V-vi асрларда въетнам жамияти

1.2. Ilk o'rta asrlarda Vetnam.
Ilk o'rta asrlarda Vetnam davlati shimolda Xitoy, shimoli-g'arbda Tay davlati, g'arbda laos qabilalari. janubi-g'arbda va janubda kxmerlarning Kambujadesha imperiyasi va Tyampa davlati bilan chegaradosh boʻlgan.
Vetnamliklar qadimiy ziroatkor xalq bo'lib, asosan sholi, sabzavot yetishtirgan, buyvol, ho'kiz boqib, ipakchilik bilan shug'ullangan, marvarid eksport qilingan. Eksport qilinadigan turli ziravorlar, dori- vor o'simliklar, kamyob qushlarning patlari Xitoyda juda qadrlangan. Shimoliy Vetnam tog'larida mis, temir, ruh, oltin qazilgan. Fil suyagi, karkidon shoxi katta foyda keltirgan. Poholdan toqilgan buyumlar Uzoq Sharqda mashhur bo'lgan. Vetnam Hindiston, Xitoy va hatto O'rta dengiz davlatlari bilan savdo qilgan. Laungben. Tonglin kabi shaharlar yirik madaniy markazlar hisoblangan. Bu davrda qo'l mehnatidan uncha keng foydalanilmagan. Hukmron tabaqa merosiy zodagonlar va feodal (kuan)lardan iborat bolgan. VI asr boshlarida Vetnam Xitoyga tobe bo'lgan. Xitoyning o'z hokimiyatini yanada mustahkamlashga qaratilgan harakati ochiqdan ochiq kurashga turtki bergan.
541-yildagi umumxalq qo'zg'oloni oqibatida mamlakat musta- qilligi e'lon qilingan. Qo'zg'olon yo'lboshchisi, yirik amaldor Li Bon imperator deb e'lon qilingan. U Ilk Li sulolasiga asos solgan. (541-603 yy). Vetnam xalqining barcha tabaqalari ishtirok etgan. urush uzoq davom etgan. Shimolda Xitoyga, janubda Tyampa davlatiga qarshi kurash olib borilgan. Tashqi siyosiy vaziyat mus- tahkamlangach, Li Bon mamlakat ichki ahvoli bilan mashg'ul boʻlgan. 544-yilda davlat «Vansuan imperiyasi» (O'n ming bahor imperiyasi). deb nomlangan. Davlat boshqaruviga Li Bon safdoshlari kiritilgan. Mahalliy ma'muriy boshqarmaga asosan yerli aholi vakillari olingan.
545-yilda harbiy harakatlar qayta boshlanib, mag'lub bo'lgan Li Bon laos qabilalaridan yordam olish umidida kichik bir harbiy guruhi bilan shimoliy g'arbga qochgan. U 546-yilda mamlakat markazida jang boshlashga uringan, mag'lub bo'lgach, toqqa chekingan.
546-547-yillarda xitoyliklarga qarshi lashkarboshi Chieu Kuang Fuk harakat qilib, 548-yilda Li Bon o'limidan so'ng amalda hukm- dorga aylangan. 551-yilda mag'lub bo'lgan Xitoy qo'shini Vetnamni tark etgan.
Tashqi urush tugagach, imperator va qo'shin qo'mondonlari o'rtasida boshlangan ichki urush, 559-yilda mamlakatning vaqtincha ikkiga boʻlinishiga olib kelgan.
G'arbda Ozyuyen shahrini poytaxt qilib olgan Chieu Kuang Fuk. sharqda qirol oilasi vakili Li Fat Ti hukmronlik qilgan. U rasman butun mamlakat imperatori hisoblangan. Li urug' a'zolari davlatda asosiy mansablarni egallagan. 602-yilda Xitoy feodallari Vetnamga qarshi yana urush boshlab. janubga katta qo'shin jo'natgan. Vetnam yana Xitoy vassaliga aylangan. Li Fat Ti asir sifatida Xitoyga olib ketilgan. Ilk Li sulolasi tugagach. Vetnamda Xitoy ma'muriy tizimi tiklangan. 622-yildan Vetnam Xitoy manbalarida «Annam» (Annan - Bo'ysundirilgan. janub) deb atala boshlagan. Muhim strategik nuqtalarda Xitoy garni- zonlari turgan. Lekin, amalda mamlakatni vetnamliklar boshqargan.
