Uzoqov ilhom shoniyozivich XIX asr oxiridan mustaqillik yillarigacha o
III BOB. MINTAQA ETNOMADANIY JARAYONLARIDA
Download 0.77 Mb. Pdf ko'rish
|
xix asr oxiridan mustaqillik yillarigacha ozbekistonda arablar hayoti tarixi manbashunosligi
|
III BOB. MINTAQA ETNOMADANIY JARAYONLARIDA ARABLAR 3.1. Movarounnahrdagi etnomadaniy jarayonlarda arablarning o’rni Ma’lumki, arablarning Movarounnahrga kirib kela boshlagan ilk davridan bugungi kungacha ming yildan ortiq vaqt o’tdi. Kechgan bu davr mobaynida arablar ham o’rta osiyolik boshqa etnoslar qatori mahalliy aholining bir parchasiga aylana borib, mintaqada yuz bergan ijtimoiy-siyosiy va etnomadaniy jarayonlarda faol ishtirok etganlar. VIII asrning birinchi yarmiga borib taqalsada, bu jarayon keyingi asrlarda ham davom etgani ma’lum. Xususan, Amir Temur davrida Arabiston yarimorolidan bir guruh arab jamoasining mintaqaga ko’chirib keltirilganligi haqida rivoyatlarning keng tarqalganligi va aholi orasida haligacha bu haqda turli- tuman hikoyalarning saqlanib qolganligi 63 ma’lum. Yozma manbalarda ham, garchi batafsil bo’lmasada, Amir Temurning arab o’lkalaridan bir necha minglab aholini ko’chirganligi haqida ma’lumotlar uchraydi. Jumladan, Rui Gonzales de Klavixo Amir Temur tomonidan Movarounnahrga ko’chirib keltirilgan aholi sonini bir yerda 100 ming deb ko’rsatsa, boshqa bir joyda 200 mingdan ortiq deb keltiradi. Ular orasida albatta arablar ham bo’lgan, chunki mazkur ispan elchisi, ko’chirib keltirilganlar orasida arablar, usmonli turklar va armanlarni alohida qayd etgan. Shu o’rinda, Amir Temurning arab mamlakatlariga nisbatan tutgan siyosatiga baho beradigan bo’lsak, u o’z tuzuklarida boshqa xorijiy davlatlar qatorida, arablar yashaydigan mamlakatlar bilan ham tashqi siyosatda yaxshi qo’shnichilikda, tinch-totuv yashashning tarafdori ekanligi, ular bilan iqtisodiy, madaniy, siyosiy va diplomatik aloqalarni yanada yaxshilashning muhimligini qayta-qayta bayon qilgan.
63 Rajabov.R. O’zbekistondagi arablar tarixi va etnografiyasi-T.Sharq.2012-98.b 47
Sohibqiron o’z tuzuklarida uchta kengashni va “O’zga mamlakatlarni istilo etishning tuzuklari” qismlarini arab mamlakatlariga bag’ishlagan. “Qaysi mamlakatda dindan qaytishlik va xudosizlik kuchaysa, - deb ta’kidlaydi Amir Temur o’z tuzuklarida, - u diyorning aholisi, sipotu raiyat 64 turli maslakka kirib ittifoqlari buzilsa, u mamlakatning halokati yaqindir. Chinakam jahongir podshoh, unday yurt ustiga bosqin qilishi lozim. Arab mamlakatlariga qarshi olib borilgan urushlarga ham aynan ana shu holatlar sababchi bo’lgan. Shu o’rinda ta’kidlab o’tish lozimki, asosan, Arabiston yarimoroli va unga qo’shni hududlar aholisining asosiy qismini qadim somiy xalqlaridan bo’lmish arablar tashkil etib, ular Iroq; (Iroqi arab), Shom (Suriya), Yaman, Hijoz, Misr va hokazo nomlar bilan yuritilgan tarixiy o’lkalarda mutloq ko’pchilikni tashkil etardilar. Faqat Amir Temur va Temuriylar davrida mazkur o’lkalarning boshqaruv jilovi, asosan, turkiy sulolalar qo’l ostida bo’lib, Misrda Mamluk sultonlari deb ataluvchi qipchoq turklari, Iroq va Shom (Suriya)da o’g’uz turklariga mansub Qoraquyunli va Oqquyunli turkman sulolalari hukm surar edilar 65 . Shuningdek, Amir Temurning siyosat sahnasiga chiqishi arafasida arab o’lkalarining bir qismidagi aholi Iroq va g’arbiy Eron atrofidagi arablar turk- mo’g’ul urug’lariga mansub Jaloyiriylar sulolasi qo’l ostida edi 66 . Ayni paytda arab o’lkalarini o’z hukmi ostiga olish harakatiga tushgan Usmonli turk sultonlari Iroq va Shomga tomon harakatga kelgan bir davr edi. Darvoqe, u Usmonlilar, Jaloyiriylar va Qoraqo’yunlilarni bir yoqli qilgach, arab o’lkalaridan Iroq va Shomda o’z hukmronligini o’rnatadi hamda Misr va uning atroflaridagi arab o’lkalarida hukm surayotgan turkiy Mamluk sulolasiga ham u ustunligini qabul ettiradi 67 .
Temurni xaloskor sifatida kutib olgan mahalliy toifalar ham bo’lgan. Demak,
64 Raiyat - soliq to’lovchi aholi. 65 Bosvort K.E. Musulmon sulolalari. Tarjimonlar O. Sharafiddinov, A. Samad. - T.: Fan, 2007. - 88-bet. 66 O’sha asar. - 191, 197-200-betlar. 67 O’sha asar. - 164,192-197-betlar.
