir kvartal kattaligi 
shahar rejasi uchun modul vazifasini bajargan bo‘lishi mumkin. Ko‘chalar ufq 
tomonlariga mos tarzda oriyentatsiyalanib shamol yo‘nalishi ham e’tiborga 
olingan. Shaharlarning muntazam rejalari: to‘g‘ri to‘rtburchak, kvadrat yoki doira 
shaklida bo‘lishligi Qadimgi Hind asarlarida ham qayd etilgan. Masalan, 
"Sulvasutra" deb nomlangan risolada shaharlarni shakllantirish va ularning 
а 
52-rasm davomi: b - Qadimgi Dur-
Sharrukin-Horsabad (er.av. VII a.) 
shahrining rejasi.
b 

---

99 
hududini teng qismlarga bo‘lishda muntazam rejalardan va bunda albatta kvadrat 
va uning hosilalaridan foydalanish ko‘zda tutilgan. Shahar qurilishidagi bu kabi 
uyg‘unlashtirish tamoyillari keyingi davrlarda ham o‘z kuchini yo‘qotmagan. 
Jumladan, Hindistonda XI-XII asrlarda yaratilgan "Manasara" asarida aholi 
maskanlari uchun 8 xil muntazam tartibli rejaviy yechimlar tavsiya qilinib, ulardan 
6 tasi biz ilgari eslatgan "manduka"– kvadrat kataklar tizimiga asoslangan. Asarda 
shaharlarning vazifasiga, aholisining tarkibiy va rejaviy tuzilishiga qarab 
tavsiflanishi belgilab qo‘yilgan. Turli xildagi shaharlarga: ma’muriy markazlar, 
savdo hunarmandchilik yoki port shaharlar, mudofaalangan qal’alar yoki boshqa 
xildagi aholi maskanlariga mos keluvchi alohida rejaviy yechimlar tanlash tavsiya 
qilingan (53-rasm).
Qadimgi Yunonistonda ham 
muntazam rejali modul tizimiga 
asoslangan shaharlar barpo etilgan. 
Yunonistonda bunday 
shaharlarning vujudga kelishini 
eramizgacha V asrda yashab ijod 
etgan arxitektor va matematik 
Gippodam nomi bilan bog‘-
laydilar. Zamonaviy arxeologiya 
materiallari bu o‘lkada muntazam 
rejali shaharlarning eramizgacha 
VI 
asr oxirlaridayoq qurila 
boshlanganligini tasdiqladi. Biroq, 
Gippodam davrida uning 
ishtirokida qurilgan shaharlar 
(masalan Milet, Pireya) nafaqat 
o‘zining muntazamligi, 
balki 
muayyan modul birligida