IX asr o'rtalarida Vetnam shimoliga Nanchjaodan tay qabilalari ko'chib kelgan. Xitoy hokimiyati bunga qarshilik qilgan va 865-yilda Xitoy qo'shinni ko'chib kelganlarni qirib tashlagan. Mazkur g'alaba Tan imperiyasiga Vetnamda o'z o'rinlarini mustahkamlab olish imkonini bergan. Xitoy vakili Gao Byan ma'muriy boshqaruvni tartibga solish maqsadida ayrim tadbirlarni amalga oshirgan. Soliqlar qisqartirilgan, soliqning yagona tizimi ishlab chiqilgan. Xitoy qo'shini markazda emas, chegara tumanlarida o'rnashgan. Poytaxt Latxan mustahkamlangan. Ma'muriyat va garnizon joylashgan qal'a ikki qavatli devor bilan o'rab olingan, aholi undan tashqarida yashagan.
Yo'llar qurilgan, daryo va kanallar tozalangan. Gao Byan faoliyati Xitoy-Vetnam munosabatlarini yumshata olmagan. Vetnamning mustaqillik uchun kurashi to'xtamagan. X asrda unga harbiy xizmatdagi feodallar yo'lboshchilik qilgan. Xitoydagi dehqonlar qoʻzgʻoloni, Xuan Chaoning janubga yurishi, Xitoy feodal imperiyasi zaiflashuvi Vetnamga qo'l kelgan va u 906-yilda yana mustaqil davlat deb e'lon qilingan. Boy amaldor Kxuk Txua Za qirol, ya'ni vua deb e'lon qilingan.
Feodal Vetnam tarixshunosligi uning sulolasini tan olmagan. Kxuk Txua Za Xitoy imperatori tomonidan gubernator lavozimiga tayinlangan.
908-917-yillarda qator islohotlar o'tkazilgan: soliq va mehnat majburiyatlari tizimi tartibga solingan, qishloqdagi Xitoy tizimi yo'qotilgan, yuqoridan quyigacha ma'muriy boshqaruv almash- tirilgan. Mamlakat viloyat, tuman va jamoalarga boʻlib boshqarilgan. 931-yilda chegarada ba'zi to'qnashuvlar bo'lib tursa-da, xitoy- liklar Vetnamdan butunlay quvilgan. 939-yilda Batjyanga daryosi quyilishida Xitoy floti ustidan g'alaba qozonilgan. Yangi Vetnam sulolasi asoschisi Ngo Kyuyen mamlakat poytaxtini mil. avv. III asrdayoq poytaxt boʻlgan qadimiy shahar Koloaga ko'chirgan. Yangi ma'muriy boshqarma faqat Vetnam amaldorlaridan iborat boʻlgan. Qadimiy Vetnam an'analarini tiklashga saroyda ham e'tibor berilgan. Mazkur davrda aholi soni o'sib, yer maydoni kengaygan, yirik irrigatsiya ishlari amalga oshirilgan. Hosil oshgan, qishloq tashkilotining quyi korinishi jamoa bo'lgan. Yer. o'tloq va oʻrmonlar jamoaga tegishli boʻlgan.
Feodallashuv jarayonida Vetnam jamoasi ichida tabaqalashuv yuz bergan. Yerning oliy egasi davlat bo'lib, hukmron tabaqa merosiy zodagon va amaldorlarga bo'lingan. Amaldorlar xizmat evaziga jamoalardan soliq olish huquqiga ega boʻlgan. Daryo havzalari, dengiz qirg'oqlarida yangi shaharlar paydo bo'lgan. Metallga ishlov berish va kulolchilik yuqori darajaga chiqqan. Metall buyumlarining hammasi Vetnamning o'zida ishlangan. Meʼmorlar g'isht va yog'ochdan ko'p qavatli bino va qal'alar qurgan⁴.