48
Amir Temur qo’lga kiritilgan mamlakatlardan, shu jumladan, arab o’lkalari aholisidan bir qismini To’ron zaminga ko’chirib keltirar ekan, albatta, ular orasidan o’z yurtida hunarmand, me’mor yoki o’sha davrda xalq orasida yuqori rag’bat ko’rgan boshqa kasb egalarini alohida tanlab olishga harakat qilgan bo’lib, yuqorida ham keltirib o’t ganimizdek, bu o’sha davr yozma manbalarida o’z aksini topgan. Sohibqiron o’z saltanati poytaxtida yirik bunyodkorlik ishlarini olib borish va ilm-fanni rivojlantirish maqsadida xorijlik hunarmand, me’mor va olimlarni Samarqandga keltirish davomida arablar orasidan ham bevosita shu toifadagi kishilarni tanlab olgan bo’lsa ajab emas. Bu davrda Ibn Arabshox o’zining “Ajoyib al-mavdur fi axbori Taymur” (“Temur haqidagi xabarlarda taqdir ajoyibotlari”) nomli asarida keltirgan quyidagi ma’lumot guvohlik beradi: “Muhaddis (olim)lardan Shayx Shamsuddin Muhammad ibn al-Jazoriy, Temur uni Rumdan olib kelgan bo’lib, u fitnadan oldin o’z vatani Shomdan Misrga kelgan, undan (Misrdan) yana Rumga qochib o’tgan edi”. Muhtaram Prezidentimiz I. Karimov ta’kidlaganlaridek: “Hazrati Amir Temur butun dunyodan va o’z yurtimizdan mohir me’morlarni, qo’li gul hunarmandlarni o’z poytaxtini barpo etishga jalb qildi, ularni ana shu oliy janob maqsad yo’lida birlashtirdi. Ularning salohiyati, aql-zakovatini safarbar etish, ijodlariga ilhom bag’ishlab, olamda tengi va o’xshashi bo’lmagan me’moriy mo’jizalarni bunyod qildirdi”
68 .Amir Temur o’zga yurtlar istilosi davrida o’zi bilan birga ko’chirib keltirgan arablarning oila a’zolariga ham katta g’amxo’rlik qiladi. Ularning farzandlarini komil inson bo’lib yetishishlarida amaliy yordamlar beradi. Ana shundaylardan biri Ibn Arabshoxdir. U Amir Temur saroyida tarbiyalanib voyaga yetadi. Keyinchalik u o’zining Amir Temur faoliyatini aks ettiruvchi mashhur tari- xiy asarini yozadi. Xullas, arablarning O’rta Osiyoga migratsiyasining yangi bosqichi Amir
68 Karimov I. Amir Temur - faxrimiz, g’ururimiz. - T.: O'zbekiston, 1998-41-bet. 49
Temur davriga to'g'ri kelib, ular, asosan, Arabiston yarimoroli va unga tutash hududlardan, xususan, Suriya va Iroqdan ko’chirib keltirilgan aholi bo’lishi ehtimoli yuqori. Demak, O’rta Osiyoga ilk o’rta asrlarda boshlangan arab migratsiyasi keyingi o’rta asrlarda ham davom etgan bo’lib, bu haqda Temuriylar davri yozma manbalari va aholi orasida saqlanib qolgan turli rivoyatlarda qiziqarli ma’lumotlar uchraydi
69 .
Arablarning O’rta Osiyo hududida tarqalishi ming yillik bir davrni o’z ichiga olgan jarayon bo’lib, mintaqadagi siyosiy o’zgarishlar bilan chambarchas bog’liq edi. Garchand, Movarounnahrga arablarning ilk kirib kelishi bilan bog’liq tafsilotlar o’z davri manbalarida aks etgan bo’lsada 70 , oradan o’nlab asrlar o’tishi natijasida arablarning mahalliy xalqlarga singishib ketgani bois, mintaqadagi bu davr etnomadaniy jarayonlarida ularning aynan qay darajada o’rin tutganligini izchil ravishda kuzatish yoki bu haqda aniq tasavvurlar hosil qilish ancha mushkul. Chunki mazkur arab guruhlari tilida afg’on tiliga xos so’zlar uchrab 71 , bu esa ular ma’lum muddat mintaqaning janubiy hududlarida yashaganlar, degan mazmundagi fikrga turtki beradi. Mintaqa arablarining siyosiy va etnomadaniy jarayonlarda qay darajada ishtirok etganliklarini nisbatan aniqroq va yaqqolroq kuzatish imkoniyati esa faqatgina so’nggi o’rta asrlar davri uchun xosdir. Chunki, bu davrda mintaqa arablari bilan bog’liq etnomadaniy jarayonlarni yozma manbalar orqali ham Buxoro amirligining mahalliy tarixnavislari asarlari, ham XVII - XIX asrlarda mintaqaga tashrif buyurgan rus, ingliz, fors elchi va sayyohlari esdaliklari hamda rus geograf, etnograf va sharqshunos olimlari to’plagan ma’lumotlar asosida yoritish mumkin. Bundan tanshqari, bu davr nisbatan yaqin o’tmish bo’lgani bois, shu paytgacha saqlanib qolgan jonli hikoya va rivoyatlar ham bu haqda muayyan tasavvurlar hosil qilish imkonini beradi.
69 Rajabov.R. O’zbekistondagi arablar tarixi va etnografiyasi-T.Sharq.2012-104.b 70 Narshaxiy, Abu Bakr. Buxoro tarixi. Fors tilidan A. Rasulov tarjimasi. - T.: Kamalak, 1991. - 115-125-betlar. 71 O’sha asar. - 3-5.b. 50
Arablarning O’rta Osiyoning ichki regionlariga kirib kelishining navbatdagi bosqichi Temuriylar davridan keyin so’nggi o’rta asrlarga borib taqaladi. Amudaryoni kechib o’tib, mamlakatimizning markaziy hududlarida yangi makon tuta boshlagan 72 davri mintaqada Shayboniylar, Ashtarxoniylar, Mang’itlar kabi o'zbek sulolalari hukm surgan davrga to'g'ri keladi. Ta’kidlash joizki,arablarning mintaqa etnomadaniy jarayonlarida ishtirokining bu davrini yoritish imkoniyati nisbatan ancha qulay. Xususan, Shayboniylar sulolasi 1513-yilda Shimoliy Xuroson va Balxni qo’lga kiritgach, ushbu sulolaga mansub o'zbek shaxzodalaridan Ubaydulla va Jonibek sultonlar tomonidan mazkur hududlardagi aholining bir qismi Movarounnahrga ko’chirganligiga doir ma’lumotlar saqlanib qolgan. Xususan, Jonibek sultonning Balx, Shibirg’on va Andxuy aholisini o’z mulkiga tushgan Zarafshon vohasiga ko’chirganligi, ular orasida Afg’onistonlik arablar ham bo’lganini tasdiqlaydigan dalillar uchraydi 73 .
