Uzluksiz ta’lim jarayonida pedagog faoliyatining o’rni
Iloxiy ta’limotga ko’ra tarbiya bu
Download 491.86 Kb. Pdf ko'rish
|
uzluksiz talim jarayonida pedagog faoliyatining orni
|
Iloxiy ta’limotga ko’ra tarbiya bu -o’zligin anglash, o’z -o’zini boshkarish,
tevarak atrofdagi olamni bilib olish yer yuzida va jannatda yashash
uchun xozirlik ko’rish. Tangri dargoxiga intilishdan iborat. Dinlar paydo bulgach, diniy tarbiya kutlug kitoblardagi g’oyalar asosida ota-onalar yoki maxsus tayerlangan kishilar tomonidan amalga oshirilgan. Mashxur chex pedagogi Ya.A.Komenskiy «Buyuk didaktika» asarida ko’rsatishicha, kadim zamonlarda ota-onalar, odatda o’z bolalarini oilada o’zlari tarbiyalaganlar. Lyokin ota -onalar xam usha davrda bolalarga xar xil tarbiya berishgan, bu albatta ota -onalarni talablaridan kelib chikilgan. Bolalarga ta’lim-tarbiya berishda ba’zi ota -onalarda tajriba yetarli bo’lgan bo’lsa-da, ko’pchiliklarida yetarli bilim, kunikma, malaka yetishmagan. Ba’zan ota -onalar farzandlari tarbiyasi uchun kerakli vakt ajratmaganlar. Shu sababdan ko’p oilalar, o’z bolalarini bilimli, ogir tabiatli, tajribali maxsus kishilarga berib o’qitishgan. Yoshlarga ta’lim-tarbiya beruvchi bunday kishilarni pedagoglar deb atashganlar. Dastlabki ta’lim -tarbiya berishda ancha murakkab vaziyatlarda bo’lishgan. Buning asosiy sababi ta’lim -tarbiya bilan shug’ullanuvchilarda pedagogik mahorat yetishmagan. O’qituvchilik kasb sifatida vujudga kelishi bilan pedagogik mahorat asoslari tarakkiy zta boshladi. Bu kasb zgalari asta -syokin bilan ta’lim -tarbiya sohasida mahorat sirlarini zgallay boshladi. Buyuk mutafakkirlar fikricha zng kadimgi maktablar, gimnaziyalar Sharq maktablarida jumladan, Misrda, Isroilda ochilganligini ta’kidlaydi. Ammo keyingi manbalarni, tadqiqotlarni guvox berishicha xususan, Tyoshiktosh g’oridan Fargona vodiysidagi Selungur g’oridan Zarautsoy yodg’orliklaridan topilgan manbalardan ko’rinadiki, zramizdan oldingi yuz
ming yillar oldin xam Markaziy Osiyoda odamlar yashaganligidan maktab, ta’lim -tarbiya maskanlari, katta-katta ko’rgonlar bo’lganligidan dalolat beradi. Yukoridagi manbalardan kelib chikib aytishimiz mumkinki o’qituvchilik kasbining pedagogik mahorat komponentlarini bizning yurtimizdan kelib chikkan degan fikr tug’iladi. Chunki yuz
ming yillar avval odamlar yashagan davrda xam ta’lim-tarbiya ishlari bilan shug’ullanuvchi kishilar bo’lib, nazariy va amaliy jixatdan yetarli bilimga zga bulmasa-da, bolalarga oddiy ilmlarni berishgan. Bizning xalqimiz, xususan, turkiy xalqlar kadim zamondayok o’z yozuviga zga bo’lgan.Ota-bobolarimiz o’tmishda uygur, sugd, xorazm yezuvlaridan foydalanganlar, sung arab alifbosi kabul kilindi. Arab yezuviga asoslangan o’zbek alifbosiga ming yildan ko’prok muddatda amal kilindi. O’zbyokistonda 1929 yilda lotin, 1939 yilda rus alifbosiga utildi. 1993 yilda O’zbyokistonda lotin yezuviga asoslangan yangi o’zbek alifbosiga utish haqida karor chikardi. Zardushtiylik ta’limotining mukaddas kitobi «Avesto» da Sharq xalqlarining ahloqiy tarbiyaviy qarashlari o’z ifodasini topgan.Bu ta’limotning asoschisi Spitama
Zardusht zramizdan oldingi VI