Me'morchilik va san'atda mahalliy an'ana kuchli boʻlgan. VIII asr oxirida «Dayla uslubi» nomli uslub vujudga kelgan. Unga kora, binolar, ibodatxonalar, minoralarning birinchi qavati uncha baland boʻlmagan. Har bir qavatda maxsus mehrobda Budda haykali bo'lib, bino tomining qirg'oqlari bukilgan. Me'morchilikda ma`lum darajada Hindiston ta'siri sezilib turgan.
O'ymakorlik yuksak darajada bo'lgan. O'sha davrda turli taqinchoqlar orasida fleyta (surnay) chalayotgan ruh tasvirlangan barelyef urf bo'lgan.
Dayla uslubidagi kulolchilik ham ajoyib bo'lgan. Gʻishtlar. cherepitsa. idishlar relyefli bezaklar bilan qoplangan. Mahalliy naqshlarda esa hind yoki xitoy elementlari mavjud bo`lgan.
Vetnam feodallari markaziy hokimiyat kuchayuvini istamay. ko'pincha o'z qo'shinlari bilan qirolga qarshi chiqqanlar. Amaldorlar boʻlsa, markaziy hokimiyat tomonida turgan. X asr o'rtalarida o'zaro jiddiy urushlar bo'lib turgan. Mamlakat xonavayron bo'lib, o'n ikkita mustaqil feodallik tashkil topgan. O'zaro urushlar dehqonlarni ham xarob qilgan. Natijada xalq qoʻzgʻolonlari boshlangan. Yana Xitoy hujumi xavfi paydo boʻlgan. Bu sharoitda mashhur amaldor va lashkarboshi Din Bo Lin mam- lakatni birlashtirish uchun kurash boshlagan. G'alabalar uni amalda hukmdorga aylantirgan. U 968-yilda imperator deb e'lon qilingan. Din sulolasi boshchiligidagi davlat Daykovet («Ulug' qadimiy Vetnam») deb nomlangan.
Yangi ma'muriy islohotlar tarqoqlikni tugatishga qaratilgan. Yangi ma'muriy birliklar chegarasi merosiy chegaralar bilan mos tushmasdan yangi sulola Vualar bu sohadagi ishda o'z iqtisodiy qudratlariga tayangan. Daykovetning yangi poytaxti Xoali devor va xandaq bilan o'rab olingan. Davlat va harbiy boshqaruv isloh qilinib, unga asosan Din tarafdorilari qabul qilingan. Ichki siyosat bilan bemalol shug'ullanish uchun Xitoy bilan chegarada sokinlik kerak bo'lgan. Shu maqsadda Din 971-yilda Sun saroyiga elchilar jo'natgan. 972-yilda Xitoy vassalligini tan olib, biroz o'lpon to'laydigan bo'lgan. Bu majburiyat natijasida tashqi xavfdan cho'chimay, ichki ishlar bilan shug'ullanilgan. bo'ysunmagan feodallarga qarshi kurash kuchaytirilgan. Vua o'nta korpus - zuodan iborat muntazam qo'shin tashkil etgan. Barcha raqiblar mag'lub etilib, asirga olinganlar qizigan yog'da qovurilgan yoki vua bog'idagi yirtqichlarga yedirilgan.
Biroq, feodallar saroy to'ntarilishini amalga oshirganlar. Din va Lin o'limidan so'ng boshlanib ketgan o'zaro urushlardan xitoyliklar foydalanishga uringanlar. Bu xavf qattiqqo'llikni talab etgan. Zodagonlarning bir qismi bosh qoʻmondon Le Xoanni vua deb e'lon qilishga harakat qilganlar.
981-yilda yangi vua Le Day Xan ikki guruh qo'shin bilan bostirib kelib, xitoy qo'shinini mag'lubiyatga uchratgan. Ilk Le sulolasi hukmronligi davrida (981-1009) buddaviylik yordamida davlat mustahkamlana boshlagan. Buddaviylik VI asrdayoq hukmron dinga aylangan. Uning maktablaridan biri - «Iven» («dxyana» meditatsiya so'zidan olingan) Vetnamda raqib- Siz hukmron bo'lgan. Uning asosiy ta'limoti: «inson o'z yuragi bilam Budda yuragini anglaydi». ya'ni inson tabiatdan sof anglash- movchilik va xatolardan xalos. Buddaviylik davlatning doimiy homiyligida bo'lgan.