uch o'zbek xonligi orasida arablar eng ko’p tarqalgan hudud Buxoro bo’lgan. Xususan, ushbu xonlik (keyinchalik amirlik)ning markaziy hududlari Buxoro, Samarqand va Qashqadaryoda arablar aholining sezilarli bir qismini tashkil qilgan bo’lsa, janubiy va janubi- sharqiy hududlar Surxon vohasi, Ko’lob va Shimoliy Afg’onistonda ham ularning miqdori anchagina bo’lgan 74 . Shuningdek, Buxorodagi yuqori mansablardan sanalgan parvonachining asosiy vazifalaridan biri amirlikdagi arablarni boshqarish bo’lgan 75 . Buxoro amirligidagi boshqaruv apparati - devonlarga taalluqli hujjatlarda mazkur devonning vazifalariga arablarni nomuntazam qo’shinga jalb qilish, bir tumandan boshqa tumanga ko’chib o’tishini nazorat qilish, favqulodda vaziyatlar sababli
72 Doniyorov A., Bo’riyev O., Ashirov A. Markaziy Osiyo xalqlari etnografiyasi, etnogenezi va etnik tarixi. - T.: Yangi nashr, 2011. - 204-205-betlar. 73 Волин С.А. К истории среднеазиатских арабов // Сб. Труды второй сессии ассоциации арабистов.-М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1941.-С. 126. 74 Шпажников Г.А. Религии стран Западной Азии. Справочник. - М.: Наука, 1976.-С. 197. 75 Семенов А.А. Бухарский трактат о чинах и званиях и об обязанностях носителей их в средневековой Бухаре // Советское Востоковедение. V. - М.-Л., 1948..-С. 142.
51
to’planadigan soliqlarni to’plash va h.k. kirganligi qayd etiladi 76 . Shu o’rinda haqli bir savol tug’ilishi tabiiy. Xo’sh, Buxoro amirligida arablar bilan shug’ullanadigan maxsus devon mavjud bo’lganligi aynan qanday omillar bilan bog’liq? Axir, amirlikda o’nlab elatlar yashagan bo’lsa-yu, ular orasida faqat bitta etnosning boshqaruvi uchun maxsus devon ajratilgan bo’lsa Avvalo aytib o’tish lozim, bu savollarga javob beradigan aniq dalillarni hozircha uchratmadik. Ehtimol, bu arablardan sezilarli bir qismining Mang’itlar hukmronligi davrida Shimoliy Afg’onistondan amirlikning ichki hududlariga ko’chganligi yoki ko’chirilganligi 77 bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Ya’ni yangi ko’chirib keltirilgan aholi bilan bog’liq ravishda muayyan muammolar kelib chiqishi tabiiy bo’lganligi va ularni hal etish alodida e’tiborni talab qilganligi uchun ham maxsus devon tuzilgan va uning boshqaruviga parvonachi mas’ul qilingan bo’lishi mumkin. Arablar nisbatan keng tarqalgan hudud sifatida Buxorodan ikkinchi o’rinda turgan Xiva xonligida esa ular xonlikning markaziy hududlari - Xorazm vohasi va atroflari qoraqalpoqlar yashaydigan hududlar bilan birgalikda Buxoro amirligidagi Chorjo’y viloyatida ham alohida qishloq yoki mahallalarga ega bo’lishgan. O’rta Osiyo arablari, jumladan, movarounnahrlik arablarning mintaqa etnik jarayonlarida ishtiroki masalasini yoritishda yordam bera oladigan omil ularning mahalliy xalqlarga xos urug’-qabilachilik tizimida qanday o’rin tutganligini aniqlashdir. Ma’lumki, O’rta Osiyoning bir qator tubjoy xalqlarining shakllanish jarayoni so’nggi o’rta asrlarda ham davom etib, bu jarayonlar o’sha davr yozma manbalarida, xususan, urug’ shajaralari ro’yhatlarida o’z aksini topgan. Jumladan, XVI asrdan boshlab qog’ozga tushirila boshlagan “to’qson ikki bovli o'zbek” urug’i ro’yhatlarida 92 nafar urug’dan biri sifatida “arab” etnonimi qayd etiladi 78 . 76 Rajabov.R. O’zbekistondagi arablar tarixi va etnografiyasi-T.Sharq.2012-103.b 77 Rajabov.R. O’zbekistondagi arablar tarixi va etnografiyasi-T.Sharq.2012-107b
78
средневековье. - М.: Наука, 1977. - С. 17; 52
Xususan, Sayfiddin Axsikandiyning “Majmu’ ut-tavorix” nomli asarida (XVI asr) keltirilgan 92 o'zbek urug’ining biri sifatida ellik ikkinchi o’rinda arab etnonimi keltiriladi 79 . Shuningdek, XIX asr ikkinchi yarmida Qo’qon xonligi muhitida yaratilgan Diaz Muhammad ibn Mulla Ro’zi Muhammad So’fi Diyor qalamiga mansub “Tuhfat ut-tavorixi xonimiy” asarida qayd etilgan o'zbek urug’lari qatorida ushbu etnonimning ham joy olganiga guvoh bo’lish mumkin 80 . Qariyb ayni paytlarda rus tadqiqotchisi D. Xoroshxin tomonidan o'zbek urug’lari bo’yicha topilgan ma’lumotlarda ham arab etnonimi g’arab shaklida keltirilgani ko’zga tashlanadi 81 . Shuningdek, Xorazm vohasida 1955-yildan boshlab o’tkazilgan arxeologik-etnografik ekspeditsiya a’zolari yiqqan dala materiallarida vohada yashaydigan o’zbeklarning urug’ tarkibiga oid ma’lumotlar ham diqqatga sazovordir. Ushbu ma’lumotlarda vohada 56 nafar o'zbek urug’i yashashi qayd etilgan bo’lib, ular orasida arab etnonimi ham joy olgani e’tiborga molik 82 .
