Uzoqov ilhom shoniyozivich XIX asr oxiridan mustaqillik yillarigacha o
Download 0.77 Mb. Pdf ko'rish
|
xix asr oxiridan mustaqillik yillarigacha ozbekistonda arablar hayoti tarixi manbashunosligi
Xulosa Jahon tarixida To’ron,Turkiston, Movarounnahr nomlari bilan mashhur bo’lgan O’zbekiston zamini, turli etnoslar uchun muqaddas bir makon vazifasini o’tab kelgan. Ana shunday xalqlardan biri ,Arab halifaligini Movarounnahrga hujumi vaqtida hamda undan keying davrda mintaqada yuz bergan siyosiy va etnomadaniy jarayonlar natijasida hozirgi Ozbekiston hududiga joylashgan arablar hisoblanadi. Mamlakatda kirib kelgan arablarning bir qismi yurtimizda yashab qolib, mintaqada yuz bergan ijtimoiy-siyosiy va etnomadaniy jarayonlar ta’sirida mahalliylashib, arab yoki arablar deb ataluvchi aholi guruhining vujudga kelishiga sabab bo’lganlar.
Arablarning mintaqadagi etnomadaniy jarayonlarda ishtiroki ikki tomonlama kechgan.Birinchidan, ular asrlar davomida mintaqaning mahalliy aholisi orasiga singib, assimimiliatsiya jarayonlariga tortilgan bo’lsalar, ularning bir qismi o’z etnik identikligini saqlab qolganlar. Buni ular orasida hligacha o’zlarini “arab” deb e’tirof etuvchi yoki o’z ona tillarini qisman saqlab qolgan aholi guruhining mavjudligi tasdiqlaydi.O’z navbatida mazkur arablar orasida saqlanib qolgan urug’ va qabila nomlarining katta bir qismi turkey asosda izohlanishi mintaqa arablari etnik shakllanishida ko’plab mahalliy etnoslar ishtirok etganligidan dalolat beradi.
XIX asr ikkinchi yarmidan boshlab O’rta Osiyoga tashrif buyurgan yevropalik ,asosan, rossiyalik ko’plab sayyohlar, sharqshunos va geografik olimlar to’plagan ma’lumotlarda o’lkada arablarning miqdori, turmush tarsi, urf-odatlari va shu kabi tarixiy-etnografik jihatlari aks etgan. Sovet davrida esa mintaqada faoliyat ko’rsatgan turli etnografik ekspeditsiyalar yiqqan materiallar asosida O’rta Osiyo respublikalarida yashovchi arablarning manzillaria(qishloq va
mahallalari),madaniy-maishiy hayoti, etnografik o’ziga xos xislatlari,nufusi, antropologik tuzulishi, til xususiyatlari haqida muayyan ma’lumotlar to’plangan. Ularga asoslanib, bugungi kunda O’zbekistonda yashovchi arablarning mamlakat
80
bo’ylab,o’nlab alohida qishloq va mahallalarda istiqomat qilganliklariga,son jihatdan esa bir necha o’n ming xo’jalikni tashkil etib, ba’zi etnografik xususiyatlarini saqlab qolganliklariga guvih bo’lish mumkun. Xullas,O’zbekistonda yashovchi arablarga doir olib borilgan tarixiy-etnografik tadqiqotlar tahlili arablarning mintaqaga kirib kelish jarayonlari, geografik joylashuvi atnomadaniyati(turmush tarsi va xo’jaligi, kiyim-kechaklari va urf- odatlari, til xususiyatlari) xususida quyidagi xulosalarga asos bo’ladi: - Arablarningmintaqada kirib kelishi va joylashuvi dastlab ilk o’rta asrlarda istilo bilan bog’liq bo’lishi barobarida keyingi davrlarda ham, ayniqsa, so’nggi o’rta asrlarda madaniy,savdo aloqalari va migratsion jarayonlar(Amir Temur va Buxoro amirligi tomonidan markaziy viloyatlarga ko’chirilishi va h.k.) natijasida yuz bergan; - Arablar