Uzuklar hukmdori

Tadqiqot ob'ekti J. R. R. Tolkienning "The Lord of the Lord" romani Uzuklar". Tadqiqot mavzusi - romanning leksik va stilistik xususiyatlari.
Ishning maqsadi – J. R. R.Tolkinning fantaziya “Uzuklar hukmdori”romanni har tomonlama leksik va stilistik tahlil qilish. Ushbu maqsadga erishish quyida nazariy va amaliy xarakterdagi bir qator muammolarni hal qilishni o'z ichiga oladi

• 
  zamonaviy fantaziya janrining shakllanishi va xususiyatlarini ko'rib chiqish;
  
• 
  J.R. R. Tolkienning “Uzuklar hukmdori” romanining stilistik xususiyatlariga tavsif berish.
  
• 
  J. R. R. Tolkien “Uzuklar hukmdori” romanining leksik va stilistik xususiyatlarini tahlil qilish.
  

Vazifalarni hal qilish quyidagi usullarni jalb qilgan holda hal qilindi: - tadqiqot mavzuga oid adabiyotlarni tanlashda umumiy ilmiy metoddan foydalanildi; tadqiqotning asosiy tushunchalarini shakllantirishda tizimlashtirish va umumlashtirish usulidan foydalanilgan; amaliyotda tegishli misollarni tanlash uchun qismlar misollardan uzluksiz tanlab olish usulidan foydalanildi;

