Узбекистон республикаси урта махсус ва олий таълим вазирлиги

58
-r
a
sm
 A
h
ol
i j
oyl
as
h
u
vi
n
in
g m
u
vof
iq
la
sh
tir
ilis
h
i 
h
a
q
id
a
 o
'r
ta
 a
sr
 o
lim
la
rin
in
g
 t
a
k
lif
la
ri:
a 
- 
al
-F
or
obi
y bo'
yi
cha
; b 
- 
Ra
sh
id
a
d
-D
in bo'
yi
cha
(
M
.Q.
A
h
m
ed
o
v
ch
izm
as
i)
.
AL
-VU
Z
M
A
(ER
YU
Z
I)
AL
-VU
ST
A
(M
AM
LAKAT
) 
AL
-S
U
G
’R
A
(SH
AH
AR
) 
LO
-KAM
IL
U
(M
AH
AL
LA
) 
Q
IS
H
LO
Q
XO
SSA
YO
KI
MA
JMU
A
а 

---

110 
Agar shunday bo‘lganda me’morlar bilan bir qatorda turuvchi tabib, 
musavvir, bog‘bonlarning nomlari ham ko‘rsatilmas edi. Biroq, ularning nomlari 
ba’zi hollarda keltirilgan. Unda gap nimada?
Gap shundaki, o‘rta asrlar Sharq bunyodkorlik ishlarida birlamchi rolni 
me’morlar emas, buyurtmachilar egallab kelgan. Buyurtmachilar esa o‘tmishda 
podshohlar, hokimlar, boy va zodogonlar bo‘lgan. Me’mor-muhandislar va 
quruvchilar ularning ixtiyorida ishlaganlar. Shunday bo‘lgach, tarixchilar katta 
qurilishlar haqida yozar ekan me’morlarni emas, buyurtmachilarni madh etganlar. 
Agar buyurtmachilar qolib me’morlar nomi madh etilsa edi, na ularni yozganlarga, 
na me’morlarga omonlik yo‘q edi. Aksariyat hollarda bino etilgan inshootlarga 
buyurtmachilar nomi berilib ularni qurganlar nomi vaqt o‘tib unut bo‘lgan. 
Shuning uchun ham tarixchilar qurilishning loyiha-tarhini chizgan me’mor 
muhandislarni kamdan kam tilga olganlar. O‘z nomlarini naqshlarga qo‘shib yozib 
qoldirgan ba’zi me’morlar bundan mustasno albatta. Aksariyat tarixiy asarlarning 
o‘sha qurilishlar vaqtidan ancha keyin yozilganliklarini e’tiborga olsak me’morlar 
nomlarining tilga olinmaganlik sabablari yanada oydinlashadi.
G‘arb islom dunyosining yirik olimi Ibn Xaldun Abduraxmon Abu Zayd 
(1332-1406), tarixchi o‘tmishdoshlarining ma’lumotlarini umumlashtirib va 
o‘zining shaxsiy kuzatuvlari asosida yozgan "Muqaddima" nomli asarining ayrim 
boblarida me’morchilik, shaharsozlik tarixi va nazariyasi hamda me’morlarga oid 
umumiy muammolar haqida yozib qoldiradi. Ibn Xaldunning fikricha, 
"me’morchilik bu o‘troq xalqlar madaniyatining qadimiy san’ati hisoblanib, 
kishilik jamiyatining rivoji bilan taraqqiy topgan. Tashqi iqlim sharoitlar insonni 
o‘ziga tabiat omillari (issiq, sovuq, momaqaldiroq, bo‘ron va sh.k.)dan holi, qulay 
hayotiy sharoitlarga ega bo‘lgan makon yaratishga majbur etgan.
Oddiy boshpanadan so‘ng insonlar o‘zlariga mustahkam qishloq, shahar 
yaratishga, so‘ngra ularning mudofaasi uchun istehkom yaratishga o‘tgan. Biroq, 
turarjoy va shaharlar rejasi va obodonchiligi turli iqlim sharoitlariga, texnik 
bilimlarga, shuningdek, aholining farovonligiga bog‘liq bo‘lgan.

---

111 
Hukmdorlar yoki boy mansabdorlarning qasrlarida ko‘plab yashash xonalari 
(hukmdor oilasi, ularga tobe kishilar va xizmatkorlari uchun xonalar, oziq-ovqat 
va xo‘jalik xonalari, otxona va ulov uchun xonalar) bo‘lgan, yashash va 
qabulxonalar, yotoqxonalarning devorlari shuvoq bilan suvalgan va bezakli 
tasvirlar ishlangan. Kambag‘allarning uyi - bu uning oilasi uchun boshpana bo‘lib 
hisoblangan xolos.
"Katta shaharlar, yirik binolar qurishda, mahobatli haykallar yaratishda 
me’morlar bilimi zarur bo‘lgan, chunki u loyiha tuzadi va shu loyiha bo‘yicha 
hukmdorlar va ularning vassallari faxrlanadigan barkamol, go‘zal qurulishlar 
qurgan", deb ta’kidlaydi Ibn Xaldun. Ikkilanmasdan aytish mumkinki, o‘rta asr 
Sharq mamlakatlarida keng tarqalgan va mashhur bo‘lgan ushbu asar O‘rta Osiyo 
me’morlari uchun ham Forobiy va Rashid ad-Din asarlari kabi zarur qo‘llanma 
bo‘lib xizmat qilgan.