V-vi asrlarda v’etnam jamiyaTI

Kurs ishining vazifasi: XI asrda Vetnamning markazlashtirilgan davlatga aylanish Jarayoni. XI-XV asrlarda Vetnam davlatining markazlashgan davlatga aylanishida juda katta oʻzgarishlar amalga oshirilgan. XI- XV asrlarda Vetnamda feodal munosabatlar yuqori darajaga erishgan. Shaharlar, savdo, pul muomalasi, temir mahsulotlari, tuz, qora mol, Puruch va boshqa mahsulotlar bilan ichki savdo rivojlangan. Bundan tashqari, Vetnam xalqining mo'g'ul bosqinchilariga qarshi kurashi, kichik feodallarning yer egalariga qarshi kurashi, XI-XIII asrlardagi Dayvet urushlari XV asrda Vetnamning iqtisodiy rivoji salohiyatining o'sib borishi natijasida yirik markazlashgan Vetnam davlatiga asos solinganligi va boshqa muhim ma’lumotlarni yoritishdan iborat.
Kurs ishining tuzulishi. Ish kirish, ikki bob, to‘rt band, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, umumiy hajmi 31 betni tashkil qiladi.

1. 
   BOB. RIVOJLANGAN O'RTA ASRLARDA JANUBI-SHARQIY OSIYO
   

1. 
   XI asrda Vetnamning markazlashtirilgan davlatga aylanish Jarayoni
   

XI asrda Vetnamning markazlashtirilgan davlatga aylanish Jarayoni. XI-XV asrlarda Vetnam davlatining markazlashgan davlatga aylanishida juda katta oʻzgarishlar amalga oshirilgan. XI- XV asrlarda Vetnamda feodal munosabatlar yuqori darajaga erishgan. Shaharlar, savdo, pul muomalasi, temir mahsulotlari, tuz, qora mol, Puruch va boshqa mahsulotlar bilan ichki savdo rivojlangan. Bundan tashqari, Vetnam xalqining mo'g'ul bosqinchilariga qarshi kurashi, kichik feodallarning yer egalariga qarshi kurashi, XI-XIII asrlardagi Dayvet urushlari XV asrda Vetnamning iqtisodiy rivoji salohiyatining o'sib borishi natijasida yirik markazlashgan Vetnam davlatiga asos solingan. Mustahkam feodal davlatning shakllantirishda Li sulolasi markazlashgan siyosatni olib borib, yirik feodal va togʻliq xalqlarni qarshiligini yengib davlatni harbiy va ma'muriy tomondan kuchaytirgan. Dayvet urushlari XI asrda himoya urushi deb atalgan. Bular shimoldan Xitoy bosqinchilariga qarshi janubda Tyampa davlatiga qarshi urush olib borgan¹.
XI asrda Vetnam markazlashtirilgan davlatga aylangan. Feodal munosabatlar yuqori darajaga erishgan. Yerlar boshqaruvchisi esa yer tarqatuvchi feodal davlatlar hisoblanib, u yerlarni podshoh taqsimlagan. Vua (podshoh)da yer boshqaruvchiligidan tashqari, o'z ixtiyojlarini qondirish uchun bir qancha yer maydonlariga ega boʻlganlar. Qolgan yerlarning ayrim qismi vaqtinchalik kichik va o'rta feodal amaldorlarga, tuqaro va harbiy xizmat paytida soliq olib foydalanib turish uchun berilgan. Bu yerlar avloddan-avlodga meros sifatida o'tkazilmagan. Shu feodal yer boshqaruvchilik tuzumi XVII asr oxiriga kelib davlat xizmatchilariga yer maydonlari ajratilgan, keyinchalik feodal- amaldorlar o'rniga xususiy merosxo'rlar kelib chiqqan.