FANTAZIYA JANRINING PAYDO BO'LISHI VA RIVOJLANISHI
Zamonaviy adabiyot to'qima janrda yozilgan asarlarga to'la. Ayniqsa, 20-asr ushbu janrda o'tgan asrning J.Vern, K.Doyl, G.Vells qalami ostida yozilganklassik asarlardan tubdan farq qiladigan xilma-xillikni olib keldi. Bu davrga kelib, fantastika janrining faol ravishda rivojlanayapti .
Fantastik asarlar uzoq vaqtlardan beri zamonaviy adabiyotda eng mashhur janrlaridam biri bo'lib kelgan. Bunday katta qiziqish ko’p sabablar bilan izohlanishi mumkin. kkilamchi dunyo turli xalqlar madaniyati elementlaridan qurilgan va uning xarakterli xususiyati lingvistik boylikni talab qiladigan ko’p millatli qahramonlarda aks etadi. “Til – madaniyat ko‘zgusi” metaforasi til va madaniyat orasidagi farq va o'zaro aloqani, ularning o’zaro bog’liqligi aks ettiradi [Kocher, 1972].
1980-yillarning oxiridan beri fantaziya ayniqsa yoshlar orasida tez o'sib borayotgan adabiyot qatlamdir. Fantastik asarlar, qoida tariqasida, ertak yoki sarguzasht hikoya janrlariga yaqin bo'lsada, ayni paytda o’zida ko'plab boshqa janr elemetlarini aks ettiradi
Bu atama adabiy tanqidchilikda yetarlicha o‘rganilmaganligini hisobga oladigan bo’lsak, uning ma'nosi borasida ko'plab bahs munozalar mavjudligini sezishimiz mumkin.
Fantaziya (inglizcha fantasy - tasavvur, fantaziya, illuziya) - o'zida ertak, mif va dostonning elementlarini namoyon etadigan adabiy oqim. Bu janr muallif tomonidan yaratilgan va dunyo haqiqatlaridan yiroq- asosan sehr hukmronlik qiladigan olam tasviri bilan xarakterlanadi.³ Fantastika janri insoniyat madaniyatining eng qadimgi tarkibiy qismidir. Hatto antik davrda, din endi paydo bo'lgan paytda, dunyo inson ko’z oldida yangi, mistik nurda paydo bo'lgan paytda, insoniyat o'z tasavvurlariga tayandi.
Hegel maktabi namoyomdasi bo’lgan nemis faylasufi L.Feyerbax boshqa materialist faylasuflarning qarashlariga amal qilgan va din inson ijodi va xudolar insoniyatning tasavvur mahsulidan boshqa narsa emasligiga ishongan. [Feuerbach, 1955: 47]. Ilmiy fantastika adabiy janr sifatida shakllanishiga hissa qo'shgan muhim shaxslardan biri Jon Kempbell- ilmiy-fantastik jurnallardan birining muharririni ham kelajakda bunday yangi tug'ilgan janrning yosh mualliflariga o'ziga xos homiysi deb hisoblash mumkin. U ilmiy fantastika klassikasi deb hisoblangan ko'plab nomlarni kashf etdi, va ba'zi ma'lumotlarga ko'ra, hatto Robert Xaynlayn, Alfred van Vogt va Isaak Asimov kabi yozuvchilar bilan o'z fikrlarini baham ko'rgan.
Fantastika janri Angliyada 20-asr boshlarida paydo boʻlgan va o`tgan asrning o'rtasida Yevropa nasriga kirib keldi. Janr mifologik va ertak motivlariga asoslangan va uning asoschisi Oksford universiteti professori J.R.R. Tolkien edi.
Fantaziya abadiy axloqiy va falsafiy savollarni, ijtimoiy-psixologik muammolarni ("jiddiy" ilmiy fantaziya kabi), ochib berishni o'z ichiga oladi. Ammo bu masalalar boshqa, parallel dunyoda-turli afsonalar, rivoyatlar, dostonlar asosida yaratilgan, muallif tasavvuri bilan qayta ishlangan o‘ziga xos “o‘ttizinchi saltanat”da ko'rib chiqiladi. Fantaziyaning asosiy maqsadi turli-tuman xayoliy mavjudotlarning mifologik tizimlarilardan olingan buyuk jangchilar, sehrgarlar haqidagi hikoyalar emas, balki inson qalbidagi yaxshilik va yomonlik, o'z-o'zini anglash yo'llari haqidadir.
Hozirgi vaqtda fantaziyaning uchta elementi ajralib turadi: esxatologik, epik va etnografik. Esxatologik muallifning ikkinchi darajali dunyosining oxiri kabi g'oyalarga asoslanadi. Epik fantastic asarlarda muhim voqealarning ajoyib tarzda xotirjam taqdimoti sodir bo'ladi. Etnografik asarlarda ikkilamchi dunyo atrofidagilar chuqur o'rganish amalga oshiriladi(T. Bruks, R. Jordan, V. LeGuin, J. Martin, P.Rothfuss, D. Eddings) [Lugovaya, 2006].