o’rta asrlarda istilo mintaqada ro’y bergan etnomadiy jaroyonlarda faol ishtirok etganlar.Bunga shajaralarda va nasabnomalarda “arab” etnonimi o’zbek urug’laridan biri sifatida joy olganligi yaqqol dalil bo’la oladi.Shuningdek, bu mintaqa arablarining ichki urug’-qabilaviy bo’linishiga xos ko’plab etnonimlar va erablar yashaydigan aholi manzillari nomining o’zbekcha asosda ekanligida o’z tasdig’iga ega; - O’zbekistondagi arablar til jihatidan asosan o’zbek tilida so’zlashuvchi arablar, tojik tilida so’zlashuvchi aholi va arab tilida muloqat qiluvchi (Jugari va Jeynov qishloqlarida) guruhlarga bo’linib, bu ularning uzoq yillar davomida mintaqa xalqlari, xususan, o’zbek xalqi bilan chuqur etnomadaniy jarayonlarga kirishganligining natijasidir. O’zbekistondagi arablarning aksariyatiga xos bo’lgan sheva o’zbek adabiy tiliga yaqin bo’lib,u bundan qariyb ming yil avval mintaqada ustuvorlik qilgan qarluq lahjasining bir tarmog’i asosida shakllangan.Bu esa mintaqa arablarining yangi makonlariga qadam qo’yishining dastlabki asrlardayoq turkiylasha borganliklaridan darak beradi; - Shu bilan birgalikda,arblarning o’z ona tillarini unitib, o’zbek va tojik tillariga o’tsh jarayonlar bir necha asrlar davom etgan hamda vaqt o’tgan sayin bu 81
jarayon chuqurlashib brogan. Ayniqsa, bu jarayon XIX asrning oxiri –XX asrga kelib jadallashgan. Xususan XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida Buxoro amirligidagi viloyatlar(Buxoro, Qashqadaryo, Samarqand,Ko’lob)ning bir necha qishloqlarida arab tilida gaplashadigan aholi istiqomat qilgan bo’lsa, XX asrning o’rtalariga kelib faqatgina Jugari (Buxoro) va Jeynov(Qashqadaryo) qishloqlari aholisi o’z ona tillarida so’zlashganlar xolos; - O’rta Osiyoda yashab kelayotgan arablarga boshqa el-elatlarga nisbatan o’zbeklarning madaniy ta’siri katta bo’lgan.Avvalo, ular turmush tarzida mahalli xalqlar, jumladan, o’zbek xalqi bilan umumiylik ustuvorlik qiladi. Ularning katta bir qismi mamlakatning o’troq dehqonchilikka mos hududlarida yashab, bog’dorchilik, dehqonchilik va hunarmandchilik kabi kasblarni mohir ustalariga aylangan bo’lsa, sezilarli bir qismi esa azaliy chorvadorlar bo’lgan. Shuningdek, ular mohir hunarmandlar bo’lib, bu mahalliy aholi orasida “arabi gilamlar” ancha-muncha qadrlanishida ham o’z ifodasini topadi; - Arablarning nikoh munosabatlari, to’y-tomoshalari,oila tutish tarsi, dafn bilan bog’liq odatlar mintaqaning boshqa musulmon xalqlaridan katta farq qilmaydi. Ammo ularning ayrim o’ziga xosliklari ko’zga tashlanib, yaqin qarindoshlar bilan nikoh aloqalarini o’rnatishga harakat qilish, qizlarini arablarga uzatish, o’z elatdoshlariga uylanishga ko’proq e’tibor qaratish, qabristonlarning alohida joyda bo’lishiga intilish holatlari shular jumlasidandir; - Shuni aytish lozimki, yuqorida ko’rsatib o’tilgan xususiyatlarni hisobga olmaganda, o’zbekistonlik arablarning respublikadagi boshqa mahalliy aholida yaqqol farqlanib turadigan milliy o’ziga xosliklari deyarli mavjud emas. Ya’ni ularning faqatgina o’zlariga xos taomlar , kuy va