Vua (podshoh) va davlat xizmatchilari yer maydonlaridan tashqari mansabdor zodagonlar vua qarindosh-urug'lari asosiy o'rin pallagan. Bu yer boshqaruvchiligi turi Vetnam katta yer egaligining Tvojlanishida muhim rol o'ynagan. XIV asr o'rtalariga kelib markaziy hokimiyatning sustlashganligi va davlat yer maydonlari qisqarganligi sababli zodagonlarning yerlari umumiy yer maydonining 1/6 qismini tashkil etgan. XusIlk o'rta asrlarda Vetnam. Ilk o'rta asrlarda Vetnam davlati shimolda Xitoy, shimoli-g'arbda Tay davlati, g'arbda laos qabilalari. janubi-g'arbda va janubda kxmerlarning Kambujadesha imperiyasi va Tyampa davlati bilan chegaradosh boʻlgan.
Vetnamliklar qadimiy ziroatkor xalq bo'lib, asosan sholi, sabzavot yetishtirgan, buyvol, ho'kiz boqib, ipakchilik bilan shug'ullangan, marvarid eksport qilingan. Eksport qilinadigan turli ziravorlar, dori- vor o'simliklar, kamyob qushlarning patlari Xitoyda juda qadrlangan. Shimoliy Vetnam tog'larida mis, temir, ruh, oltin qazilgan. Fil suyagi, karkidon shoxi katta foyda keltirgan. Poholdan toqilgan buyumlar Uzoq Sharqda mashhur bo'lgan. Vetnam Hindiston, Xitoy va hatto O'rta dengiz davlatlari bilan savdo qilgan. Laungben. Tonglin kabi shaharlar yirik madaniy markazlar hisoblangan. Bu davrda qo'l mehnatidan uncha keng foydalanilmagan. Hukm- ron tabaqa merosiy zodagonlar va feodal (kuan)lardan iborat bolgan. VI asr boshlarida Vetnam Xitoyga tobe bo'lgan. Xitoyning o'z hokimiyatini yanada mustahkamlashga qaratilgan harakati ochiqdan ochiq kurashga turtki bergan².
541-yildagi umumxalq qo'zg'oloni oqibatida mamlakat musta- qilligi e'lon qilingan. Qo'zg'olon yo'lboshchisi, yirik amaldor Li Bon imperator deb e'lon qilingan. U Ilk Li sulolasiga asos solgan. (541-603 yy). Vetnam xalqining barcha tabaqalari ishtirok etgan. urush uzoq davom etgan. Shimolda Xitoyga, janubda Tyampa davlatiga qarshi kurash olib borilgan. Tashqi siyosiy vaziyat mus- tahkamlangach, Li Bon mamlakat ichki ahvoli bilan mashg'ul boʻlgan.
544-yilda davlat «Vansuan imperiyasi» (O'n ming bahor
imperiyasi). deb nomlangan. Davlat boshqaruviga Li Bon safdoshlari
kiritilgan. Mahalliy ma'muriy boshqarmaga asosan yerli aholi
vakillari olingan³.