Avvalo, fantaziya g'ayrioddiy narsalarni xohlaydigan bolalar va o'smirlar tomonidan yaxshi ko'riladi. Ular fantaziyani afzal ko'rishlarig asosiy sabab bu tur bolalar va yoshlar idrokiga imkon qadar yaqin adabiyot turidir. Yosh avlod bilan ertak, fantastika adabiyoti tilida suhbatlashish asosiy axloqiy va estetik va hatto diniy ideallarni faol ravishda targ'ib qiladi. Fantaziyaramzlar va allegoriyalar orqali axloqiy qadriyatlarni o`zida aks ettiruvchi janrdir.
Ko'plab Amerika va G'arbiy Yevropa yozuvchilari yaratgan ko‘p jildli fantastik dostonlar yarim asrdan ko'proq vaqt davomida barqaror mashhurlikka erishdi. Fantaziya janri eng mashhur vakillari- Jon Ronald Roel Tolkien, Ursula Le Guin, Maykl Murkok, Rojer Zelazni, Andre Norton, Anjey Sapkovski va boshqalar ajralib turadi. Umuman olganda, fantaziya - bu biznikiga o'xshash olamlarning tavsifidir- faqat ularda sehr hukmronlik qiladi hamda zulmat va yorug'lik o'rtasidagi aniq chegara ifodalanadi. Bu olamlar Yerning uzoq o'tmishdagi; uzoq kelajak; muqobil hozirgi varianti yoki Yer bilan aloqada bo`lgan parallel olamlar.bo'lishi mumkin.
Fantaziya kabi adabiy hodisaning rivojlanishi Jon Ronald Rouell Tolkien ,Ingliz yozuvchisi tilshunosi, adabiyotshunosining "Uzuklar hukmdori" filmining ommaga namoyish etilishidan boshlangan. Uning asarlari aniq mifo-falsafiy yo'nalishga ega. Jon Tolkien tilshunoslik, folklor va mifologiyaga oid yozma asarlar, romanlar, insholar va kichik janrdagi adabiy asarlar yaratgan. Uning "O'rta Yer" dostoni , "Xobbit" (1937), "Uzuklar hukmdori" (1954-1955) va "Silmarillion" asarlari shon shuhrat olib keldi.⁴ "Uzuklar hukmdori" va "Silmarillion" filmlari chiqqandan keyin, fantaziya muhim falsafiy va diniy tashuvchi sifatida qarala boshlandi.⁵ Originallikdan iborat J. Tolkienning asarlari turli diniy ramz va tasvirlardan foydalanish, shuningdek muallifning e'tiqodi bilan alohida dunyoni butunlay qayta tiklashga urinishlari, nafaqat adabiyotshunoslar, balki din arboblarining ham diqqatini tortdi. Tolkienning tarafdorlari uni nasroniy yozuvchisi deb bilishadi. Ammo uning asarlarida axloqsiz xususiyatni ko'radiganlar ham bor. Adabiyot, uni voqelikdan haddan tashqari ajralish, "soxta dinlar"ni yaratishda qoralaydi.⁶
Fantastika janrida bir nechta yo'nalishlar mavjud: bolalar fantaziyasi, qahramonlik fantaziyasi, ilmiy fantaziya, tarixiy fantaziya.Bu dunyoning o'z mantiqi va haqiqati kundalik hayotimizdan uzildi. Mualliflar o'z dunyosini tasvirlaydilar. Tafsilotlar, xaritalar tuziladi, lug'atlar tuziladi.
Fantaziya,shubhasiz, alohida janr, chunki uning o'ziga xos, o'ziga xosligi bor
belgilar. Fantaziya uchun nima xosligini ko'rib chiqamiz:
1) asarlar mavjud bo'lmagan (ikkilamchi) dunyoni tasvirlaydi; Haqiqatda imkonsiz bo'lgan xususiyatlarga ega.
2)Sehr mavjud va u xalq tilidan olingan. Misol tariqasida, deyarli har qanday narsaning imkoni mavjud.
3) sarguzashtli syujet talab qilinadi.
4)Ko'pincha voqealar o'rta asrda bo'ladi.
5) texnologiya va o'rtasida ko'pincha yashirin qarama-qarshilik mavjud.
6) odatda qahramonlar, ularning harakatlari boshqalarga yordam berish rolini o'ynaydi.
7) asosan yaxshilik va yomonlikning qarama-qarshiligi
syujeti tashkil etadi.
8) boshqa dunyoning mavjudligi va uning namoyon bo'lishi.
9) muallifning to'liq erkinligi.
Oxirgi xususiyat eng muhim va aniqlovchilardan biridir. Bu uni ilmiy fantastikadan ajratib turadi, chunki Ilmiy fantastika ehtimolni tasvirlaydi va muallif ma'lum bir narsa bilan cheklanadi, chunki u aql bovar qilmaydigan narsaga tushuntirish berishga, oqlashga majbur bo'ladi.
Fantastika janri mualliflik neologizmlarining ko'pligi bilan ajralib turadi. Neoplazmalarning asosiy vazifasi hodisalar ob'ektlarini nomlashdir. Fantastika janrida yozilgan asarlarda tabiat va inson o'rtasidagi qarama-qarshilik masalasi ko'pincha ko'tariladi. Ikkinchi yo'nalish faylasuflari insonni tabiatdan ajratib bo'lmaydigan tezisni asoslaydilar, unga qarshi chiqadilar.
JRR Tolkien ijodi o'ziga xos, boshqalardan farq qiladi va shuning uchun alohida e'tibor talab qiladi. Ushbu muallifning asarlari antroponimlar, toponimlar bilan to'la materialdir.