ko’chmanchi qabilalar tashkil etgan bo’lib, ularning bir qismi mintaqaning boshqaruv markazlarida shaharlarda yashay boshlagan bo’lishi barobarida bir qismi chorvachilikka mos hududlarda o’zlarining an’anaviy turmush tarzini davom ettirib, ko’chmanchi hayot kechirishda davom etganliklari va pirovardida urug’- qabilaviy an’analarini uzoq asrlar davomida saqlab qolishlari uchun sharoit tug’ilganligini nazardan qochirmaslik kerak. Bu esa ularning XV asr oxiri XVI asr boshlarida mintaqaning Movarounnahr va Xuroson qismida asosiy qo’shinlarini o'zbeklarning ko’chmanchi toifalari (qabila va urug’lar) tashkil qilgan Shayboniylar sulolasining o’z hokimiyatini yoya boshlagan paytidagi voqeliklarda faol ishtirok etganliklaridan darak beradi. Ya’ni, bu Movaronnahr va Xurosonda
79 Ushbu asarning bir nusxasi Rossiya Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutining Sankt-Peterburg bo’limi (LO IVAN RF) qo’lyozmalar fondida V-667, № 963 raqami ostida, boshqa bir nusxasi esa Qirg’iziston Respublikasi Fanlar Akademiyasining Til va adabiyot instituta manbashunoslik sektorida saqlanadi. 80 Султанов Т.И. Опыт анализа традиционных списков 92 «племен ила- тийа» // Средняя Азия в древности и средневековье. - М.: Наука, 1977. - С. 167, 170-171. 81 Хорошхин А. Народы Средней Азии (историко-этнографические этюды) //Туркестанские ведомости. - Т., 1871. -№ 9-10. 82 Снесарев Г.П. Объяснительная записка к «Карте расселения узбеков на территории Хорезмской области (конец XIX - начало XX вв.)» // Хозяйственно-культурные традиции народов Средней Азии и Казахстана. - М.: Наука, 1975,- С. 79.
53
istiqomat qilib kelayotgan arablarning ko’chmanchi turmush tarzi ustuvor qismi mintaqaning o’zlariga o’xshash ko’chmanchi hayot tarziga ega boshqa etnoslari bilan etnik konsolidatsiyalashuv jarayonlariga tortilganligining o’ziga xos ifodasidir. Ayniqsa, o’sha paytda ham mintaqa arablarining Amudaryo - Sirdaryo oralig’idagi hududlar: Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo, Balx yo’nalishi bo’ylab cho’zilgan yaylov-dasht guzargohida ko’chmanchi-chorvador bo’lib hayot kechirganliklari 83 , Shayboniylar qo’shinidagi aksariyat ko’chmanchi o'zbeklarning esa XVI asr dan boshlab aynan shu guzargoxdagi yaylovlarda turg’unlasha boshlashi arablarning “92 bovli o'zbek” etnik uyushmasiga qo’shilib, ularning urug’laridan biriga aylanishiga zamin yaratgan. Mintaqa arablarining o'zbek urug’lari tarkibida joy olishida Shayboniylar hukmronligidan keyin yuz bergan siyosiy jarayonlarning ham o’ziga xos o’rni bor. Xususan, Buxoro amirligida Mang’itlar sulolasi (1756-1920) hukm so’rgan paytda Shimoliy Afg’onistondagi Balx va atrof-hududlarda ko’chmanchi o'zbek urug’larining nufusi ortgan bir palla edi. Mazkur hududda esa bir necha asrlardan buyon arablarning ko’chmanchi toifalari yashab, mahalliy aholining bir qismini tashkil etardi. Bu yerda
dastlab Shayboniylar, keyinchalik Mang’itlar hukmronligining o’rnatilishi natijasida ushbu arab toifalari ko’chmanchi o'zbeklar bilan chuqur etnik aloqalar jarayoniga tortiladi. Shuningdek, Samarqand, Buxoro va Qashqadaryo arablarining bir qismida shimoliy afg’onistonlik arablarga o’xshash ba’zi jihatlar (urf-odatlar, urug’ nomlari, til xususiyatlari va h-k.) ko’zga tashlanadiki, buning asosida mazkur jarayonlar yotadi, deb hisoblash asosliroq. Jumladan, Jeynov (Mirishkor)dagi mahallalardan biri Andxuy deb nomlanib, ushbu mahallada ko’p yillardan buyon Shimoliy Afg’onistondagi Andxuy viloyatidan ko’chib kelgan arablar istiqomat qilishadi. Tarixiy- etnografik izlanishlar shundan darak beradiki, arablarning “sanoniy” deb ataluvchi guruhi
83 Каюмов А.Р. Этническая ситуация на территории Южного Узбекистана в XIX - начале XX века (по материалам Сурхан-Шерабадской долины).: Ав- тореф. дис.... канд. ист. наук. - Ташкент: ИИАНРУз, 2011. - С. 20-21. 54
Buxoroga Balxdan, “shayboniy” 84 deb nomlanuvchi guruhi esa Andxuy va Axchidan kelgan. Ulardan birinchisi Afg’onistondan Buxoroga (Vobkent va G’ijduvon tumanlariga) ko’chib kelishi naql va rivoyatlar hamda keksalar hikoyalariga ko’ra, ancha oldinroq, XVI asr oxirlaridan boshlangan 85 . Mazkur ikkinchi guruh esa Shimoliy Afg’onistondan hozirgi yashab turgan tumanlariga ko’chib kelishlari chamasi XVII asrda ro’y bergan. Shuningdek, arablarning bir tarmog’i “balxi arab” deb yuritilishi 86 asosida ham ularning Shimoliy Afg’onistondagi Balx viloyatida yashab, keyinchalik Movaronnahr hududiga ko’chgan arablar bilan aloqadorligi omili yotadi. O'zbekiston arablarining bir qismi so’nggi o’rta asrlarda Afg’oniston hududidan ko’chib kelganini tasdiqlaydigan yana bir muhim omil ba’zi arab shevalarida afg’on tiliga xos xususiyatlarning uchrashidir. Xususan, Jeynov arablari tilini tadqiq qilgan gruziyalik sharqshunos olim G.G. Chikovani O'zbekiston arablari lahjalarida afg’on tili ta’siri bor degan fikrni bildiradi. Arablarning urug’-qabilaviy bo’linishi bilan bog’liq materiallardan ayon bo’lishicha, O'zbekistonda yashovchi arablarning sezilarli bir qismi qadimiy nomlarini saqlab qolishgan. Ahamiyatlisi shuki, Tabariy asarida o’rin olgan 100 dan ortiq arab qabilasi 87 nomining bir qismi hozirgi kungacha yetib kelgan. Jumladan, abdal qays, sanoniy, shaybon, quraysh, yarbo’z kabi 88 . To'g'ri, ulardan bir qismi etnonim sifatida unutilgan va hozirgi kunda qishloq yoki mahalla nomiga aylangan bo’lsada, aholi orasida ularning qabilaviy nom ekanligi haqidagi xotiralarning mavjudligi bu fikrni tasdiqlaydi. Ayniqsa, bu mintaqa arablarida har bir qabila (urug’) qabristonning o’zlariga tegishli qismida o’z mozor joylarini tanlashga harakat qilishlari va ularni urug’-qabilaviy nomlar