545-yilda harbiy harakatlar qayta boshlanib, mag'lub bo'lgan Li Bon laos qabilalaridan yordam olish umidida kichik bir harbiy guruhi bilan shimoliy g'arbga qochgan. U 546-yilda mamlakat markazida jang boshlashga uringan, mag'lub bo'lgach, toqqa chekingan.usiy yer egalarga yangi yerlarni o'zlashtirish uchun 1075-yilda Sun imperiyasi va Dayvet chegarasidagi qabilalar qoʻzgʻolonidan foydalanib, Vetnam feodallari shimoliy qo'shnilariga qarshi juda katta harbiy yurish qilgan. Buyuk sarkarda Li Txiong Kieta boshchiligidagi qo'shin ikkiga bo'linib, shimoliy qoʻshinlarni tor-mor etgan va raqib qo'shinlari qoldiqlari ikki katta shahar Guanchjou va Inchjouga berkinib olgan. Tez orada Inchjou shahri umumiy hujum bilan bosib olingan. Xatarli holatda qolgan Sunlar janubga katta qo'shin yuborganlar, shunda Li Txion Kiet chekinishni boshlagan. Dayvet qo'shinini o'z yurtida taxqirlash omadsizlarcha yakun topdi va sun sarkardalari Dayvetdan chiqib ketishga majbur boʻlanlar. Urushlar yakunida Dayvet (Kaobang) butun bir viloyatni qoʻlga kiritgan. Janubda bir necha tumanlarni bosib olgan. XII asr oxirlariga kelib markaziy hukumatni sustlashganligi va yirik feodallarning kuchayganligini kuzatish mumkin. Yirik qurilishlar boshlanganligi, soliq siyosati kuchayganligi oqibatida iqtisodiy qiyinchiliklar kelib chiqqan. Mamlakatda dehqonlar qoʻzgʻolon ko'targan. Shu bilan birga Dayvet tashqi siyosiy holati ham yomonlashgan. Bu sharoitda kichik va o'rta feodallarni biriktirish Chan Txu Do boshchiligida bo'lib o'tdi. Chen Txu Do Li sulolasidan kelib chiqqan bo'lib, 1225-yil hukumat Chan sulolalariga o'tgan (1225-1400-yillar).
Vetnam xalqining moʻgʻul bosqinchilariga qarshi kurashi. Dayvet 1257-yilda moʻgʻul bosqinchilariga duch kelishgan. Vetnam feodallari mo'g'ul siyosatini yaxshi bilgan, ular harbiy bosqinchilik niyatlarini his etgan. Mo'g'ullar avval Sun mamlakatiga o'tkazib yuborishini so'ragan. Davlat hukumati ertami, kechmi o'z hukumatiga hujum qilishini bilib, rad javobini bergan. Vetnam xalqi juda qattiq qarshilik ko'rsatgan, partizan guruhlari tashkil etilib, qaqshatgich zarba berish boshlagan. Tinimsiz janglar va tropik iqlimga chidamagan mo'g'ul qo'shini chekinib, mamlakat hududini tark etishga majbur bo'lgan. 1282-yilda davlat yana mo'g'ul hujumini qaytargan, ular taxtga o'z odamini qo'ymoqchi bo'lgan va bu safar Tyampa mamlakatiga urush uchun o'tib ketishni so'ragan. 1284-yil mo'g'ullar Dayvetga urush e'lon qilib 500 minglik qo'shin yuborgan. Lekin, 200 minglik Dayvet qo'shini va kop minglab partizan guruhlari qarshiligiga duch kelgan. Buyuk sarkarda Chang Dao milliy qahramon bo'lgan. Qo'shin asosiy zarbalar uchun saqlab qolinib, partizan guruhlari bilan urush olib borilgan. Partizan guruhlari shaxsan. Chang Xang Dao tomonidan boshqarilgan. Shunday qilib, mo'g'ullarga qarshi urush umumxalq urushiga aylanib ketgan va aholining fidoiyligi g'alabaga erishishda muhim rol o'ynagan.
Chang Xang Dao asosiy o'rinda qo'shinni saqlab qolishga harakat qilgan va poytaxtni tog'li tumanlarga ko'chirib, shaharni qarshilik ko'rsatmay tashlab ketgan. Shaharni bosib olgan mo'g'ul qo'shini kul bo'lgan vayronalarga kirib borgan. Mo'g'ul qo'shinlari bir-birlari bilan aloqa tiklashi juda qiyin kechgan, qurol-aslaha va kiyim-kechak Xitoydan arang yetkazib berilgan. Bosqinchilar Davvening janubiy viloyatlariga yetib bora olmaganlar va Sagatu qo'shini qoldiqlari bilan qo'shilisha olmagan. Dayvet qo'shini ham juda katta zarar ko'rib, flot butunlay barbod bo'lgan. Shu sharoitda ko'p mansabdor zodagonlar va Vua qarindoshlari moʻgʻullar tarafiga o'tib ketgan edilar va shu sotqinlar Dayvet hukumati deb e'lon qilingan. Mo'g'ul qo'shini Tyampa mamlakatida kemalarga o'tirib. dengiz orqali qaytayotganda Qizil daryo (Xong xa) yaqinida Dayvet qo'shini hujumiga duch kelishgan va to'la mag'lubiyatga uchragan. Bu jangda minglab harbiy asirlar olingan. 1285-yil iyunda mamlakat to'la moʻgʻul bosqinchilaridan ozod etilgan.
Mo'g'ul hukumati Yaponiyaga yurishini to'xtatib, uchinchi bor 100 minglik qo'shin bilan yana janubga Dayvet mamlakatiga yurish qilpan. Vetnam sarkardalari dengiz orqali ketayotgan kemalarga hujum qilib, avvalo oziq-ovqat zaxirasi yuklangan kemalarni chok- tirib yuborgan. Mo'g'ul jangchilari tinimsiz janglar va oziq-ovqat- larsiz qiyin ahvolda qolib turli kasallarga duchor boʻlgan. Maxsus qurilgan to'siqlarda qolgan mo'g'ul floti (400ga yaqin harbiy kemalar) to la barbod bo'lgan. Quruqlikdagi qurolli kuchlar chegara top li tumanlarda to'la yakson qilingan. Mo'g'ul davlatining uch marta janubga yurishi omadsiz kechgani uchun 1289-yilda tinchlik bitimi tuzilgan. Tez orada Mo'g'ul asirlari o'z vataniga qo`yib yuborilgan, sotqinlar esa qattiq jazolangan.
Buyuk sarkarda Chang Dao milliy qahramon bo'lgan. Qo'shin asosiy zarbalar uchun saqlab qolinib, partizan guruhlari bilan urush olib borilgan. Partizan guruhlari shaxsan. Chang Xang Dao tomonidan boshqarilgan. Shunday qilib, mo'g'ullarga qarshi urush umumxalq urushiga aylanib ketgan va aholining fidoiyligi g'alabaga erishishda muhim rol o'ynagan.
Chang Xang Dao asosiy o'rinda qo'shinni saqlab qolishga harakat qilgan va poytaxtni tog'li tumanlarga ko'chirib, shaharni qarshilik ko'rsatmay tashlab ketgan. Shaharni bosib olgan mo'g'ul qo'shini kul bo'lgan vayronalarga kirib borgan. Mo'g'ul qo'shinlari bir-birlari bilan aloqa tiklashi juda qiyin kechgan, qurol-aslaha va kiyim-kechak Xitoydan arang yetkazib berilgan. Bosqinchilar Davvening janubiy viloyatlariga yetib bora olmaganlar va Sagatu qo'shini qoldiqlari bilan qo'shilisha olmagan. Dayvet qo'shini ham juda katta zarar ko'rib, flot butunlay barbod bo'lgan. Shu sharoitda ko'p mansabdor zodagonlar va Vua qarindoshlari moʻgʻullar tarafiga o'tib ketgan edilar va shu sotqinlar Dayvet hukumati deb e'lon qilingan. Mo'g'ul qo'shini Tyampa mamlakatida kemalarga o'tirib. dengiz orqali qaytayotganda Qizil daryo (Xong xa) yaqinida Dayvet qo'shini hujumiga duch kelishgan va to'la mag'lubiyatga uchragan. Bu jangda minglab harbiy asirlar olingan. 1285-yil iyunda mamlakat to'la moʻgʻul bosqinchilaridan ozod etilgan.
