Узбекистон республикаси урта махсус ва олий таълим вазирлиги

73-rasm. Gumbazlar: 
a - charhi gumbaz; b - balhi gumbaz;
v - mirzoi gumbaz.
74-rasm. "Zarbalinga" gumbazi. Buxoro: 
Toqi Sarrofon (XVI a).

---

162 
Ravoq, toq va gumbazlarning me’moriy sifati ularning chidamliligi, shakliy 
go‘zalligi va mahobati bilan belgilangan. Bunday uchta muhim talabni bir vaqtni 
o‘zida hamma gumbazlarda ham baravariga qondirish qiyin bo‘lgan. Shuning 
uchun ham ustma ust joylashgan qo‘sh gumbazli yechimlar vujudga kelib 
gumbazlardan yuqoridagisi bino ustini tashqarisidan yopgan, pastkisi esa xona 
ichini yopgan. Tashqi gumbaz odatda baland gardish –"ustivon ustida" 
joylashtirilib, mahobatli va munaqqash ko‘rinishga ega bo‘lgan. Ichki gumbaz esa 
asosan xona ustini yopish va bezash uchun xizmat qilgan va qurilmaviy jihatdan 
hech qanday yuk ko‘tarmagan. Samarqanddagi Go‘ri Amir va Bibixonim 
maqbaralari, Ishratxona ko‘shk saroyi, Cho‘ponota maqbarasi, Shahrisabzdagi 
Ko‘k gumbaz masjidi, Turkistondagi Xoja Ahmad Yassaviy maqbara xonaqosini 
ichki va tashqi gumbazli binolar qatoriga kiritish mumkin.
 
12.2. Ravoq chizishning ellips usuli 
Ravoq chizishning ushbu usuli ellips yoyidan 
foydalanish qoidasiga asoslangan. Ellips yoyini 
yasash qoidasi esa Sharq adabiyotida IX asrda 
yashab ijod etgan matematik al-Xasan ibn Muso 
ibn Shokir va X asr olimi Ibn Sinan (Ibn Sino 
emas) tomonidan bayon qilingan. Al-Xasan ellipsni 
uning ikki fokusiga biriktirilgan va uzunligi el-
lipsning katta o‘qiga teng bo‘lgan ipni tarang tortib 
qalam yoki chizg‘ich yordamida chizishni taklif 
qiladi (75, a-rasm,). Ibn Sinan esa ellipsni uning 
katta o‘qiga teng qilib chizilgan aylanani bir necha 
tik bo‘laklarga qirqishni va har bir qirqimni teng 
to‘rtga bo‘lishdan hosil bo‘lgan nuqtalarini o‘zaro 
birlashtirish natijasida chizishni taklif qiladi (75, b 
- rasm).
75-r asm. Ellips chizish 
uslublar i: a-al-Hasan bo'yicha (IX 
a.); b-Ibn Sinan bo'yicha (X a.)
а 
а 
b 

---

163 
Taniqli olim M.S.Bulatov o‘zining arxitekturada handasaviy uyg‘unlik 
haqidagi mashhur asarida ravoq, toq va gumbazlar yasalishini tadqiq etishda aynan 
shu Ibn Sinan ko‘rsatgan uslubni asos qilib oladi va undan keng foydalanadi. Olim 
ravoq chizishning ellips uslubini nafaqat O‘rta Osiyo me’morchiligiga, balki 
Yaqin va O‘rta Sharq me’morchiligiga ham mos kelishini qator misollarda 
ko‘rsatib beradi. M.S.Bulatovning kuzatishicha, ellips yoylaridan qurilgan 
ravoqlar O‘rta Osiyo me’morchiligida oxirgi marta Buxorodagi Mir-Arab 
madrasasi (XVI asr) va Nodir Devonbegi xonaqosi (XVII asr)da qo‘llanilgan. 
Shundan so‘ng ravoq qurishning ellips uslubi uch va to‘rt markazli pargor (sirkul) 
uslubi bilan almashtirilgan.
Biroq, L.I.Rempelning fikricha, ravoq chizishdagi bu ikki uslub bir-birini 
hech qachon almashtirmagan, aksincha ular bir vaqtning o‘zida birday 
foydalanishda bo‘lib kelgan. Arxitektura doktori P.Sh.Zohidov esa ravoq 
chizishning ellips uslubini amalda qo‘llash ancha murakkabligini e’tiborga olib, 
amalda asosan pargor uslubi keng qo‘llanilgan, degan fikrni bildiradi.
Men P.SH.Zohidov fikriga qo‘shilganim holda shuni ta’kidlamoqchimanki, 
aynan pargor uslubi O‘rta Osiyo me’morchiligida eng keng tarqalgan an’anaviy 
uslub hisoblanadi. Chunki bu uslubda ravoq juda oson chizilib uni amalda qo‘llash 
ham oson kechadi. Ushbu fikrga oydinlik kiritish uchun ravoq chizishning avval 
ellips uslubini ko‘rib chiqib, uni an’anaviy pargor uslubi bilan taqqoslab ko‘raylik.
Ravoq chizishning ellips usuli umumiy shaklda quyidagicha amalga 
oshirilgan. Ravoq enining markazidan ravoq yasaladigan balandlikda, ya’ni "poi 
linga" balandligida radiusi ravoq enining yarmiga teng qilib aylana chizilgan.
Ravoq uchun balandlik tanlanib va u radius tarzida olinib, o‘sha markazdan 
ikkinchi 
kichikroq 
aylana chizilgan.