84
M.Q.Ahmedovning fikricha, umuman chortoq qurilmasi Yaqin va O‘rta
Sharq, xususan Markaziy Osiyo me’morchiligida ko‘pgina imorat
turlarining kelib
chiqishida embrional urug‘ singari negizni tashkil qilgan. Uning rivoji esa
peshtoqli va hovlili imoratlar va ansambllar turlarining
kelib chiqishida asosiy
omillardan biri vazifasini bajargan. M.S.Bulatovning ta’kidlashicha, O‘rta Osiyo
me’morchiligiga xos uyg‘unlik va proporsional tizim quyidagi handasaviy shakllar
va ularning hosilalariga asolangan: kvadrat, teng
yonli uchburchak, yarimkvadrat
va "oltin kesim".
Kvadrat, kvadrat diagonali va ularning hosilalari me’moriy shakllarni
yasashda va binolarning mutanosib o‘lchamlarini topishda keng foydalanilgan.
Kvadratning hosilasiga uning ichiga chizilgan sakkiz burchaklik ham kirgan.
Sakkiz burchaklik kvadrat diagonalining yarimidan kelib chiqqan va chortoq tarhi,
hovuzlar hamda ko‘pgina me’moriy naqshlarni ishlashda keng qo‘llanilgan.
Bundan
tashqari me’morlar
handasaviy yo‘l
bilan olinadigan
irratsional miqdordagi mutanosibliklarni
zarur hollarda ularga yaqin
butun sonli
oddiy mutanosibliklar bilan
almashtirganlar. Shu yo‘l bilan ular
me’morchilikda handasaviy va modulli
munosabatlar yaxlitligiga erishganlar.
48-rasm. Chortoq
kompozitsiyasiga asoslangan
Somoniylar maqbarasi.
85
Talabalarning o‘zini-o‘zi nazorat qilish va olgan bilimlarini
mustahkamlash uchun savollar:
1. Go‘zallik va uyg‘unlik haqidagi islomiy tushunchalarni ta’riflab
bering
2. Islomiyatda “jamol”, “jalol” va “sifat” qanday ramzlarni bildiradi?
3. Xoja Ahmad Yassaviy maqbara honaqosining me’moriy loyihalanish uslubini
izohlab bering.
5. Buxorodagi Somoniylar maqbarasining me’moriy loyihalanish
uslubini izohlab
bering.
5. Samarqanddagi “Bibixonim” masjidining me’moriy loyihalanish uslubini
izohlab bering.
6. Chortoq kompozitsiyasining shakllanishi va rivojlanish
jarayonini chizmalarda
tushuntirib bering.
7. Chortoq kompozitsiyasining O‘rta Osiyo me’morchiligidagi o‘rnini tushuntirib
bering.