84 Shayboniy - ushbu etnonimi XVI-XVII asrlarda O’rta Osiyoning katta bir qismida hukmronlik qilgan turkiy sulola - Shayboniylar nomi bilan chalkashtirib yubormaslik kerak. Aslida mazkur sulola tarixiy manbalarda Shiboniylar, Shibon ulusi shakllarida ham uchraydi . 85
86 Кармышева Б.Х. Очерки этнической истории южных районов Таджикистана и Узбекистана (по этнографическим данным). - М.: Наука, 1976. - С.112. 87 История ат-Табари. Избранние отрывки (Перевод с арабского В.И. Беляева. Дополнения к переводу О.Г. Большакова и А.Б. Халидова). - Т.: Фан,1897-С. 383-439. 88 Мамадалиев Х.М. Этническое положение в Средней Азии в IX-XII вв. (на основе материалов арабоязычных источников).: Автореф. дис.... канд. ист. наук. - Ташкент: ИИАНРУз, 2010. - С. 16-17. 55
bilan atashlarida yaqqol ko’zga tashlanadi. Bitta qabilaga mansub guruhlar bir- biridan uzoq bo’lmagan masofada yashaganlar. Bu ular o’rtasidagi aloqalarning saqlanib qolishiga yordam bergan. Shuningdek, har bir qabila o’zi yoqtiradigan ism yoki laqablarni saqlab qolgan. Qabilalar shu asosda bir-birini ajratgan yoki tanigan. So’nggi 5ta asrlarda arablarning mahalliy aholi bilan singishuv jarayonlari qanday kechganligini ko’rsatadigan dalillardan biri bu joy nomlaridir. Masalan, bunga Koson tumanida joylashgan Rayimso’fi, Bo’rixona, Uyrat, Jadigar (Yodgor) kabi qishloqlar nomlarini misol keltirish mumkin. Mazkur qishloq nomlariga diqqat qilinsa, ularning katta bir qismi o'zbeklarga xos urug’ nomlari bilan aloqadorligi ko’zga tashlanadi. Xususan, Bo’rixona qishlog’ining nomini mahalliy aholi orasida bo’ri (kapshir) bilan bog’lashsada, aslida bu nom qadimgi turkiylarda totem - muqaddas hayvon hisoblangan jonivor nomidan shakllangan bo’rya etnonimiga aloqadorligi anchagina o’z tasdig’iga ega. Etnografik ma’lumotlardan ayon bo’lishicha, o'zbek urug’larining bir qanchasida bo’ri, boybo’ri kabi tupor (tarmoq)lar uchraydi. Xuddi shunga o’xshab boshqa turkiy xalqlarda, jumladan, qirg’izlarda buru, oltoylik turkiylarda pure kabi etnonimlar hozirgacha saqlanib qolganini aytib o’tish lozim 89 . Demak, Bo’rixona “bo’ri (urug’i) ga mansub aholi” yoki “bo’ri nomli uruqqa mansub aholi yashaydigan qishloq” ma’nolarida qo’shni qishloqlar aholisi tomonidan berilgan bo’lishi ehtimoli yuqori. Ma’lumki, mamlakatimizda ikkinchi komponenta “xona” so’zi bilan tugaydigan toponimlarning aksariyati biror urug’ yoki etnografik guruh bilan bog’liq ravishda yasalishi odatda bir an’anaga aylangan. Binobarin, O'zbekistonning bir necha viloyatlarida Arabxona nomli qishloqlar mavjud bo’lib, mazmunan “arablar yashaydigan qishloq” ma’nosini bildirishi bunga yaqqol misol bo’la oladi. Darvoqe, bo’ri nomi bilan ko’plab aholi maskanlari bo’lganligi va ularning aksariyati etnotoponimlar bilan bog’liqligi ham Bo’rixona qishlog’i nomining
89 Qaratayev O., Eraliyev S. Qirg’iz etnografiyasi bo’yuncha sezduk. - Bishkek: Biyiktik, 2005. - 112-113-betlar. 56
urug’ nomidan kelib chiqqanligi haqidagi fikrni kuchaytiradi. Jumladan, XX asr boshlarida Buxoro amirligiga qarashli aholi maskanlari nomlari qayd etilgan hujjatlarda Bo’ri Batosh (Beshkent, Qarshi tumani), Bo’ri Bek (Qorako’l tumani), Bo’ri Mitan (Pistalik, Kitob tumani) kabi joy nomlari uchrab 90 , ularning aksariyati o’zbek urug’lari bilan bog’liq bo’lishi mumkin. O’zbeklarda bo’ri bilan bog’liq ko’plab irim- sirimlar saqlanib qolganligiga, buning zamirida esa qadimgi turkiylarga xos totemning ildizlari yoritishiga e’tibor qaratgan etnograf olim A. Ashirov Andijon viloyati Qo’rg’ontepa tumanida Bo’rilik, Samarqand viloyati Payariq tumanida esa Bo’ri nomli qishloqlar borligini ta’kidlaydi 91 . Shunga o’xshash holat yuqorida keltirib o’tilgan Uyrat qishlog’i nomida ham ko’zga tashlanadi. Koson tumaniga qarashli Bo’rixona qishlog’iga yaqin aholi maskani bo’lmish ushbu qishloqda ham arablarga mansub kishilar istiqomat qilishadi. Aslida turkiy urug’ nomi bilan aloqador bo’lgan Uyrat qishlog’ining bugungi kunda aholisining deyarli barchasi arablarga mansubligi izoh talab qiladigan masaladir. Chunki mazkur qishloq nomining biror arab qavmi nomi yoki muayyan bir arabcha so’z bilan emas, turkiy etnonim bilan aloqadorligi mazkur qishloqning paydo bo’lishi murakkab etnomadaniy jarayonlar bilan bog’liqligidan darak beradi. Darhaqiqat, XVI asrdan buyon qo’lyozma manbalarda va “92 bovli o'zbek urug’lari” ro’yhatida uyrat atamasi o'zbek urug’laridan birining nomi sifatida uchrab 92 , hozir ham O'zbekistonning bir necha viloyatlarida Uyrat yoki Uyrot nomli qishloqlar mavjudligi fikrimizni tasdiqlaydi 93 . Muhimi, ularning aksariyati o'zbeklardan iborat qishloqlar bo’lib, aholi orasida o'zbeklarning uyrat urug’idan ekanligi haqidagi xotiralar saqlanib qolgan. Jumladan, Koson tumanidagi mazkur aholi maskanidan tashqari yana tumanning janubiy hududida,
90 Населенные пункты Бухарского эмирата (конец XIX - нач. XX вв.). Материалы к исторической географии Средней Азии. Под редакцией А. Р. Мухаммеджанова. - Т.: Университет, 2001. - С. 33. 91 Ashirov A. O'zbek xalqining qadimiy e’tiqod va marosimlari. - T.: Alisher Navoiy nomidagi O'zbekiston milliy kutubxonasi nashriyoti, 2007- 17-bet. 92 Doniyorov X. Eski o'zbek adabiy tili va Qipchoq dialektlari. - T.: O’qituvchi, 1976, 42-bet; Султанов Т.И. Опыт анализа традиционных списков 92 «племен илатийа» // Средняя Азия в древности и средневековье. - М.: Наука, 1977.-С. 166. 93 Снесарев Г.П. Объяснительная записка к «Карте расселения узбеков ка территории Хорезмской области (конец XIX - начало XX вв.)» // Хозяйственно-культурные традиции народов Средней Азии и Казахстана. - М.: Наука, 1975. - С. 76-77; Нафасов Т. Узбекистон топонимларининг изохди лугати. - Т.: Укитувчи, 1988. - 188-бет.