Mo'g'ul hukumati Yaponiyaga yurishini to'xtatib, uchinchi bor 100 minglik qo'shin bilan yana janubga Dayvet mamlakatiga yurish qilpan. Vetnam sarkardalari dengiz orqali ketayotgan kemalarga hujum qilib, avvalo oziq-ovqat zaxirasi yuklangan kemalarni chok- tirib yuborgan. Mo'g'ul jangchilari tinimsiz janglar va oziq-ovqat- larsiz qiyin ahvolda qolib turli kasallarga duchor boʻlgan. Maxsus qurilgan to'siqlarda qolgan mo'g'ul floti (400ga yaqin harbiy kemalar) to la barbod bo'lgan. Quruqlikdagi qurolli kuchlar chegara top li tumanlarda to'la yakson qilingan. Mo'g'ul davlatining uch marta janubga yurishi omadsiz kechgani uchun 1289-yilda tinchlik bitimi tuzilgan. Tez orada Mo'g'ul asirlari o'z vataniga qo`yib yuborilgan, sotqinlar esa qattiq jazolangan.
Vetnam madaniyati. XI-XIII asrlar Vetnamda milliy san'at va adabiyotning rivojlanishi bilan ajralib turadi. Bu asrlarda “Bir ustun ibodatxonasi» me'moriy yodgorligi, Butxan ibodatxonasi va boshqa ko'plab milliy me'morchilik yodgorliklari yaratilgan. Ko'p- lab adabiy asarlar yozilgan, milliy yozuvlar shakllangan. XIV asr oxiriga kelib buddaviylik «txien» davlat dini xizmatini o'tashdan to'xtalgan. Budda monastirlari Vetnamda shimoliy buddaviylik maxayana kelib chiqishiga asos bo'lgan. Le Txang Tong (1460-1497) vualarni eng o'qimishlilaridan boʻlib, fan va san'atga oid o'quv maskanlari qurilishiga va ta'limga juda katta mablag' sarflagan. Le Txang Tong davrida «Yigirma sakkiz yulduzlar akademiyasi» tashkil etilgan.
Kichik feodallarni yirik yer egalariga qarshi kurashi (Xo Kyu Li islohoti). Uzoq davr davom etgan urushlar natijasida kop dehqonlar nobud bo'lgan, qishloq xo'jaligi va sug'orish tizimini qayta tiklash zarur bo'lgan. 1290-yilda mamlakatda ocharchilik boshlanib dehqonlar o'z yerlarini tashlab yoki xususiy yer egalariga sotib yuborishgan. Zaxiradagi nonlarni tarqatish ham yordam bermagan. Shunga qaramasdan, vua Chan An Tong davlatning. janubiy chegaralarini kengaytirish maqsadida kurash olib borgan.

Bu urushlar Dayvet mamlakatini iqtisodi va markaziy hukumatini susaytirib yuborgan. Urush davrida yerlarni dehqonlarga yerlarni sotib yuborgan yirik mansabdor zodagonlar, ya'ni markaziy hukumatni boshqarish uchun harakat qilar edi. Qoʻzgʻolon ko'targan togʻli aholini qo'llagani laosliklar Dayvet mamlakatining janubiy viloyatlarga hujum qilib, Dayvet sarkardalarini yenggan.

Soliq to'lovchi dehqonlar kambag'allashib ketishini oldini olish maqsadida hukumat soliqlarini qaytarish bilan birga davlat zaxirasida boʻlgan mablag'lardan dehqonlarga qarz berish boshlangan. Markaziy hukumatni susayib borgani sababli yirik feodallar davlatga bo'ysunmay qo'ygan.
Tyampa mamlakati o'ziga qarashli viloyatlarni qaytarish uchun urush boshlaydi. Tyampa qiroli Te Bong Iga bir necha marta Dayvetning janubiy viloyatlarini talon-taroj qiladilar va mamlakat poytaxti Txaniluanga yetib borgan. 1369-yilda mamlakat poytaxtini talon-taroj qilgan. Yirik feodallar va vuani urushda qo'llab- quvvatlamaydilar, chunki xazina bo'sh bolgan. Dayvet mamlakatiga erkin va iqtisodiy bog'lanib qolgan ko'p minglik Vetnam aholisi borligi sababli Tyampa qiroli bosib olgan yerlarni to'la oʻzlashtirib