asrda yashagan. Ko’plab tadqiqotchilarning fikricha zardushtiylik chorvachilik va dexkonchilik bilan shug’ullanadigan xalqlar dini bo’lib, Xorazm va Sugdiyenada shakllangan VII asrda Osiyoni arablar tomonidan utkazilgan zulmdan sung zardushtiylikning ta’siri ancha kamaidi. «Avesto» ning pedagogik kimmati shundaki, u ko’p asrlar davomida yoshlarga ilmu ma’rifatni o’rgatish, axlok odob,fazilatlarini tarbiyalashda dasturamal vazifasini bajargan. «Xar bir kishini shunday tarbiyalash zarurki, -deyiladi «Avesto» da -u avvalo yaxshi
o’qishni va sungra yezishni o’rganib, yuksak
pogonalarga kutarilsin». Bolalarga beriladigan ta’lim va tarbiya quyidagilarni o’z ichiga oladi: diniy va ahloqiy tarbiya, jismoniy tarbiya o’qish va yezishga o’rgatish. Bu ta’limotga ko’ra diniy tarbiya yetti yoshdan boshlangan bo’lib, darsda ko’rsatilgan ko’rollardan ximoya
kilish va suxbat usullaridan foydalanib utilgan materialni shovkinsiz takrorlash talab kilinar edi.
Asosiy z’tibor bolalarni mexnatsevarlik va kasb -xunar kunikmalarini shakllantirishga karatilgan. Zardushtiylik ta’limotiga ko’ra bolalarda byosh yoshlarida bolagatga yetib jismoniy simamtik, ma’naviy soflik haqida gamxurlik kilish, tozalikka rioYa kilinish talab kilinar edi
Ta’limotga ko’ra xayvonlarni kaltaklash kiynash gunox xisoblangan. Xullas, zardushtiylik ta’limoti ikki ming yil mobaynida milliy va umuminsoniy kadriYatlar karor topishda tarbiyashunoslik xamda pedagogik mahoratning shakllanishida muxim tarixiy manbalardan biri buladi.
Islom ta’limoti buyicha o’tmishda yaratilgan barcha iloxiy ilmlarni insoniy tajriba va fazilatlarini o’zida mujassamlashtirilgan. Islom ta’limotida o’qituvchi mahorati quyidagi yuksak
ahloqiy sifatlarni o’zida mujassamlashtiradi. 1) Sabr kanoatli bo’lish. 2) To’g’ri so’zlik va rostguylik. 3) Ilmni teran tushuntirish. 4) Ilmni o’rganish uchun o’zluksiz davom zttirish. 5) Ilm olishda ta’lim tarbiyaga zga yaxshi
z’tiborni karatish. Buyuk chex pedagogi Yan Amos Komenskiy o’zining pedagogika nazariyasidan o’qituvchi mahoratiga aloxida axamiyat beradi. O’zining «Onalar maktabi» asarida maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni tarbiyalashda tarbiyachining mahoratiga aloxida axamilt berib, tarbiyachi bu yoshda asosan bolalarga ahloqiy fazilatlar,ya’ni
to’g’ri so’zlik, mexr -okibat, ota -onalarni xamda o’zidan katta yoshdagi bolalarni xurmat kilish gamxurlik, mexnatsevarlik, saxiylik kabi tushunchalarni singdirishga z’tibor berish lozimligini uktiradi. «Tillar va xamma fanlarning ochik eshigi»
asarida ona tili fanlarini o’qitishda «Fizika», «Astranomiya» asarlarida ushu fanlarni o’qitishda o’ziga xos xususiyatlari xamda unda o’qituvchi mahorati katta o’rin tutishni asoslab berdi. Sharq mutafakkirlaridan Farobiy, Beruniy, Ibn Sinolar o’z asarlaridan pedagogik mahorat g’oyalariga katta z’tibor berishgan.Ularning fikrlaricha pedagog, mahoratli o’qituvchi quyidagilarga e’tibor berish lozim: 1) Ta’limda oddiydan murakkabga karab borish lozim. 2) O’quv materiali bolalarni yosh xususiyatiga xamda xar bir fanning mazmunidan kelib chikishi lozim. 3) Ta’lim berishning bolalik davrdan o’zluksiz balogat yoshgacha olib borish maqsadga muvofik buladi. 