57
Kasbi tumaniga yaqin joylashgan yana bir Uyrat nomli qishloq uchrab, mazkur qishloq aholisi o’zlarini o’zbeklarning uyrat urug’iga mansub deb biladilar. Bundan tashqari, aksariyat elshunos tadqiqotchilar uyrat etnonimining qadimgi shakli uyg’ur bo’lganligi va ushbu urug’ nomiga mo’g’ul tilida ko’plik yasovchi qo’shimcha –t undoshining qo’shilishi natijasida “uyg’urlar” ma’nosidagi uyg’urat (uyg’ur+at) etnonimi shakllangani va keyinchalik u uyrat ko’rinishini olganligini ta’kidlashadi. Shunga o’xshash yana bir holatga yuqorida keltirib o’tilgan Jadigar (Yodgor) qishlog’i nomida ham duch kelish mumkin. Koson tumanida joylashgan mazkur qishloq aholisini arablarga mansub aholi tashkil etib, garchi qishloq aholisi bu yerni Yodgor deb yuritsalarda, atrofdagi o'zbek qishloqlari aholisi tomonidan Jadigar tarzida talaffuz qilinadi. Ehtimol, ushbu nom ham turkiy urug’lardan biri jadigar yoki jediger etnonimi bilan aloqador bo’lishi mumkin. Jumladan, qirg’izlarning yirik bir urug’i, qozoq urug’larining esa kichik bir tarmog’i jediger deb ataladi 94 . Tojikiston o'zbeklarining laqay urug’i tarkibida ham jadiger deb ataluvchi urug’ tarmog’i mavjud
95 . Yuqorida ko’rib chiqilgan Bo’rixona, Uyrat, Jadigar kabi etnotoponimlar asosida ushbu aholi maskanlari nomlarining paydo bo’lishini mahalliy o'zbek va arab aholisi orasida bir necha asrlar davomida ro’y bergan chuqur etnomadaniy aloqalar natijasi, deb talqin qilish mumkin. Ya’ni bu hududga arablar ko’chib kelgunga qadar mazkur qishloqlar aholisini asosan o'zbeklar tashkil etib, ular yashash joylarini o’z urug’ nomlari bilan atashgani yoki qo’shni qishloqlar aholisi tomonidan shunday nom berilgan bo’lib, keyinchalik arablar kelib joylashuvi va mahalliy aholi bilan aralashuvi natijasida aholi orasida o’zlarini “arab” deb ataydigan jamoa shakllangan bo’lishi mumkin. Shu o’rinda mazkur qishloqlar aholisining yuz qiyofasida old osiyoliklarga xos alomatlar ustuvorlik qilishini ta’kidlab o’tish zarur. Bu esa mazkur hududlarga arablarning kompakt holatda
94 Qaratayev O., Eraliyev S. Qirg’iz etnografiyasi bo’yuncha so’zduk. - Bishkek, 2005.-165-166-betlar. 95 Nazarov N. Laqaylar etnografiyasi. I. - T., 2007. - 58-bet.
58
kelib joylashgani va mahalliy xalqlar bilan etnomadaniy jarayonlarda o’ziga xos yetakchi o’rin tutganliklaridan darak beradi. Jumladan, Qashqadaryoning O’rtacho’l qismida yashaydigan arab aholisining “qorabayir”, Buxoro viloyati Romitan tumanidagi arablarning “birendi” kabi urug’lari nomi aslida turkiy til asosida shakllangan etnonimlardir. “Qorabayir” so’zi qadimgi turkiylarda zotdor otlarning bir turiga nisbatan ishlatilgan atama bo’lishi barobarida, bir qator turkiy xalqlarda urug’ nomi sifatida bo’lganligi ham ma’lum. Mintaqa arablarining “birendi” urug’i nomi esa, garchi ayrim tadqiqotchilar uni “bir hindi” (“kelib qolgan bitta hindistonlik” yoki “Hindistondan kelgan”) tarzida izohlasalar ham 96 , aslida uni ayrim turkiy xalqlar orasida mavjud bo’lgan “berendi” (baranli - “qo’yli”) etnonimi bilan aloqador, deb hisoblash yanada ishonchliroqdir. Chunki ushbu etnonimning “birindi” yoki “birendi” shakllarida Qashqadaryodagi Qamashi qishlog’i (Kasbi) va Buxorodagi Romitan arablari orasida uchrashi bu fikrga asos bo’ladi. Mintaqamiz arablari tarkibidagi biror urug’ nomi yoki ular yashaydigan qishloq nomlari sifatida saqlanib qolgan Qo’yboqar (Samarqand), Boy, Sori, Shamal (Surxondaryo), Egizak, Etikchi, Qarabayir, Yakkasaroy (Qashqadaryo) nomlari ham shu nomlardagi turkiy etnonimlarga aloqador bo’lishi mumkin. Xususan, bir qator turkiy xalqlarda, jumladan, o'zbeklar tarkibida kichik urug’lar yoki urug’ tarmoqlari nomi sifatida boy, sori, etikchi kabi etnonimlar uchrashi bu fikrni tasdiqlaydi. Ko’rinib turibdiki, ushbu urug’ nomlarining katta bir qismini o'zbekcha, bir qismini esa tojikcha etnonimlar tashkil etadi. Xususan, qoraxoniy, ko’tiqora, turk, beshkal, qorasoniy, galabotir, galatentak va galadevona nomlarining ba’zilari “92 bovli o'zbek” urug’lari ro’yhatidan o’rin olgan bo’lsa, bir qismi esa mazkur ro’yhatda joy olgan urug’larning bir tarmog’i sifatida uchraydi. Jumladan, XVI asrdan to so’nggi 5ta asrlargacha o’zbek urug’lari shajaralarida qayd etilgan “turk” etnonimi Tojikiston arablari orasida uchrashi diqqatga sazovordir. Ma’lumki,
96 Tursunov F. Moziyga bo’ylashgan qishloq (Kasbi tumanidagi Qamashi qishlog’i tarixiga bir nazar). - Qarshi: Nasaf, 2006. - 16-17-betlar. 59