erlarni oldi-sotdi qilish va meros qoldirish man etilgan (qaram verlar bundan mustasno). Jamoalar qayta tiklangan bu qayta quri- inchlar o'rtasidagi Vetnamning qayta iqtisodiy rivojlanishiga omil I lean Xususiy yerlarni meros qoldirishni man etilishi mansabdor zodagonlarni xavf ostiga qolishini keltirib chiqargan va ularga yana bu zarba berilgan, ya'ni meros yerlari chegaralab qo'yilgan. Faqat Vua yaqin qarindoshlari yerlari qolgan xolos. Buning natijasida juda kop verlar qaytarib olinib, dehqonlarga eng past qiymatga ijaraga berilgan. Ushbu qayta tiklash jarayonida yirik feodallarning qarshiligiga thapan Lekin. Xo Kyui Li qaqshatgich zarba bilan ularni yengib hiqqan Aholini qayta royxatdan o'tkazilganda erkaklarning yarmi to Natpa tushmaganligi aniqlangan. 110 vil Dayvet yana Tyampa mamlakatiga qarshi urush Ishlagan. Bu urush davomida Tyampa qiroli Xitoy bilan shartnoma mh shimoldan ikkinchi front ochilishini kelishib olgan. Xitoy hukumati Dayyetdan shimoliy viloyatlardagi yerlarni talab qilgan. 1106 vil Xitoy hukumatiinng ko'p minglik qo'shini ikkiga bo'linib. shumol va shimoli g'arbdan urush boshlagan. 1407-yilda Xo qo'shim to'la tor-mor etilib, Xo va uning safdoshlari asirga tushgan. Dayvet mamlakati bo'ylab minglab partizan guruhlari tuzilib, Xitoy home hilariga qarshi davom etgan. 1418-yilda Vetnam fidokorlari Le foi atrofida birlashib, 1428-yil Xitoy qo'shinini mamlakatdan suvib chiqargan va 1428-1788-yillarda hukmronlik qilgan Le Loi sulolasini boshlab bergan. Vetnamning XV asr ikkinchi yarmidagi iqtisodiy rivojlanishi. Day vetung, ichki nizolarini barataraf etish natijasida mamlakatda diy va madaniy o'sish jarayoni rivoj topgan. Jamoatchi de huponlar yana yerga egalik qilishni boshlaydi. Khik va oʻrta feodallar maosh ola boshlagan, ularning yerlarida to la ymadik huquqqa ega bo'lmagan dehqonlar ish yuritishgan. Xo ky 1 davrida mansabdor zodagonlarning bir qismi yo'q qilinib ta dilayan bir qismi esa Xitoyga qochib ketganligi sababli, vuaga mansabdor zodagonlar deyarli xavf tug'dirmaganlar. Yirik monastir yerlari o'z yakunini topgan. Hamma narsa ustidan vua yakka hokimlik qilgan.
Le hukmronlik davrining boshida yerlarni qayta taqsimlash bilan birga bir necha soliq turlari bekor qilingan. Jamoachi dehqonlar mavqei ancha yaxshilangan, shu bilan birga ularning miqdori ko'payganligi sababli soliq hajmi ko'paygan. Dayvetni 20-50-yillardagi iqtisodiy va siyosiy rivojlanishini XV asr Vetnam feodalizmining «oltin asri» deb ataladi. Shaharlar juda tez o'sgan, aholi soni 4 milliondan oshib ketgan, ichki va tashqi savdo rivojlangan. Savdogarlardan olingan soliqlar davlat xazinasiga juda katta tayanch boʻlgan.
Shu sharoitda Xo Kyui Li yangi qo'shin to'plabgina qolmay, ikki marta g'alaba qozonishga ham erishgan. G'alaba qozongan Xo Kyui Li hukumat mansabdorlarini o'rta feodallarga almashtirib, o'z mavqeini tiklab olib, yana soliqni ko'paytirgan. Qayta tiklangan qo'shin Te Beng Nea qo'shinini tor-mor etib, o'z yerlarini qaytarib olganlar. Iqtisodiy qayta qurishlar natijasida mis pullar o'rniga qog'oz pullar muomalaga kiritilgan.