qo’shiqchilik san’ati, uy-joy qurulishi(arxitektura) va hokazo kabi jihatlari ko’zga tashlanmaydi, hisobi; - Mintaqa arablarining maishiy hayoti va urf-odatlarida ham an’anaviy va zamonaviylik, shuningdek, mahalliy an’analar bilan o’zaro qorishuv, sintezlashuv jarayonlari jadal borganligi ko’zga tashlanadi. Ularning kiyim- kechaklarida mintaqaning boshqa mahalliy musulmon xalqlariga xos kiyim- kechaklar bilan umumiylik ustuvor qilsa-da, biroq marosimiy kiyimlar hamda jins 82
va yoshga aloqador ayrim kiyimlarda o’ziga xosliklar mavjud. Bu asosan,kiyim- kechak turlarining bichimlarida, ularning arabcha atalishi va qadimgi old osiyoliklarga xos naqshlarni eslatadigan bezaklarning uuchrashi misolida o’z tasdig’ini topadi. Mustaqillik O’zbekistonda yashab kelayotgan arablarga ham mamlakati- mizdagi boshqa millatlar qatori o’zligini anglash va nomoyon qilish imkonini berdi. Ular mamlakatimizda amalga islohotlarga faol qatnashyaptilar. Eng muhimi shundaki, aynan mustaqillik sharofati tufayli arablar: birinchidan, o’zining tarixiy- milliy madaniyatini tiklash uni o’rganish va targ’ib etish imkoniga ega bo’ldilar. Ikkinchidan, o’zbekistonlik arablar bugun o’zlarining etnik mansubliklarini oshkora aytish imkoniga ega bo’ldilar. Uchinchidan, o’zbekistondagi arablar ko’p millatli mamlakatimiz xalqining ajralmas qismiga aylanganlar va barcha sohalarda teng huquqlidirlar. Ularning iqtidorli vakillari madaniyat,maorif, xalq xo’jaligi, davlat va jamiyatni boshqarish sohalarida ma’sul lavozimlarda mehnat qilmoqdalar, ayrim vakillari esa hukumatimazning yuksak unvonlariga sazovor bo’lganlar. Demak , mustaqil O’zbekistondagi arablar bugun xalqimiz intilayotgan ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etishda faol ishtirok etib, o’z hissalarini qo’shmoqdalar.
83
1. Karimov I. Yuksak ma’naviyat –yengilmas kuch.-T:.Ma’naviyat,2008 2. Karimov.I. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q/ Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz.T.;O’zbekiston,1999.
Karimov I. Amir Temur - faxrimiz, g’ururimiz. - T.: O'zbekiston, 1998 4. Abduraxmanov D., Sodiqov T., Yusupov Sh., Turabova M. O'zbek shevalari leksikasi. - T.: Fan, 1991
Андреев М.С. Некоторые результаты этнографической экспедиции в Самаркандскую область в 1921 году. - Т., 1921. - С. 11
Бурыкина Н.Н., Измайлова М. М. Некоторые данные по языку арабов кишлака Джугары Бухарского округа и кишлака Джейнау Кашкадарьинского округа Узбекской ССР // Зап. Коллегии востоковедов. Т. V. - Л., 1930
Вамбери X. Путешествие по Средней Азии. - М., 1867. 8. Винников И.Н. Арабы в СССР // Советская этнография. Т. IV. - М.-Л.: Изд. АН СССР, 1940
Винников Я.Р. Современное расселение народов и этнографических групп в Ферганской долине // Среднеазиатский этнографический сборник II. - М., 1959.- 10. Волин С.А. К истории среднеазиатских арабов // Сб. Труды второй сес- сии ассоциации арабистов.-М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1941 11. Гиршфельд. Военно-статистические описания Хивинского оазиса. 12. Гребенкин А.Д. Мелкие народности Зерафшанского округа // Русский Туркестан. Сборник, изданный по поводу политехнической выставки. Вып. 2.-M., 1872