ushbu etnonim milodiy ilk o’rta asrlardan boshlab O’rta Osiyoning katta qismida, asosan, mintaqaning shimoli- sharqiy qismida ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi, qisman esa o’troq hayot kechirgan yuzlab qabila va urug’larga bo’lingan turkiy tilli aholisi uchun umumlashtiruvchi nom sifatida qo’llanilib kelishi barobarida, VI VIII asrlarda Markaziy Osiyo va unga qo’shni hududlarning katta bir qismida o’z saltanatini barpo qilgan Turk xoqonligi (551— 745)ga asos solgan urug’ nomi sifatida bilinadi 97 . Mazkur davlatga asos solgan “turk” qabilasi o’sha davrda qipchoq, o’guz, uyg’ur kabi dashtlarda yashovchi ko’chmanchi turkiy qabilalardan farqli holda, asosan, tog’lik qabila bo’lgan va temir qazib olish bilan shug’ullanishgan. Amudaryo - Sirdaryo oralig’i yoki boshqa bir nomi Movarounnahr bo’lgan hududda ham ming yildan buyon, asosan, Farg’ona vodiysida tog’lardan boshlanib, Turkiston, Hisor tog’ tizmalarida daralar va kichik tog’ vodiylarida yashab kelayotan o'zbeklarning aksariyati turk (turk-barlos, turk- qarluq, turk-kaltatoy, turk-musobozori) nomi bilan ataladi 98 . Ayniqsa, Hisor tog’ining O'zbekiston va Tojikiston qismlarida yashovchi o'zbeklarning katta bir qismini “turk” deb nomlanuvchi o'zbeklar tashkil etadi. Qizig’i shundaki, mazkur hududda, ya’ni Janubiy Tojikistonda istiqomat qiluvchi arablarning bir urug’i “turk” deb atalishining zamirida ham bu hududda yuz bergan faol etnik aloqalar yotadi, har holda bu Janubiy Tojikiston arablarining etnik shakllanishida mazkur o'zbek urug’ining ishtiroki katta bo’lganligidan darak beradi. Bundan tashqari, Surxondaryo va Tojikistonning janubiy viloyatlaridagi arablar orasida uchraydigan qoraxoniy, qorabek, beshkal, qorasoniy, galabotir, galatentak va galadevona etnonimlarining turkiy xalqlar, shu jumladan, o'zbek urug’lari tarkibida uchrashi barobarida ushbu urug’ nomlarining lisoniy jihatdan turkiy tillar asosida yasalishidir. Jumladan, “qoraxoniy” etnonimining birinchi qismi qadimgi turkchada sara/sora “qora (tus)”ni bildirishi bilan birgalikda, “katta,
97 Ziyo A. O'zbek davlatchiligi tarixi. - T: Sharq, 2001. - 80, 85-betlar; Boboyorov F. Choch tarixidan lavhalar (Ilk o’rta asrlar). - T.: Yangi nashr,2010,-119-bet. 98 Кармышева Б.Х. Очерки этнической истории южных районов Таджикистана и Узбекистана (по этнографическим данным). - М.: Наука, 1976. - С. 72 60
ulug”, “shimol” ma’nolarini bildirib, unvon larni darajalovchi epitet (sifat) ham bo’lgan 99 . Ushbu etnonimning ikkinchi qismi xan,xon so’zi esa qadimdan yirik turkiy davlat uyushmalarida eng oliy unvon sifatida ishlatilgan. Mamlakatimizning bir qancha viloyatlarida etnotoponim shaklida saqlanib qolgan 100 qoraxoni atamasining X -XII asrlarda O’rta Osiyoda eng yirik siyosiy kuch sifatida bilingan Qoraxoniylar davridagi jarayonlar bilan qanchalik aloqadorligi haligacha aniqlanmagan bo’lsada, bir vaqtlar turkiy etnonim bo’lgan ushbu atamaning mintaqa arablari orasida urug’ nomlaridan birining nomi tariqasida saqlanib qolgani diqqatga sazovordir. Shunga o’xshash qorabek etnonimi qirg’izlarda qarabek, turkmanlarda garabay 101
shaklida uchrab, kichik urug’larning nomi sifatida bilinadi. Shuningdek, o'zbek urug’larining kichik tarmoqlari orasida gala, galatentak, galabotir kabi etnonimlari mavjud. Demak, mintaqa arablari orasida ko’plab turkiy etnonimlarning uchrashi ularning turkiy xalqlar bilan chuqur aloqada bo’lganliklarini yana bir karra isbotlaydi. Mintaqa arablarining etnomadaniy jarayonlardagi ishtiroki bilan bog’liq yana bir masala shuki, qadimdan aholi yashab kelgan va o’rta asr yozma manbalarida qayd etilgan aholi maskanlarining bir kiyim aholisi o’zlarini arab deb e’tirof etishidir. Masalan, arab-fors manbalarida Farhardiza shaklida uchrab, mahalliy aholisi zich yashaydigan mavze sifatida qayd etilgan, hozirda esa Parg’uza shaklida saqlanib qolgan Qarshi shahri yaqinidagi qishloq aholisi o’zlarini arab deb bilishadi. Islomdan avvalgi davrlarda so’g’diylar maskani si- fatida bilingan ushbu qishloq aholisining asrlar davomida arablashib ketganligi ehtimoli yuqori. Ma’lumki, ilk o’rta asrlarda Amudaryo - Sirdaryo oralig’i va unga tutash hududlar aholisining sezilarli bir qismini tashkil etgan so’g’diy tilli aholi mintaqada dastlab Turk xoqonligi, keyinchalik Arab xalifaligi hokimiyati
99 Древнетюркский словарь. - Л.: Наука, 1969. - С. 422-423. 100