Shunday qilib, XI asrlarda Vetnam yirik markazlashtirilgan davlatga aylangan. Vetnamning XV asrda siyosiy va iqtisodiy rivoj- lanishi natijasida «feodal munosabatlarning oltin asri» degan nom olgan. Shaharlar juda tez o'sib, aholi soni ko'paygan, ichki va tashqi savdo rivojlangan, madaniyat, ma'rifat, me'morchilik yodgorliklari Vetnam tarixiga asos solgan.
Vetnam. Zamonaviy Vetnamning shimolida XI asr o'rtalarida Dayvet davlati vujudga kelgan edi. Ushbu davlatda 1428-yilda hokimiyatni egallagan vua oliy hukmdor Le sulolasi vakili Le Exam long davrida mamlakatda absolyut monarxiya o'rnatilgan. Qishloq xo'jaligi taraqqiyoti tufayli XV asrda Dayvetda hosildorlik vuqori bo'lgan. Jamoa yerlarida ishlovchi dehqonlar har olti yilda bir marta yerlarni qaytadan taqsimlashgan. Dehqonlar soliqni davlatga to'lashgan. Shuningdek, mavjud bolgan xususiy yer egaligi o'z hududini jamoa yerlari hisobiga kengaytirishi mumkin bo'lgan. Mazkur holat Dayvetning keyingi ijtimoiy-iqtisodiy rivojiga ta'sir korsatgan. Hunarmandchilik va konchilik ishlari taraqqiy etgan. Tashqi savdo vua nazoratida turgan. Vetnam hududida ziravorlar va xorij kemalari uchun qulay portlarning yo'qligi tashqi savdoga salbiy ta'sir etgan. Ushbu davrda vualarning oliy hokimiyatini mustahkamlovchi qonunlar to'plami tuzilgan.
1471-yilda Dayvetga hozirgi Vetnamning Markaziy va Janubiy qismlarida joylashgan Tyampa davlati qo'shib olingan. Janubda shaharsozlik, qishloq xo'jaligi va savdo tez rivojlanib, yerga davlat egaligi mustahkamlangan, sug'orish tizimi va inshootlari yaxshilangan, ichki va tashqi savdo rivojlangan. Konfutsiylik davlat mafkurasi boʻlib qolgan.
XVI-XVII asrlarda Dayvet. XVI asr boshlarida davlat va feodallar o'rtasida ziddiyat vujudga kelgan. XVI-XVII asr o'rtalarida Vetnam zodagonlarining uchta eng kuchli urug'lari Mak, Chin va Nguenlar to'xtovsiz ravishda o'zaro urushlar olib borishgan. Ular o'rtasidagi kurash 1510-yili boshlangan. 1516-yili Dayvetda budda ruhoniysi Chan Kao boshchiligida dehqonlar qoʻzgʻoloni bo'lgan. 1517-yili qo'zg'olonchilar mamlakat poytaxtini egallab, o'z rahbarlarini taxtga o'tqazganlar. Ammo rohib Chan Kao o'g'li Chan Txang foydasiga taxtdan voz kechgan. Biroq. Chan Txang shimoliy vetnamlik sarkarda Mak Dang Zung tomonidan mag'lub etilgan. Natijada Mak Dang Zung yangi hukmron sulolaga asos solgan. Bu sulola 1592-yilgacha xitoyliklarga tobe bo`lib, ular yordamida hokimiyatni boshqargan. 1592-yili hokimiyatga yana Le sulolasi vakillari kelib, keyingi o'n yillar davomida shimoliy (Bakbo) va janubiy (Nambo) hududni qaytadan birlashtirgan, Le sulolasi vakillari qo'g'irchoq hukmdor bo'lib, amalda hokimiyat Chinlar qo'lida boʻlgan. Vetnamning janubiy qismi Nguenlar nazoratida bo'lib, XVII asr boshlarida ular o'z davlatini tuzganlar. Lekin ular ham Le sulolasining hokimiyatini tan olib, o'zlarini mustaqil deb e'lon qilmaganlar.
Nguenlar o'z pullarini chiqarganlar va qo'shni davlatlar hamda Gollandiya, Portugaliya singari mamlakatlar bilan savdo aloqalarini yo'lga qo'yganlar. Dayvetning janubidagi Nguenlar davlati Dangchaun deb, mamlakat shimolidagi Chinlarga qarashli yerlar esa Dangngoay deb nomlangan.