Т.: Фан, 1991 84
maxsus etnografik jurnallarda chop etilgan maqolalar xususida // 0‘zbekiston tarixi. - Toshkent, 2002. 15. Doniyorov X. O'zbek xalqining shajara va shevalari. - T.: Fan, 1968 16. Ergashev E. Beshkent tarixi. - Qarshi: Nasaf, 2000. 17. Зарубин И.И. Население Самаркандской области. Его численность, эт- нографический состав и территориальное распределение. - Л.: Изд. АН СССР, 1926
ляева. Дополнения к переводу О.Г. Большакова и А.Б. Халидова). - Т.: Фан,1897
кистана и Узбекистана (по этнографическим данным). - М.: Наука, 1976. 20. Логофет Д.Н. Бухарское ханство под русским протекторатам. Т. 1. - СПб., 1911. 21. Мадамиджанова 3. Арабы Южного Таджикистана (историко этногра- фические очерки). - Душанбе, 1995 22. Масальский В.И. Туркестанский край // Россия: Полное географическое описание отечества. Т. 19. - СПб.: Изд. АФ Девриена, 1913. 23. Nafasov T. Janubiy O'zbekistan toponomiyasining etnolingvistik analizi. - T.: O’qituvchi, 1985. 24. Nafasov T. O'zbekiston toponimlarining izohli lug’ati. - T.: Fan, 1988 25. Narshaxiy, Abu Bakr. Buxoro tarixi. Fors tilidan A. Rasulov tarjimasi. - T.: Kamalak, 1991. 26. Nazarov N. Laqaylar etnografiyasi. I. - T., 2007. 27. Наджимов К. Антропологический состав населения Сурхандарьинской области. Изд. САГУ. - Т., 1958 28. O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. 9-jild. - T.: UzME nashriyoti, 2005. 29. Ошанин Л. В. Антропологический состав населения Средней Азии и эт- ногенез ее народов. - Ереван, 1957 85
31. Saidov M. Ravshanov P. Jeynov tarixi. - T.: Abu Ali ibn Sino nomidagi tibbiyot nashriyoti, 1996. 32. Семенов А.А. Бухарский трактат о чинах и званиях и об обязанностях носителей их в средневековой Бухаре // Советское Востоковедение. V. - М.-Л., 1948
территории Хорезмской области (конец XIX - начало XX вв.)» // Хозяйственно-культурные традиции народов Средней Азии и Казахстана. - М.: Наука, 1975,- С. 79. 34. Советская этнография. Т. IV. - M.-JI.: АН СССР, 1940. 35. Султанов Т.И. Опыт анализа традиционных списков 92 «племен ила- тийа» // Средняя Азия в древности и средневековье. - М.: Наука, 1977. 36. Султанов Т.И. Опыт анализа традиционных списков 92 «племен ила- тийа» // Средняя Азия в древности и средневековье. - М.: Наука, 1977. 37. Сухарева О.А. Бухара XIX - начало XX века. - М.: Наука, 1966. 38. Tursunov F. Moziyga bo’ylashgan qishloq (Kasbi tumanidagi Qamashi qishlog’i tarixiga bir nazar). - Qarshi: Nasaf, 2006 39. Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. - СПб., 1843. 40. Хорошхин А. Народы Средней Азии (историко-этнографические этюды) //Туркестанские ведомости. - Т., 1871. -№ 9-10. 41. Церетели Г.В. К характеристике языка среднеазиатских арабов // Сб. Труды второй сессии асоциации арабистов. - М.-Л.: Из-во АН СССР, 1941.
арабского языка. - Тбилиси, 1988. 43. Шпажников Г.А. Религии стран Западной Азии. Справочник. - М.: На- ука, 1976 Download 0.77 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling