Узбекистон республикаси урта махсус ва олий таълим вазирлиги

9.2. Me’moriy ansambllarni shakllantirishning handasaviy usullari 
Biz yuqorida ko‘rdikki, Markaziy Osiyo shaharlaridagi uyg‘unlik va 
go‘zallikni belgilab beruvchi yana bir omil bu shahar binolarining o‘zaro 
uyg‘unlashtirilgan me’moriy-badiiy majmualar – ansambllar tarzida bunyod 
etilishidir. Darhaqiqat, Samarqand, Buxoro, Shahrisabz, Xiva va boshqa tarixiy 
shaharlarni Registon, Labi hovuz, Dor ut-Tilovat, Ichan qal’a kabi me’moriy 
ansambllarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi.

---

125 
M.Q.Ahmedov Markaziy Osiyo tarixiy shaharlari maskanlarini o‘rganib 
"loyihalashda uyg‘unlikni hisobga olish nafaqat alohida imoratlar, balki butun bir 
me’moriy ansambl, kompleks va hatto shaharlarni loyihalash va qurishda ham 
qo‘llanilgan" degan xulosaga keladi.
Alisher Navoiy o‘zining "Vaqfiya" asarida Hirotdagi Injil kanalining sohilida 
qurgan imoratlari haqida so‘z yuritib, Ixlosiya nomli madrasa va unga mos tushsin 
deb uning muqobilida Xalosiya xonaqosini qurdirganini yozadi. Tarixchi Mullo 
Jumaqul Xumuliy (1776-1856) o‘zining "Tarixi amironi Mang‘itiya" (Mang‘it 
amirlarining tarixi) asarida XVIII asrda vayronaga aylangan Samarqand 
shahrining tiklanishi haqida shunday yozadi:"Janobi Ma’sudiy (gap Samarqand 
begi Shohmurod ibn Doniyol haqida bormoqda - A.O‘.) o‘z qo‘llari bilan yigirma 
to‘rt guzardan iborat shunday yigirma to‘rt masjid tarhini chektilar va imorat 
qildilar... shahar markazida esa chorsu qurildi". "Anglash mumkinki, gap butun 
shahar markazi va mahalla markazlarining yagona g‘oya va chizma asosida qayta 
tiklanganligi haqida bormoqda. Bundan Samarqand shahrida imoratlarni ansambl 
va komplekslar tarzida qurish tamoyili XVIII asr oxirlarida ham amalda 
bo‘lganligi sezilib turibdi", deb xulosa qiladi M.Q.Ahmedov.
Bu yerda Forobiyning "Fazilatli shahar sog‘lom odam tanasidek bo‘lmog‘i va 
u yerda har bir a’zo butun tananing tirikligi, mukammaligi uchun bir-biriga 
yordamlashmog‘i lozimdir", – degan so‘zlari esga tushadi. Binobarin, me’moriy 
ansambl tuzish g‘oyasi shu falsafaga ko‘p jihatdan bog‘liqdir. "Demak, o‘tmishda 
faqat alohida joylashgan binolargina emas, balki ularning majmualari hamda 
shaharlarning katta yaxlit qismlari ham loyihalanib bunyod etilgan. Buni biz 
birinchidan me’morlarning ansambllar tuzishda ma’lum qonuniyatlarga 
asoslanganida ko‘rsak, ikkinchidan ushbu ansambllarning uyg‘unligi va 
shakllarining mutanosibligini handasaviy tahlil qilib ham aniqlashimiz mumkin", 
deb yozadi M.Q.Ahmedov. Bu yerda biz ushbu olim-ning ana shunday tahlilini 
keltiramiz. Ko‘hna Panjikent markazidagi ikki ibodatxonaning o‘zaro 
bog‘lanishini olib ko‘raylik. Bu ikki imorat yonma-yon o‘zaro parallel o‘qlarda 

---

126 
joylashgan bo‘lib, ularning eni va uzunliklari o‘zaro "oltin kesim" nisbatida 
olingan. Masalan, janubroqda joylashgan ibodat-xonaning eni har ikkala 
ibodatxona umumiy kengligi (eni)ning 0,618 qismini tashkil etadi. Yoki shimoliy 
ehrom hovlisining 
o‘lchamlari 55,3 x 89,5 m, bu esa 0,618:1 nisbatini beradi. Bu kabi o‘lchamlar 
Buxorodagi Chor Bakr, Poi Minor kabi ansambllarda ham uchraydi (64-rasm). 
Arxitektor va olim L.L.Gurevich Panjikent shahristonining yaratilishi bundan 
tashqari yana modul tizimiga ham asoslangan deb hisoblab modul kataklarining 
kattaligini 53,8 metrga teng bo‘lganligini aniqlaydi.