XVI-XVII asrlarda qishloq xo'jaligida oʻzgarishlar yuz bergan. An'anaviy qishloq jamoasi <Kambodja. XVI asr boshlarida Kambodjada buddaviylik hukm- ron bo'lgan. Kambodjada hukmdori <«hil sayani, oltin eksport qilingan bo'lsa. turli shirinliklar, simob kabi mahsulotlar import qilingan.
Kmer zodagonlarining o'zaro raqobati tufayli XVI asr boshlaridan Kambodja davlati inqirozga uchray boshlagan. Natijada Nay Kan Lahbarligida dehqonlar qo'zg'olon ko'tarishgan. Qo'zg'olonchilar Pnompenni egallab, 1502-yili qirolni taxtdan tushirib, qatl qilganlar. Biroq, qirolning ukasi Ang Tyan qo'zg'olonchilarni mag'lubiyatga uchratib, yetakchilarini qatl ettirgan. Shundan so'ng taxtga kelgan Ang Tyan 1510-yildan Ayutiyaga (hoz. Tayland hududida) qarshi urush boshlagan. Bu urush ancha uzoq davom etgan. Kxmerlar 131 va 1549-yillari Ayutiya hududiga bostirib kirib. Prachin viloyatini talaganlar. 1556-yili Ayutiya Kambodjaga ilgari olib qo'yilgan Chantabun yerlarini qaytarib berishga majbur bo'lgan. Kambodja hududi o'zining XIV asrdagi chegaralarini tiklagan. Ayutiyaga qarshi yurishlar Barom Reateaning vorisi Satxe I davrida ham davom ettirilgan.
Dastlabki xristian missionerlar Kambodjaga XVI asr o'rtalarida kirib kelganlar. Ularga missionerlik uchun ruxsat berilgan. Biroq. mahalliy aholining ko'pchiligi bu dinga qiziqish bildirmaganligi sababli missionerlar tezda qaytib ketishgan.
XVI asr oxirlarida Kambodja yana yuksala boshlagan. Mam- lakatning yangi poytaxti - Lovek shahri barpo etilib, ko'plab mona- stirlar va boshqa me'moriy inshootlar qurilgan. Ayutiya bilan davom clayotgan urush mamlakatga katta zarar keltirgan. Tay qo'shinlari Poytaxt Lovekni vayron qilishgan.
Natijada xalq qo'zg'olonni vujudga kelib, qirol o'ldirilgan. Huku- mat qoʻzgʻolonni bostirib, poytaxtni Udong shahriga ko'chirgan. ma'muriy boshqaruv tizimida islohotlar o'tkazilgan. XVI asr boshlarida Kambodja bilan Ayutiya kuchayib borayotgan Dayvetga qarshi birlashishga harakat qilishgan. Ammo tez orada Kambodja qiroli Chey Chetta II ning rejasi o'zgarib, u Nguenlarning qizlaridan biriga uylangan. Natijada Kambodjaning mintaqadagi mavqei anchagina mustahkamlangan. XVI asr o'rtalariga kelib Kambodjada musulmonlar va budda- viylar oʻrtasida kelishmovchilik paydo bo`lgan. Bunga qirol Channing islom dinini qabul qilishidan norozi bo'lgan zodagonlar sababchi edi. Natijada vetnamliklar tomonidan qo'llab-quvvatlanayotgan Preax Batom Reatea boshchiligidagi buddaviylik tarafdorlari galaba qilishgan. Chan taxtdan ag'darilib, uning o'miga Batom Reatea hokimiyat tepasiga kelgan.
XVI asr oxirlariga kelib Kambodjaning Vetnam bilan munosabat- lari yomonlashgan. Mamlakatning Janubiy Vetnam bilan chegaradosh yerlarida vet qishloqlari paydo bo'lgan. Ular dehqonchilik bilan shug'ullanib, Kambodja qiroliga soliq to'lashgan. Biroq jiddiy siyosiy kuchga aylangan vetlar kxmer zodagonlariga ta'sir o'tkaza boshlaganlar. Ular kxmerlarning taxt uchun kurashlarida ham faol ishtirok etganlar va o'zlariga ma'qul talabgorni taxtga chiqarish uchun kurashganlar.