Населенные пункты Бухарского эмирата (конец XIX - нач. XX вв.). Под редакцией А.Р. Мухамеджанова. - Т.: Университет, 2001. - С. 74. 101 Karatayev O. Kirgiz etnonimder sezdugu. - Bishkek, 2003. - 98-bet. 61
o’rnatilgach, o’z mustaqil siyosiy boshqaruvidan mahrum bo’lgan va natijada etnos sifatida tarix sahnasidan tushib keta boshlagan. Ko’pchilik tadqiqotchilarning e’tirof etishlaricha, so’g’diylar IX-X asrlarga kelib forsiy yoki turkiy tilda so’zlashishga o’tishgan hamda keyinchalik tojik va o'zbek xalqining tarkibiga singib ketganlar 102 . Ya’ni ushbu etnos biror qirg’in natijasida yo’qolib ketmagan, balki o’zga tilda so’zlashuvga o’tib, boshqa etnik nomlarni qabul qilishgan. Darhaqiqat, qadimgi So’g’d o’lkasining tarkibiy qismi bo’lmish Buxoro, Samarqand, Naxshab (Qarshi), Kesh (Shahrisabz) shaharlari atroflarida o’nlab qishloqlar aholisining turmush
tarzida qadimiy an’analar, jumladan, zardushtiylikka xos urf-odatlarning anchagina saqlanib qolganligi, shevalarida ham so’g’diy til qoldiqlari hozirgacha uchrab turishi mazkur etnosning yashashda davom etganligini ko’rsatadi. Ko’plab etnoslarning muayyan ijtimoiy-siyosiy shart-sharoitlar natijasida o’z yashash tarzlarini o’zgartirganliklari, boshqa-boshqa nomlarni qabul qilib etnomadaniy jarayonlarda ishtirok etganliklariga tarix guvoh. Xuddi shu jarayonni so’g’diylar misolida ham kuzatish mumkin. Darvoqe, VIII-IX asrlarda arablar mintaqaning boshqaruvchi, pirovardida imtiyozli toifasini tashkil qilgani ma’lum. Ehtimol, Naxshab (Qarshi) atrofidagi qishloqlarning so’g’diy aholisi bu yerlarga kelib o’rnashgan va imtiyozli toifa arablar bilan aralashib yoki “arablashib” (arab etnonimini qabul qilib) o’z tirikchiliklarini davom ettirishni ma’qul ko’rgan bo’lishlari mumkin. Shu o’rinda, ba’zi kichik etnoslarning o’z “etnik mansubliklari”ni ifodalashda bir qator usul va vositalarga murojaat qilganliklarini misol tariqasida ko’rsatib o’tish lozim. Bunga O’rta Osiyo lo’lilari yaqqol misol bo’la oladi. Garchi ularning katta bir qismi kelib chiqish jihatidan Hindistonga borib taqalsada, sezilarli bir qismining etnik kelib chiqishi hozir yashab turgan hudud bilan chambarchas bog’liqdir. Jumladan, Qashkadaryo viloyatining Kitob, Kasbi va
102 Otaxujayev A. Ilk o’rta asrlarda Markaziy Osiyo sivilizatsiyasida turk-so’g’d munosabatlari. - T.: ART-FLEX, 2010. - 80-81-betlar. 62
Koson tumanida istiqomat qilib, aholi orasida “kosatarosh” (sopol ustasi), “sog’utarosh” (yog’och ustasi) nomlari bilan yuritiladigan etnografik guruhlarning kelib chiqish jihatidan mahalliy xalqlarga borib taqalishi ehtimoli bor.O’ziga xos etnografik xususiyatlar Qarshi shahrining yaqin atrofida joylashgan qishloqlar – Ko’chkak va Shayxali arablarida ham ko’zga tashla- nadi. Atrofdagi, xususan Koson tumanining Po’lati va unga qo’shni qishloqlarning arab aholisi Ko’chkak qishlog’ida yashovchi arablarga nisbatan qo’ziqo’chqor arablar” iborasini ishlatishadi 103
. Aslida bir laqab mohiyatida bo’lgan ushbu atama “duragay, aralash” degan ma’nosida qo’llanilib, rivoyatga ko’ra, “qo’ziqo’chqor arablar” sof arab bo’lmay, balki eroniylar bilan aralashgan, ular bilan quda-andachilik rishtalarini bog’lagan arablardir 104 . Ularning yuz qiyofasi Qashqadaryo vohasining boshqa arablaridan farq qilib, nisbatan oq tusli bo’lishlari shu bilan izohlanadi. Aholi orasida shu bilan bog’lik afsonalar saqlangan bo’lib, unga ko’ra “bir vaqtlar bir eshon o’ziga nazr qilingan eroni qizni olib, arab qishloqlarining biridan o’tayotganda bir guruh yoshlar eshonni haqoratlashgan va nazr qilingan qizni undan tortib olganlar. Eshon ranjib ularni duoyibad qilgan. Qo’ziqo’chqor arablari ana shu qizdan tarqalgan arablardir” Aslida, ushbu afsonaning haqiqatlilik darajasi oz bo’lishi mumkin, biroq har qanday afsona va rivoyatning tagida muayyan voqeliklar yotishi nazarda tutilsa, “nazr qilingan qizga uylanish” voqeasi ostida arablarning mahalliy so’g’diylar bilan qiz olib, qiz bergani va natijada muayyan qorishuv vujudga kelib, haqiqiy arablardan farq qiluvchiaholi paydo bo’lgani omili yotsa kerak. Ehtimol, Ko’chkak aholisi ham Naxshab va uning atrofidagi qishloqlar aholisining asosiy qismini tashkil qilgan so’g’diylarga borib taqalib, asrlar mobaynida ular ham o’z nomlarini bir vaqtlar ijtimoiy jihatdan imtiyozli toifa bo’lgan “arab” nomi bilan bog’lagan bo’lishlari mumkin.
103 Qo’ziqo’chqor atamasini o'zbeklarning mang’it urug’ining bir tarmog’i deb talqin qilish hollari uchraydi. 104 Rajabov.R. O’zbekistondagi arablar tarixi va etnografiyasi-T.Sharq.2012-124.b |