4) O’g’il va qiz bolalarga ta’limda bir xil talablar quyib, tarbiyada o’ziga xos tomonlariga z’tibor qaratish lozim. 5) Ta’limda turli xil usul, vositalardan foydalanish lozim. 6) Bolalarni dikkatini jalb kila olish lozim. 7) Tashkilotchiligi, tashabbuskorligi bilan bolalarga namuna bo’lishi lozim. Sharq mutafakkirlari fikricha pedagogik mahorat natijasi quyidagilarda namoyen buladi. 1. O’quvchilarni o’zlashtirishlarida. 2. Pedagogik muammolarni yechishda. 3. O’quvchilarga ta’sir ko’rsatish. 4. Nazariy bilimlarni amalda qo’llayolishda
Arab xalifaligida yuz
bergan ijtimoiy - siyosiy o’zgarishlar, yagona Islom
dinining tarkib topishi madaniy xayetga xam ta’sir ztadi. IX asr Sharq mamlakatlarida boshlangan va madaniy xayetda yuz
bergan kutarinkilik ma’naviy hayotda xam o’zgarishlar bo’lishiga olib keladi. Ana shu ko’tarilish butun Arab xalifaligini, Yaqin va O’rta Sharqni kamrab olganligi uchun xam Sharq Uyg’onishi davri deb ataldi. Bu uyg’onish jarayeni IX asrlardan boshlab XV - XVI asrlargacha davom etdi. Bu jarayonda arab xalifa xalqlari bilan birga Eron, Kavkaz Shimoliy Afrika, Markaziy Osiyo olimlari xam ishtirok ztdilar. Chunki arab xalifaligida IX asrda vujudga kelgan uyg’onish davri xalifalikni Bogdod, Damashk, Xalab shaxarlarida boshlanib, barcha boshka xalq madaniy xayetga tarkaladi va bu jarayenni boshlab beradi. Buni biz xalifa Xorun ar - Rashid (786 - 833), sung uning ugli al - Ma’un davrida Bogdodda «Baytun xikmat» («Donishmandlik uyi») xozirgi davrda Akademiya ma’nosida tashkil etilganidan xam bilsak buladi. Mazko’r Akademiya 813 - 833 yillarda yanada rivojlangan. Akademiya koshida rasadxona xam bo’lgani,ya’ni
kutubxona ko’rilgan. Bogdoddagi mazkur ilm markazi, o’z navbatida Sharq va g’arbda ilm fanning tarakkiy ztishiga ma’naviy xayetning rivojlanishiga ta’sir ztgan, bu xakda mazko’r «Baytul xikmat» ning ilmiy ishlariga raxbarlik kilgan Al -Xorazmiy xalifa, Al — Ma’unning ilm — fan ravnakiga kay darajada xomiylik kilganini «al — jabr va al - Mukabala xisobi haqida» asarida shunday ta’riflangan: «Ollox Imom al - Ma’unga. Unga meros bo’lib kolgan xalifalik lavozimini in’om kilib, muruvvat ztganligi, bu lavozim libosini keydirib, uni bezaganligini va shu bilan birga unda fanlarga muxabbat va olimlarni o’ziga YAKIN tutishga intilishi (xissiyetini) uyg’otganligini menga jasorat ato kiladi, (chunki u) ularning ostiga ustiga o’z xomiylik kanotini yezib, ularga noaniqbo’lgan narsalarni yeritishga va ular uchun mushkul bo’lgan narsalarni osonlashtirishga yerdamlashadi». Shuningdek Sharq uyg’onishi davrining paydo bo’lishida asosiy manba kidimgi yaratilgan madaniy yedg’orliklar xam bo’lib, ular xox yunon,
xox arab, xox Mavaraunnaxr va Xuroson xalqining eng
kadimgi antik davrlar madaniy yedg’orliklari xam bulsin, Uyg’onish davri madaniyatining yaratilishi va rivojlanishiga asos bo’lib xizmat kiladi. Zero, agar arablar, Markaziy Osiyoni bosib, bu yerdan ilgari mavjud bo’lgan fan va madaniyat o’choqlarini yo’qotgan bo’lsalar, ko’p o’tmay kadimiy ilmiy an’ana asta—syokin tiklanib natijada ilm — fanning yetuk siymolari yetishib chika boshladi. Yakin Sharqda, jumladan Eron, Zakavkaziya va Movaraunnaxrda savdo alokalarining rivojlanganligi, ilm-fan, xunarmandchilikning tarakkiy etishi