Vetnamning ta'siri kuchayib borayotganligidan xavotirlangan Kambodja hukmdorlari mamlakat ichkarisida Dayvet bilan til biriktirayotgan kuchlarga qarshi kurashganlar.
Laos. So'nggi o'rta asrlarda Laos hududida Lang Sang davlati mavjud bo'lgan. Bu davlat yarim mustaqil viloyatlarning konfe- deratsiyasidan iborat boʻlib, ular markaziy hokimiyatga vassal sifatida bo'ysunishgan. Oliy hukmdor «tyausivit», mahalliy hukmdorlar esa “tyaumnang”lar deb nomlangan. Tyaumnanglar hokimiyatga kelish vaqtida tyausivitga sodiqlik haqida qasamyod qabul qilishgan. XV asr oxirlarida vetnamliklar tomonidan Miyang Puen knyazligiga bostirib kirib, Lang Sangning poytaxtini egallashi Laosning kuchsizlanishiga sabab bolgan. Potisarat hukmronligi davriga (1530- 1559) kelib Siamga qarshi urush olib borilgan va Vetnam bilan tin- chlik munosabatlari o'rnatilib, davlat mustaqilligi mustahkamlangan. Potisiratdan so'ng hokimiyat tepasiga kelgan Txao Sai Setxatirat 1560-yili Ayutiya bilan ittifoqchilik shartnomasini imzolagan. 1563- yili mamlakat poytaxti Luang Prabang - «Oltin Budda» shahridan Ventyanga ko'chirilgan. O'sha davrda hozirgi Birma hududida joylashgan Ava davlati bilan ham urushlar olib borilgan. Unda laosliklar mag'lubiyatga uchrab, XVI asr oxirlarigacha birmaliklarga tobe bo'lib qolishgan.
1637-yilda Sumin Vongsning hokimiyat tepasiga kelishi Lang Sangning yana kuchli davlatga aylanishiga sabab boʻlgan. Uning davrida o'tkazilgan islohotlar tufayli Lang Sang markazlashgan davlatga aylanib, mintaqadagi boshqa davlatlar bilan raqobatlasha oladigan darajada kuchaygan. Sumin Vongs hukmronligi davrida Siam va Dayvet bilan hamkorlik aloqalari oʻrnatilgan. Ushbu davrda Laosga dastlabki yevropalik missionerlar - gollandlar kirib kela boshlagan. Biroq ularning missiyasi muvaffa- qiyatsiz yakunlangan.
1694-yili Suming Vongs vafotidan so'ng merosxo'r bo`lmaganligi tufayli zodagonlar o'rtasida hokimiyat uchun kurash boshlangan. Bu esa Lang Sangni inqirozga uchrashiga sabab bo'lgan⁵.
Myanma (Birma). XVI asr boshlarida hozirgi Myanma (Birma) hududida yagona markazlashgan davlat bo'lmagan. Birmaning markaziy qismidagi Ava davlatining birmaliklardan iborat aholisi shan, mon va karenlar davlatlari bilan muntazam urushib turganlar. 1507-yili Ava hukmdori yerlarining bir qismini shanlarga berishga majbur bo'lgan. Biroq shanlar chorak asrdan so'ng Avani mag'lub etib, uning hukmdorini o'ldirishgan, aholining ancha qismi qul qilib olib ketilgan, qolganlari esa togʻli hududdagi Taunga knyazligiga qochib ketishgan.
Birmaning shimoliy va markaziy qismi shanlar. janubi monlar. garbi esa Arakon nazorat ostiga o'tgan. Bunday holat birmaliklarni qanoatlantirmagan. Shu bois Taungu hukmdori Minjino Shimoliy Birmada o'z nazoratini o'rnatish uchun kurashgan. Natijada shan va monlarga tegishli bir qator hududlar egallangan. 1548- yili birmaliklarning Ayutiyaga qarshi boshlagan urushi muvaf- faqiyatsizlikka uchragach, mamlakatda monlar qo'zg'oloni bosh- langan. Ushbu qoʻzgʻolon 1555-yilga kelib monlarning qo'zg'oloni bostirilgach birmaliklar Avani egallashgan. keyin esa shanlar knyazliklari bilan laosliklarning Chiengma knyazligi joylashgan Yuqori Birma egallangan. Natijada Birma Bayinnaun hukmronligi ostida yagona davlatga birlashib. Ayutiyaga qarshi urushga tayyorlangan. 1563, 1565-yillardagi yurishlar natijasida Ayutiya zabt etilib, Laos yerlarini egallash uchun urush boshlangan.
Bayinnaun 1580-yilda vafot etgan. Uning o'rnini egallagan oʻgʻli Nandanbayin davrida mamlakat yana bo'linib ketgan va portu- galiyalik de Britu Quyi Birmaning qiroli deb e'lon qilingan. XVII asr boshlarida Ava knyazligi yana kuchayib, uning hukmdori Anapxelun Prom, Taungu knyazliklarini va 1613-yili Markaziy Birmani egallagan. 1615-yili Chiengmay bosib olingach, Pegu shahri yana Birmaning poytaxti bo'lib qolgan. Biroq uyushtirilgan Myanma (Birma). XVI asr boshlarida hozirgi Myanma (Birma) hududida yagona markazlashgan davlat bo'lmagan. Birmaning markaziy qismidagi Ava davlatining birmaliklardan iborat aholisi shan, mon va karenlar davlatlari bilan muntazam urushib turganlar. 1507-yili Ava hukmdori yerlarining bir qismini shanlarga berishga majbur bo'lgan. Biroq shanlar chorak asrdan so'ng Avani mag'lub etib, uning hukmdorini o'ldirishgan, aholining ancha qismi qul qilib olib ketilgan, qolganlari esa tog'li hududdagi Taunga knyazligiga qochib ketishgan.
Birmaning shimoliy va markaziy qismi shanlar, janubi monlar. garbi esa Arakon nazorat ostiga o'tgan. Bunday holat birmaliklarni qanoatlantirmagan. Shu bois Taungu hukmdori Minjino Shimoliy Birmada o'z nazoratini o'rnatish uchun kurashgan. Natijada shan va monlarga tegishli bir qator hududlar egallangan. 1548- yili birmaliklarning Ayutiyaga qarshi boshlagan urushi muvaf- faqiyatsizlikka uchragach, mamlakatda monlar qo'zg'oloni bosh- langan. Ushbu qo'zg'olon 1555-yilga kelib monlarning qoʻzgʻoloni bostirilgach birmaliklar Avani egallashgan, keyin esa shanlar knyazliklari bilan laosliklarning Chiengma knyazligi joylashgan Yuqori Birma egallangan. Natijada Birma Bayinnaun hukmronligi ostida yagona davlatga birlashib. Ayutiyaga qarshi urushga tayyorlangan. 1563, 1565-yillardagi yurishlar natijasida Ayutiya zabt etilib, Laos yerlarini egallash uchun urush boshlangan.

Bayinnaun 1580-yilda vafot etgan. Uning o'mini egallagan oʻgʻli Nandanbayin davrida mamlakat yana bo'linib ketgan va portu- galiyalik de Britu Quyi Birmaning qiroli deb e'lon qilingan. XVII asr boshlarida Ava knyazligi yana kuchayib, uning hukmdori Anapxelun Prom, Taungu knyazliklarini va 1613-yili Markaziy Birmani egallagan. 1615-yili Chiengmay bosib olingach, Pegu shahri yana Birmaning poytaxti boʻlib qolgan. Biroq uyushtirilgan fitna tufayli Anapxelun o'ldirilgan va hokimiyatni egallagan Talun poytaxtni yana Avaga ko'chirgan. Talun biqiqlik siyosatini olib borgan. Buddaviylarning monastirlariga boyliklarni yig'ish, asirlarni mulk qilib sotib olish taqiqlangan. Asirlarga mamlakatning markaziy qismidan yer berilib, ular yerga ishlov berishdan tashqari irrigatsiya inshootlarini qurishda ishtirok etishgan va harbiy xizmatni hami bajarganlar. Bundan tashqari aholini ro'yxatga olish, yerlarning kadastrini tuzish kabi muhim tadbirlar amalga oshirilgan.

2. 
   BOB V-VI АСРЛАРДА ВЪЕТНАМ ЖАМИЯТИ
   

1.