moddiy va madaniy alokalarning barchasi umumiy rivojlanishga ta’sir etadi. Bu davrda kishlok
xujaligida foydalanadigan yer maydonlari kengaydi, ko’plab
sug’oriladigan yerlar ochildi, sug’orish inshootlari tiklandi, yangilari ko’rildi, paxta, zigir, kanop zkilib, ularning tolasidan mato to’qildi. Movaraunnaxr,xusuan Xorazm, O’rganch, Fargona, Samarkand va Buxoro to’qimachilik maxsulotlari, ayniqsaSamarkand va Buxoro shoyisi dunega mashxur bo’lgan. X asrdan boshlab Mavaraunnaxr va Xuroson mustakil fiodal davlatlari- Toxiriylar, Samoniylar, Koraxoniylar, Gaznaviylar, Saljo’qiylar, Xorazmshoxlar davlatining paydo bo’lishi va xalifalik yemirilishi xam madaniy xayetning orkaga ketishiga emas, balki yanada ravnak topishiga olib keldi. Bu davrda pul muammosi rivojlandi. Jamiyat
siyesiy, ijtimoiy -iktisodiy xayetdagi o’zgarishlar albatta madaniy xaytga o’z ta’siriyi utkazmay kolmaydi. Bu davrda arab tili ilmiy va aloka tili edi.
Maktablarda darslar arab tilida olib borilar edi.
Rasmiy xujjatlar, shariat koidalari arab tilida yuritilar edi. Ilmiy
asarlar xam arab tilida yezilar edi.
X asr urtalariga kelib, fors - tojik tilida xam ish yuritila boshlandi. Ammo yeziladigan xujjatlar, ishlar fors - tojik tilida bo’lsa xam, arab imlosida yezilar edi. Bu shaxarlardagi maktablarga xatto tevarak-atrofdagi kishloklardan oddiy xalq bolalari xam kelib o’qiganligi manbalarda keltiriladi. Usha davr Buxoro katga kitob bozori bo’lgan, kitob dukonlarida olim va fozil kishilar uchrashib, ilmiy mulokatlar, munozaralar utgan. Abu Ali ibn Sino kitob dukonlaridan birida Farobiyning Aristotel «Matafizika» siga yozgan sharxlarini sotib olganligini tarjimai xolida xikoya kiladi. Buxoro amiri saroyida esa yirik kutubxona mavjud bo’lgan. Bu davrda xind, eron, arab-yunon tillaridan tibbiyot, astranomiya, matematika, mantik,psixologiya,falsafaga oid asarlar tarjima kilinishiga ta’sir etdi. X asrning ikkinchi yarimidan tashkil topgan Koraxoniylar davlatida ba’zi xonlar o’z saroylarida kutubxonalar tashkil ztdilar. Bu kutubxonalarda arab xatto Garbiy Yevropa olimlarining asarlari xam mavjud edi.
Bu davrda turkiy til shakllanib bordi. Yusuf Xos Xojib, Maxmud Koshgariy kabi olimlar jaxon axamiyatiga zga bo’lgan asarlarini yaratadilar. IX asarda Xorazmda ilm - fan ayniqsatarakkiy etdi.Xorazm shoxi Ma’mun o’z saroyig eng
zabardast olimlarni taklif etdi. U tashkil etgan «Baytul xikmat» - Donishmandlar uyi tarixida «Ma’un akademiyasi» deb nom koldirgan. Bu akademiyaning rivoj topishida Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, tarixchi Miskavayx, riyezatchi Abu Nosr ibn Irok, faylasuf Abu Saxl al - Masxiy, tabib Abdulxayr Xammor kabi olimlar ilmiy ijodlar bilan muxim rol o’ynaydilar. Lyokin toj-taxt uchun ko’rash natijasida bu ilm dargoxi o’z faoliyatini tuxtatib, olimlar tarkalib . ketadi. Mavaraunnarx va Xurosonda mugillar istibdodi davrida «Uyg’onish» davri tanazullga yuz tutdi. Sharq uyg’onish davri madaniy rivojlanishida ilm - fan shartli ravishda uch yo’nalishda rivojlanganligini ko’ramiz. Download 491.86 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|